🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Seneca - Những Bức Thư Đạo Đức Ebooks Nhóm Zalo Bản quyền bài dịch thuộc về Andy Luong http://adreamer.spiderum.com/ Mong các bạn hãy ghé thăm trang ủng hộ tác giả Andy Luong và theo dõi bản dịch các lá thư mới nhất ! Cám ơn Andy Luong đã bỏ rất nhiều công sức cho việc dịch thuật để đem những triết lý Stoicism vô giá đến cho cộng đồng Việt Nam ! Lời tựa: Như đã giới thiệu trong series, Seneca thực sự là nguồn cảm hứng Stoicism của mình. Đọc Seneca không chỉ là về triết học mà còn là một trải nghiệm nghệ thuật, khi những bài học, triết lý quan trọng được phản ánh qua những hình ảnh quen thuộc, bình dị và đời thường, thể hiện cái tinh tế trong quan sát của một thiên tài với sự từng trải của cuộc đời. Với hy vọng giới thiệu Stoicism đến với các bạn trẻ Việt Nam, xin gửi tới các bạn bản dịch những bức thư quan trọng nhất trong cuốn "Moral Letters to Lucilius", tác phẩm đã làm nên tên tuổi của Seneca và là một trong bộ ba cuốn sách nền tảng của Stoicism. Do không phải anh dịch thuật, nên bản dịch này hoàn toàn tập trung vào việc truyền tải thông điệp và hy vọng có thể giúp bạn cảm thấy dễ dàng hơn trong việc tiếp cận với bản tiếng Anh, để có thể thấy cái hay cái đẹp trong việc sử dụng ngôn từ của Seneca (dù thực ra bản tiếng Anh cũng chỉ là một bản dịch). Một anh bạn người Ý của mình đã chia sẻ Seneca được đưa vào chương trình giảng dạy tại Ý như một bậc thầy về việc sử dụng ngôn từ. Vì vậy, xin cam đoan tất cả những gì khiến bạn cảm thấy trúc trắc từ bản dịch là bởi khả năng hạn chế của mình, và rất mong nhận được đóng góp của các cao nhân để bản dịch được hoàn thiện hơn. - Andy Luong Các bài khác về Chủ Nghĩa Khắc Kỷ Stoicism có tại : https://ChuNghiaKhacKy.net/ CHỦ NGHĨA KHẮC KỶ STOICISM LÀ GÌ, BÀI GIẢNG CỦA GIÁO SƯ MICHAEL SUGRUE ĐÁNH GIÁ VỀ CÁC QUYỂN SÁCH CHỦ NGHĨA KHẮC KỶ STOICISM BỐN ĐỨC HẠNH CỦA STOICISM DOWNLOAD SÁCH CHỦ NGHĨA KHẮC KỶ STOICISM TIẾNG VIỆT NGUYỄN DUY CẦN, HỌC GIẢ ĐẬM CHẤT STOIC DOWNLOAD SÁCH “SUY TƯỞNG” BẢN RÚT GỌN Tâm lý học phân tích Carl Jung: https://TamLyHocPhanTich.com/ TÂM LÝ HỌC CARL JUNG VÀ STOICISM TRONG THỜI LOẠN TOÀN VẸN HÓA TÍNH CÁCH VÀ CÁC NGUYÊN MẪU CHÍNH CARL JUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP CHỦ ĐỘNG TƯỞNG TƯỢNG CARL JUNG VÀ SỰ LIÊN HỢP TÍNH CÁCH BÓNG TỐI HIỆN TƯỢNG ĐÀN ÔNG HÀNH XỬ NHƯ ĐÀN BÀ CARL JUNG VÀ TÂM LÝ NHỮNG NGƯỜI LỚN KHÔNG CHỊU TRƯỞNG THÀNH Bức thư số 1 : Về tiết kiệm thời gian Bạn thân mến! Xin hãy làm việc này, bạn của tôi: Khẳng định quyền tự do làm chủ thời gian của bạn. Hãy nhìn nhận những khoảng thời gian bị lấy mất khỏi cuộc sống của bạn, bất kể do bị lãng phí, bị cướp mất, hay chỉ vô tình trôi qua mà thôi. Tuy nhiên, không có sự mất mát nào đáng thất vọng bằng khi không cẩn thận mà mất. Vì vậy, hãy kiểm tra cẩn thận, và bạn sẽ thấy khi bạn không sống chuẩn, phần lớn thời gian bị lãng phí, khi bạn lười nhác, hầu hết thời gian mất đi, nhưng khi bạn không để ý, bạn mất toàn bộ thời gian của mình. Liệu bạn có thể chỉ cho tôi dù chỉ một người định giá cho thời gian của anh ấy, hay ai thực sự biết giá trị của một ngày, hoặc người nào nhận ra rằng mỗi ngày anh ta đang chết dần? Chúng ta đã sai khi nghĩ rằng cái chết ở tương lai: thực ra nó đến với ta mỗi ngày, bằng chứng là toàn bộ quá khứ của ta thực ra đều đã chết rồi đó. Vì vậy, hãy thực hiện điều bạn đã nhắc đến trong thư: trân trọng từng giờ từng phút. Nếu kiểm soát tốt ngày hôm nay, bạn sẽ thấy ta không còn phải phụ thuộc quá nhiều vào ngày mai. Khi bạn trì trệ, cuộc sống sẽ vượt bạn và mọi thứ sẽ vội vã trôi qua trong đời. Tất cả mọi thứ chúng ta có đều phụ thuộc vào người khác, của người khác, chỉ có thời gian là thực sự của ta mà thôi. Đó là thứ tự nhiên thực sự ưu ái dành cho mỗi người, nhưng trớ trêu thay nó cũng dễ dàng bị đánh cắp bởi bất cứ người nào khác. Đây là một điều ngờ nghệch thú vị của cuộc sống: khi người khác mượn ta thứ gì, dù là rẻ nhất, họ ghi nhớ khoản nợ của họ. Vậy mà không ai đếm xỉa gì đến việc họ đã sử dụng thời gian của ta, thứ duy nhất mà ngay cả người cẩn thận có uy tín nhất cũng không thể trả lại. Bạn hỏi tôi: Vậy ông đang dùng thời gian như thế nào, mà ở đó mạnh mồm bày đặt khuyên răn? Tôi có thể thoải mái thừa nhận: đúng, tôi đang lãng phí khá nhiều thời gian. Nhưng điều tôi làm được là tôi ghi chép lại, và vì vậy tôi biết rõ cái gì đang lấy đi thời gian của tôi, tại sao và như thế nào? Tôi có thể chỉ ra chính xác những thứ làm xao nhãng bản thân. Nhưng, hoàn cảnh hiện tại của tôi cũng giống như với một người bị dồn xuống cảnh bần cùng mà không phải lỗi của họ: người ngoài sẽ dễ dàng đồng cảm với họ, nhưng không mấy ai sẽ tìm đến để giúp đỡ. Tại sao ta phải nghĩ về điều đó? Là vì một người không thực sự nghèo, nếu anh ta còn hài lòng với những thứ mà anh ta có, dù chỉ là chút ít. Tuy nhiên, tôi vẫn mong muốn bạn giữ gìn những gì là của mình (ý chỉ khoản thời gian còn lại, vì Lucilius cũng già cả rồi). Và hãy khởi đầu thật sớm. Vì các cụ vẫn bảo: "Người ta chỉ biết tiết kiệm khi của cải đã gần hết mà thôi". Và cấn thì thường không những ít mà còn rất kém chất lượng nữa cơ. Bức thư số 2: Về văn hóa đọc: Vì sao không nên đọc lan man? Bạn thân mến! Qua thư bạn và những gì tôi nghe được, tôi bắt đầu có chút hy vọng nơi bạn: bạn không tự phá vỡ sự bình thản trong tâm hồn của mình bằng cách thường xuyên di chuyển từ nơi này sang nơi khác. Vì điều đó thể hiện một một điểm yếu của tâm trí. Với tôi, dấu hiệu đầu tiên của một trí tuệ sáng suốt là việc nó có thể ở nguyên 1 chỗ và dành thời gian cho chính nó. Tuy nhiên, hãy cẩn thận, về việc đọc quá đa dạng về cả thể loại lẫn tác giả. Nó có thể là biểu hiện của tính hay thay đổi và thất thường. Nếu muốn thực sự tiếp nhận được gì đó từ việc đọc, bạn cần phải tập trung vào một số tác giả mà thôi. Người nào có mặt ở mọi nơi thì thực ra lại chả ở một nơi nào. Ai thường xuyên phải di chuyển (di cư) nhận thấy họ có rất nhiều nơi để về, nhưng không có những tình bạn sâu sắc và đáng trọng. Điều tương tự cũng sẽ xảy đến với những đọc giả không thể tạo mối liên kết chặt chẽ với một vài tác giả. Thức ăn không thể có lợi hay trở thành một phần của cơ thể nếu nó bị tống ra ngay sau khi ăn. Không gì ngăn cản sự phục hồi bằng việc thường xuyên thay đổi phương thuốc. Một vết thương không thể lành nếu bạn cứ liên tục thay băng, hay một cái cây con sẽ không thể sống khỏe nếu bạn cứ cấy đi cấy lại nó. Thực tế, không gì có hiệu quả khi nó chỉ thoáng qua cuộc đời ta mà thôi. Vì vậy, một số lượng lớn sách có thể khiến người đọc trở nên căng thẳng. Và vì bạn không thể đọc tất cả sách trên đời, tốt nhất là nên hài lòng với những gì bạn có để đọc. "Nhưng gu sách của tôi có thể thay đổi theo thời gian", bạn nói. Vậy bạn để ý thử xem, kẻ kén ăn thì thường nhấm nháp mỗi thứ một chút; (có điều) khi thực đơn quá lắm món, thì thức ăn không còn bổ dưỡng nữa mà lại khiến dạ dày nôn nao. Vì vậy, chỉ nên đọc những tác giả đã chứng tỏ được giá trị của họ, và ngay cả khi bạn muốn đổi gió với một vài tên tuổi khác, cũng nhớ quay lại với những cái tên quen thuộc sau đó. Mỗi ngày hãy học lấy một vài điều giúp bạn đối mặt với nghèo khó, với cái chết, và những thứ thường bị cho là bất hạnh khác của cuộc sống. Và khi mà bạn đã đảo qua một vài chủ đề, hãy chọn lấy một trong số đó và suy nghĩ trong cả ngày hôm ấy. Đó chính là điều tôi đang cố áp dụng, chọn ra một thứ để suy nghĩ sau khi đọc mỗi ngày. Hôm nay là câu nói này của Epicurus, vì thói quen của tôi là tìm hiểu về các trường phái đối lập, không phải như một kẻ đào ngũ, mà như một gián điệp: Nghèo mà vẫn có thể lạc quan vui vẻ là một điều đáng trân trọng. Thực vậy, đó đâu phải là nghèo khó nếu một người vẫn có thể vui vẻ: Người nghèo không phải là người có quá ít, mà là người mong muốn nhiều hơn thứ mình đang có. Việc có chục cân vàng cất giấu trong két sắt, hàng chục tỷ trong chứng khoán và trong thu nhập, liệu có nghĩa lý gì không khi điều duy nhất anh ta quan tâm là tài sản của người khác, hay những thứ mà anh ta vẫn chưa thể có được? Bạn hỏi đâu (nên) là giới hạn của giàu sang? Thứ nhất, có thứ bạn cần. Thứ hai, có đủ dùng. Bức thư số 3: Đôi dòng về tình bạn chân chính Bạn thân mến! Bạn chuyển thư cho tôi qua một ông bạn của bạn, và trong thư bạn dặn tôi đừng bô bô chuyện của bạn với ông kia, vì bạn thường cũng chả mấy khi chia sẻ với ổng. Vậy là trong cùng 1 bức thư, bạn vừa khẳng định ổng là bạn mình, vừa phủ nhận điều đó. Nếu bạn dùng từ "bạn" không phải với nghĩa nghiêm túc của nó, mà với nghĩa thông thường mà người đời vẫn dùng, kiểu gọi tất cả ứng viên của một cuộc thi là những "nhà vô địch tiềm năng" hay gọi người lạ là "Ngài" vì không nhớ tên họ, thì thôi khỏi nói. Nhưng nếu bạn thực sự coi một người như bạn của mình, nhưng lại không hoàn toàn tin tưởng ở anh ta như tin tưởng chính mình, thì thực sự là sai lầm đấy nhé, vì bạn đã quên mất thế nào là một tình bạn chân chính rồi. Sau khi chấp nhận một tình bạn, hãy tin tưởng người bạn của mình - nhưng trước đó, hãy đánh giá và thử thách họ. Ai vừa yêu vừa đánh giá người mình yêu đang lẫn lộn trình tự, họ nên đánh giá trước, sau đó hẵng yêu, như những gì Theophrastus đã khuyên. Đừng vội, hãy dùng đủ thời gian để cân nhắc một tình bạn, nhưng khi đã chấp nhận nó, hãy tin tưởng người bạn của mình với tất cả trái tim, và trò chuyện với ông ấy như khi bạn trò chuyện với chính mình. Nhưng cao hơn, hãy sống một cuộc đời mà mọi thứ bạn thừa nhận (hoặc thú nhận) với chính mình, bạn cũng có thể thừa nhận (hoặc thú nhận) với kẻ thù của bạn. Tuy nhiên, khác với kẻ thù, người mà bạn dù muốn hay không vẫn phải giấu đi vài điều, với bạn của bạn, hãy phô hết (tâm tư mình) ra. Chính sự tin tưởng (của bạn) sẽ khiến bạn của bạn trở nên trung thành. Nhiều người dạy cho bạn của họ cách phản bội họ bằng chính nỗi sợ bị phản bội: chính những nghi ngờ của họ gây nên sự phản bội. Anh ta là bạn của ta, tại sao ta phải giấu diếm điều gì trước mặt anh ấy? Điều gì khác biệt giữa việc có anh ấy bên cạnh và chỉ có mình ta? Ở đời, có loại người mở máy với bất cứ ai họ gặp, kể sạch sành sanh mọi điều mà đáng ra họ chỉ nên kể với bạn của mình. Thể loại khác lại không dám chia sẻ kể cả với những người thân thiết nhất, khiến những tâm tư bị nén chặt trong lồng ngực, có lẽ họ còn giấu chính bản thân nếu họ có thể. Cả hai đều sai lầm: tin tưởng tất cả mọi người hay không tin bất cứ ai. Dù nếu xét kỹ thì loại đầu đáng trân trọng hơn 1 chút, trong khi loại sau thì an toàn hơn. Tương tự như thế, những kẻ luôn hành động (mà không ngơi nghỉ) cũng như những kẻ chỉ ăn chơi nhàn nhã, đều đáng bị lên án. Cứ hùng hục hết việc này đến việc khác không thể hiện sự chăm chỉ, mà là dấu hiệu của một tâm trí hỗn loạn. Ngược lại, việc chán vận động đâu có phải là dấu hiệu của an yên, thay vào đó là lười biếng và vô kỷ luật. Vì vậy, hãy luôn ghi nhớ câu nói này của Pomponius: Nhiều người trốn quá sâu trong cái tổ của họ đến nỗi họ nghĩ rằng mọi thứ bên ngoài đều là hỗn loạn. Vậy nên hãy luôn tạo cho mình một sự cân bằng: không phải chỉ những người quá lười biếng nên làm điều gì đó, mà những người quá bận cũng nên nghĩ lại mà đặt lịch nghỉ ngơi. Tìm kiếm sự thông tuệ từ tự nhiên, và nó sẽ trả lời bạn: nó đã tạo ra cả ngày lẫn đêm. Bức thư số 4: Về nỗi sợ cái chết Bạn thân mến! Hãy kiên tâm với những dự định bạn đã lựa chọn cho mình (ý chỉ triết học), để một ngày bạn có thể cảm nhận được niềm vui của một tâm trí bình thản và an yên, thứ hạnh phúc rất khác biệt với những niềm vui nho nhỏ mà người bình thường có thể cảm nhận và có được trong đời. Chắc bạn vẫn nhớ niềm vui khi bạn lột bỏ bộ đồ của một cậu nhóc và khoác lên mình bộ trang phục uy nghiêm của người trưởng thành. Tương tự như thế, niềm vui xen lẫn tự hào sẽ đến nếu bạn có thể từ bỏ tâm trí bất định dễ thay đổi của một cậu nhóc, và để triết học chính thức ghi nhận bạn như một người trưởng thành. Vì thời trẻ trâu, hay chính xác hơn (và tệ hơn), là cái tính khí trẻ con, chưa chắc đã thực sự chấm hết với rất nhiều người. Thật nguy hiểm khi một người có quyền lực của người lớn nhưng hành xử theo tâm lý của trẻ con, hay thậm chí của đứa bé mới sinh. Trẻ con sợ hãi trước những thứ tầm phào, trẻ sơ sinh sợ hãi trước những thứ chúng tưởng tượng. Trớ trêu là với rất nhiều người trưởng thành, họ sợ cả hai. Ngẫm về nó một chút, và bạn sẽ hiểu rằng những thứ tưởng chừng như rất đáng sợ, thực ra lại là những thứ chúng ta không có một lý do gì để phải sợ cả. Không một tai họa nào thực sự quá lớn nếu nó là sự kết thúc. Một người nói cái chết đang đến với anh ta. Anh ta có lý do để sợ nếu anh ta có thể thực sự đối mặt với nó, nhưng thực tế hoặc là nó chưa đến với anh ấy, hoặc là nó đến và đi trong khoảnh khắc (và anh ta không cảm nhận được gì hết). Ta thường nghĩ rất khó để làm cho một người chán ghét cuộc sống tươi đẹp này. Nhưng, bạn có thấy không, nhiều khi con người hành xử một cách kỳ quặc, họ muốn chết bởi những lý do trời ơi đất hỡi. Người thì treo cổ trước cửa nhà cô người yêu cũ, người khác nhảy từ tầng thượng chỉ vì không muốn nghe thêm những lời phàn nàn từ sếp, hay tên nô lệ tự đâm vào bụng mình để không bị bắt trở lại. Hình như, nếu từ một góc nhìn khác, trớ trêu ta lại thấy họ rất dũng cảm đối diện với cái chết, thứ đáng sợ nhất với hầu hết nhân loại, đúng không? Mặt khác, nếu một người quá lo kéo dài đời mình, anh ta liệu có còn tận hưởng được nó hay không? Và có gì tốt đẹp ở việc sống một cuộc đời (dài) dưới rất nhiều chế độ và kẻ cầm quyền khác nhau? Hãy nghĩ đến nó (cái chết) mỗi ngày, để chắc chắn rằng bạn có thể đối mặt với nó một cách thanh thản. Nhiều người cố níu kéo sự sống giống như người bị lũ kéo cố bám víu ngay cả ngọn cây khô hay cọng cỏ. Nhưng hầu hết đều bị quay cuồng với cả hai thứ: nỗi sợ chết và những đau khổ của cuộc sống. Nhiều khi người ta không muốn sống nữa, nhưng bảo chết thì họ lại sợ. Bỏ đi được những sợ hãi ấy (về cái chết), và bạn sẽ thấy cuộc sống thú vị hơn rất nhiều. Không thứ gì ta sở hữu thực sự có lợi cho ta nếu ta không tự nhủ và chuẩn bị (trong tâm tưởng) rằng ta có thể mất nó bất cứ lúc nào. Và trong mọi mất mát, cái chết là thứ dễ chịu đựng và chấp nhận nhất, vì (dường như) khi cuộc sống chấm dứt, bạn sẽ không thể nhớ đến nó nữa. Hãy cố gắng tôi luyện bản thân để sẵn sàng đối mặt với bất cứ bất hạnh nào có thể xảy đến với bạn. Pompey bị phục kích và giết chết bởi 1 thằng nhóc và 1 tên hoạn quan; Crassus bị những kẻ hoang dã Parthia kết thúc cuộc đời (đoạn này ý nói cái chết có thể đến bởi những kẻ bạn không ngờ nhất). Chưa ai có thể dựa vào may mắn và số mệnh để có thể bất tử và không bao giờ chết. Mặt biển đang yên bình, nhưng đừng chủ quan: bão tố có thể ập đến trong khoảnh khắc. Có những con thuyền dạo chơi trên biển vào buổi sáng và xuống thăm đáy đại dương lúc chiều về. Hãy nghĩ về điều này: một tên trộm, hoặc một kẻ thù, có thể kề dao vào cổ bạn bất cứ lúc nào. Nếu không có một thế lực lớn hơn, ngay những người nô lệ lân cận cũng có thể dễ dàng giết bạn. Bất cứ ai chán sống, đều có thể kết liễu bạn nếu bạn không cẩn thận làm họ ngứa mắt. Thử tính toán và bạn sẽ thấy số người bị giết bởi chính nô lệ của mình cũng nhiều như số người bị giết bởi nhà vua hoặc những người quyền lực hơn họ. Vậy tại sao phải lo lắng và sợ hãi trước những người cầm quyền, khi mà thứ bạn sợ (cái chết) ai cũng có thể đem đến cho bạn. Giả dụ bạn rơi vào tay kẻ thù, và chúng ra lệnh giết bạn. Thực ra cũng có gì khác biệt đâu, vì đằng nào cuộc đời cũng hướng đến điểm cuối là cái chết thôi mà. Tại sao bạn phải lừa gạt bản thân mình. Hãy thẳng thắn mà nhìn vào sự thật này đi: kể từ giờ phút được sinh ra, cuộc đời bạn, từng giây từng phút, luôn hướng đến điểm cuối cùng ấy. Những suy nghĩ như thế này sẽ mang lại cho bạn sự bình thản trong tâm tưởng để chờ đời cái chết. Vì sợ chết chính là lý do khiến thời gian quý báu của ta bị mất đi giá trị của nó. Thay lời cuối, để tôi chia sẻ với bạn thứ tôi thu được từ việc đọc ngày hôm nay. Và vẫn từ Epicurus: Việc nghèo đói, chính nó cũng có thể là một thứ tài sản quý giá nếu thuận theo tự nhiên! Bạn có nhớ những giới hạn hay nhu cầu mà tự nhiên đặt ra (cho con người) là gì không? Không đói, không khát, không bị lạnh. Để tránh 2 cái đầu, bạn đâu cần phải chạy theo những quy chuẩn về cao lương mỹ vị mà người ta thường lấy làm tự hào, hay chịu đựng những lời nhạo báng của hạng tiểu nhân về những thứ bạn dùng. Bạn cũng đâu cần phải liều mạng ra khơi hay vào trại địch để tìm kiếm những thứ đó. Thứ mà tự nhiên yêu cầu (để thỏa mãn đói khát) luôn ở gần ta và dễ kiếm. Tất cả mồ hôi công sức là để có những thứ sơn hào hải vị không hề cần thiết. Ta khao khát mặc đẹp, ở trong biệt thự, tìm mọi cách tranh giành đất đai của cải của nước khác là vì cái gì, nếu ta có thể nhớ rằng tất cả những thứ ta cần đều có sẵn (từ tự nhiên)? Một nghịch lý ít người nhận ra: Ai có thể bình thản mà cam chịu nghèo khổ thực ra lại chính là giàu có! Tạm biệt! Bức thư số 5: Về ý nghĩa và cách tiếp cận triết học Bạn thân mến! Bạn đang rất nghiêm túc với nhiệm vụ của mình, quên hết mọi thứ khác và chú tâm vào 1 mục đích duy nhất: khiến bản thân trở nên tốt hơn mỗi ngày. Một lựa chọn cực kỳ đúng đắn, và chính tôi cũng đang cố gắng theo đuổi mục tiêu ấy. Nhưng, có một điều tôi cần nhắc lại, hay chính xác hơn là phải cảnh báo bạn. Có những người mà mục đích chính lại là thu hút sự chú ý thay vì thực sự rèn luyện bản thân. Đừng như họ, đừng thay đổi trang phục hay cách sống chỉ để thu hút sự chú ý của đám đông và được nổi tiếng. Những bộ quần áo quá giản dị đến bẩn thỉu, râu tóc dài và rậm rạp (triết gia ngày xưa hay nuôi râu), mở mồm ra là thù ghét giàu sang phú quý, xong bày nệm rơm trên sàn, tất cả những thứ đó, hay bất cứ dấu hiệu tiêu cực nào khác của một sự đày đọa bản thân là những thứ có lẽ tốt hơn ta nên tránh. Cái từ "Triết học" tự nó đã khiến mọi người ngần ngại rồi, dù cho ta có dùng nó giản dị thế nào đi chăng nữa. Vậy bạn thử nghĩ xem sẽ thế nào nếu ta còn tự tạo ra sự khác biệt với cách cư xử thông thường của mọi người? Bên trong (ý chỉ tâm trí), hãy để ta hoàn toàn khác biệt, nhưng bề ngoài nên tránh tất cả những "show off" không cần thiết. Quần áo ta mặc không nên LV Chanel, nhưng cũng đừng xấu xấu bẩn bẩn. Ta không nên sở hữu quá nhiều vàng bạc, nhưng cũng đừng cho rằng việc không có vàng bạc là dấu hiệu của đức tính cần kiệm của tự nhiên. Nên nhớ ta đang hướng đến một cuộc sống tốt đẹp hơn, chứ không phải là cuộc sống trái ngược với bình thường. Nếu không, ta sẽ khiến chính những người mà ta muốn cảm hóa rời xa ta, vì họ không muốn sẽ trở nên giống ta một chút nào. Điều cốt yếu đầu tiên mà triết học hướng tới, đó là cảm giác của một cá nhân mong muốn được sống và hòa hợp với cộng đồng. Nếu ta không cẩn thận, chính điều đáng ra có thể khiến ta được ngưỡng mộ lại có thể trở thành điều khiến ta bị mỉa mai và căm ghét. Mục đích của ta là sống theo tự nhiên, đúng không? Việc đày đọa bản thân (ví dụ như dừng hẳn việc tắm rửa và làm sạch sẽ thân thể, tự khiến mình trở nên bẩn thỉu, ăn thức ăn không những rẻ mà còn ôi thiu), thực ra nếu xem xét kỹ, là đi ngược với tự nhiên. Mù quáng chạy theo những thói xa hoa là biểu hiện của bê tha, thì tương tự, ở thái cực kia, tự ép bản thân bỏ qua những thoải mái bình dị và dễ kiếm cũng điên khùng không kém. Triết học đề cao tính kỷ luật, chứ không phải sự quên mình không cần thiết. Bạn biết đấy, người kỷ cương giản dị nhất, cũng cần tắm táp chải đầu. Một giới hạn hợp lý nên là: ta nên kết hợp hài hòa cách sống của một người bình thường và một vĩ nhân. Ta sống một đời để người khác có thể cảm thấy khâm phục, nhưng không đến nỗi quá xa lạ mà họ không thể nhận ra. Bạn hỏi: “Ý ông là sao Seneca? Chẳng lẽ ta nên hành động giống người bình thường? Chẳng lẽ không có sự khác biệt giữa ta và đám đông?”. Bạn yên tâm, chắc chắn là có, thậm chí rất lớn là đằng khác, nhưng chỉ khi thực sự quan sát người ta mới có thể nhận ra. Nếu ai đó đến thăm nhà bạn, họ nên ngưỡng mộ chính bạn (ý chỉ phong thái và phẩm cách của chủ nhà), thay vì những đồ vật bạn có. Một người đáng ngưỡng mộ có thể dùng đồ đất nung như đang dùng đồ bằng vàng, nhưng một người cũng không kém vĩ đại nếu anh ta có thể dùng đồ bằng vàng và coi nó như đồ đất nung. Không thể đối mặt với giàu sang, thực ra cũng chỉ là dấu hiệu của một tâm trí yếu kém mà thôi. Giờ thì, như thường lệ, một thứ hay ho tôi có được từ việc đọc ngày hôm nay. Hecaton của Stoicism có nói việc giới hạn những mong muốn thực ra chính là phương thuốc chữa lành những lo âu sợ hãi. "Bạn sẽ thôi không sợ sệt nếu bạn thôi không mong muốn điều gì nữa" Hai cảm xúc ấy khác nhau cơ mà, bạn thắc mắc. Làm sao có thể nói chúng đi cùng nhau được? Nhưng chính thế đấy, mặc dù chúng có vẻ khác biệt, chúng thực sự có liên kết với nhau. Cũng như phạm nhân và gác tù giáp giới với nhau bởi cùng một thanh chắn, mong muốn khát khao và sợ hãi mặc dù khác biệt hoàn toàn nhưng lại đi cùng nhau: Ở đâu có hy vọng sẽ có cả lo sợ. Thực ra chẳng có gì đáng ngạc nhiên trong cái sự thật ấy cả. Cả hai cảm xúc ấy đều đến từ một tâm trí dao động: nó lo lắng vì những gì nó hy vọng sẽ đến. Nguyên nhân chủ chốt của cả hai trạng thái là việc một người không thể sống thực sự trong hiện tại mà lại hướng suy nghĩ của mình đến những điều có thể xảy đến trong tương lai. Vì vậy mà khả năng dự đoán, đáng lẽ là điều tuyệt vời nhất của con người, lại trở thành thảm họa. Bạn để ý xem, các loài vật khi thoát khỏi nguy hiểm thì sẽ ngay lập tức trở lại thanh thản, còn con người thì bị dằn vặt bởi cả những thứ đã qua và những thứ chưa đến. Thường, quyền năng của chúng ta đem lại tai họa: trí nhớ nhắc chúng ta về những nỗi sợ trong quá khứ, trong khi khả năng dự đoán báo hiệu những tai họa trong tương lai. Không ai phải lo lắng sợ hãi nếu có thể thực sự sống trong hiện tại. Tạm biệt! Bức thư số 6: Về học tập và chia sẻ kiến thức Bạn thân mến! Tôi mới hiểu ra một điều quan trọng, đó là tâm trí tôi không những chỉ loại bỏ những tật xấu, mà nó còn đang thực sự chuyển hóa đến một mức cao hơn của sự thông thái. Xin đừng hiểu lầm điều đó là tôi không còn tật xấu nào, để sửa chữa hay để làm cho tốt hơn. Bạn biết tôi không phải kẻ tự phụ như vậy, đúng không? Và, một điều hiển nhiên là chúng ta luôn có thể làm mình trở nên tốt hơn mỗi ngày. Nhưng, chỉ cần tâm trí ta nhận ra những tật xấu sai lầm của mình mà trước đây ta không biết đã là một thành công rồi. Cũng như với nhiều người bệnh, riêng việc được biết mình đang có bệnh cũng đủ để mở tiệc mừng rồi (để có thể kịp thời chữa trị). Bạn có thể tin rằng không điều gì tôi mong ước hơn là được chia sẻ với bạn những chuyển hóa đột ngột ấy trong tâm trí mình. Vì như vậy tôi mới có thể tin tưởng hoàn toàn vào tình bạn của chúng ta. Khi mà không một mưu toan, lợi ích cá nhân hay bất cứ thứ gì tương tự có thể thay đổi được tình cảm bạn bè, đó mới là tình bạn thật sự, thứ mà người ta mong muốn cả cuộc đời. Người quen thiên hạ nhiều vô kể Thử hỏi tri kỷ được mấy người! Tôi có thể kể cho bạn hàng tá những người quen biết rộng mà không có đến một người bạn thân. Vì tình bạn thực sự là khi hai tâm trí đều hướng tới những điều thiêng liêng tốt đẹp (ý chỉ những phẩm cách của con người mà Stoics đề cao và cố gắng gìn giữ). Vì khi đó họ biết rằng họ chia sẻ mọi thứ, từ trong suy nghĩ đến những thử thách khó khăn của cuộc đời. Bạn chắc sẽ khó tưởng tượng được sự trưởng thành trong tâm tưởng của tôi mỗi ngày trong giai đoạn này. Và vì vậy nên bạn sẽ muốn biết đâu là phương pháp, hay thứ gì đã khiến tôi trở nên tiến bộ đến vậy. Thực ra, không cần bạn nói, tôi cũng rất muốn chia sẻ với bạn tất cả những thứ đó. Vì hạnh phúc của việc học được một thứ gì đó thực ra nằm ở khả năng ta có thể truyền hay dạy nó cho người khác. Không gì có thể làm tôi hứng thú, dù nó có đem lại lợi ích lớn đến đâu đi chăng nữa, nếu tôi phải giữ nó khư khư cho bản thân mình. Nếu sự thông thái được trao cho tôi với một điều kiện là tôi phải giấu nó và không cho ai khác biết, tôi sẽ không ngần ngại mà từ chối nhận nó. Vì vậy, tôi sẽ gửi cho bạn đống sách của tôi, thậm chí, tôi sẽ đánh dấu cho bạn, để bạn đỡ tốn thời gian và có thể ngay lập tức tiếp nhận những điều quý giá trong đó. Nhưng, sách sẽ không thể đem lại cho bạn nhiều bằng việc chúng ta có thể gặp gỡ trực tiếp, vì con người thường tin tưởng những điều mắt thấy hơn là tai nghe. Đồng thời, học từ những bài học trong sách là cả một đoạn đường dài (ý chỉ sự xa xôi giữa lý thuyết và thực hành). Cách học nhanh và hiệu quả nhất là từ ví dụ cụ thể trong cuộc sống. Bạn có nhớ Plato, Aristotle và hầu hết những triết gia (cổ đại) khác, đều học từ việc nhìn cách Socrates sống mỗi ngày chứ không phải lời dạy của ông. Và thực ra, việc học trực tiếp này có lợi cho cả thầy và trò đấy nhé. Giờ, như thường lệ, để tôi chia sẻ với bạn thứ tôi học được ngày hôm nay, từ Hecaton (một nhân quan trọng khác của Stoicism): Bạn hỏi thứ gì tôi nghiệm được gần đây? Tôi bắt đầu làm bạn với chính mình. Một lời khuyên quá giá trị luôn: một người không thể cô đơn nếu anh ta có thể làm bạn với chính bản thân mình. Tin tôi đi, anh ta sẽ là một người bạn lý tưởng với tất cả mọi người. Tạm biệt! Bức thư số 7: Tại sao nên tránh đám đông Bạn thân mến! Bạn hỏi điều gì ta cần tránh nhất trong cuộc sống ư? Đó là đám đông. Không mấy ai có thể "an toàn" trong ấy cả. Đương nhiên tôi không phải một trong số những người đó. Luôn luôn có một vài tật xấu sẽ trở lại với tôi mỗi lần tôi ở cùng đám đông, dù là thứ tôi vẫn đang cố gắng kiểm soát hay thậm chí đã thành công trong việc chế ngự nó từ lâu. Giống như người bệnh, sau một thời gian dài nằm phòng điều trị đến nỗi việc ra khỏi phòng thôi cũng có thể ảnh hưởng đến họ, thì với chúng ta cũng vậy: khi mà tâm trí ta đang trong quá trình rèn luyện, giao tiếp chuyện trò với nhiều người là có hại. Mỗi người đều có thể đề cập đến vài thứ có thể khiến ta lung lay, và thậm chí tiêm nhiễm nó cho ta một cách tự nhiên vô tình mà nhiều khi chính ta cũng không nhận thấy. Đám đông càng lớn, tác hại càng cao. Không gì có thể ảnh hưởng xấu đến phẩm cách hơn là ngồi xem những cuộc trình diễn lớn, vì khi đó sự thỏa mãn được chiêm ngưỡng khiến cho những tật xấu ăn sâu hơn vào trong tâm trí. Bạn hỏi ý tôi là gì? Tôi về nhà với tâm trí trở nên tham lam hơn, ham muốn quyền lực, và khao khát được thỏa mãn những dục vọng của mình nhiều hơn? Còn tai hại hơn thế. Tôi trở nên dữ tợn và bạo lực hơn, chỉ vì tôi ở giữa loài người. Hoàn toàn vô tình, tôi thấy mình ở giữa một cuộc trình diễn như vậy, hy vọng có thể xem một vài thứ hay ho đáng kinh ngạc hay thông tuệ, thứ gì không dính dáng đến chém giết và máu me. Ngược lại hoàn toàn. Thật mỉa mai khi những cuộc đấu thời trước giờ xét lại có vẻ thật nhẹ nhàng và mang đậm tính nhân văn. Giờ thì chỉ là tàn sát mà thôi. Người ta thậm chí không cho các đấu sĩ bất cứ một thứ gì phòng hộ: giáp, mũ chiến đấu hay thứ gì tương tự để bảo vệ cơ thể. Giờ mỗi cuộc đấu là một cuộc tử chiến, thay vì tôn vinh võ nghệ hay nghệ thuật chiến đấu. Và trớ trêu, nó lại khiến mọi người thích thú hơn rất nhiều. Buổi sáng, các đấu sĩ bị vứt vào trường đấu với hổ báo (nghĩa đen), buổi chiều họ tự giết nhau. Kẻ vừa giết một tên khác rồi cũng sẽ sớm trở thành nạn nhân. Chiến thắng chỉ là sự làm chậm đôi chút cái chết của hắn mà thôi. Con đường duy nhất để ra khỏi đấu trường là cái chết. Nhưng chúng là những kẻ trộm cắp, giết người. Vậy thì sao? Nếu hắn là kẻ giết người, dù đương nhiên hắn phải chết để đền tội, điều đó liên quan gì đến bạn? Điều gì khiến bạn nghĩ bạn xứng đáng chứng kiến cái chết của hắn? “Giết nó! Quật chết nó! Thiêu nó!”. Tại sao nó trông quá sợ sệt trước lưỡi kiếm? Tại sao nó không dũng cảm hơn? Dùng những sợi dây trói kéo chúng vào trường đấu, và để chúng lao vào nhau với ngực trần không khiên giáo chống đỡ. Khi nghỉ giữa hiệp: "Cắt tiết thêm vài thằng, đừng để khán giả mất hứng chúng mày". Thực ra, chúng không biết rằng những thứ chúng đang làm ảnh hưởng nhiều nhất đến chính bản thân chúng. Ơn Chúa, khán giả, những người chúng đang khơi gợi sự hoang dã thường không đủ khả năng học được điều ấy. Những người mà tâm trí chưa đủ vững để luôn có khả năng điều khiển và làm chủ hành động, nên tránh xa đám đông. Vì rất khó để làm chủ bản thân khi ta ở trong đám đông. Ngay cả Socrates, Cato hay Laelius (những nhà thông thái, những tấm gương Stoics) cũng vẫn nhận thấy sự lay động trong tâm trí bởi những suy nghĩ quá khác biệt của đám đông. Còn chúng ta, những người chỉ mới bắt đầu quá trình rèn luyện của mình, chắc chắn không thể chịu được ảnh hưởng của những suy nghĩ tư tưởng tiêu cực ấy. Thói đam mê hưởng thụ hay sự tham lam hoàn toàn có thể phá hủy toàn bộ những cố gắng của ta trước đó. Chỉ cần một người bạn chơi bời phóng đãng cũng có thể khiến ta khó có thể duy trì sự giản dị của mình, một người hàng xóm giàu có khơi gợi những ham muốn vật chất của bản thân, một đứa bạn hằn học khiến ngay cả người dễ tính xởi lởi nhất cũng cảm thấy bị ảnh hưởng. Nên, chả cần nói cũng rõ, điều gì có thể xảy đến với những phẩm cách bạn đang cố rèn luyện nếu bạn chịu ảnh hưởng xấu từ đám đông. Có người đã nói, với đám đông bạn chỉ có 2 lựa chọn: hoặc bắt chước, hoặc ghê tởm họ. Nhưng thực ra cả hai đều sai. Bạn không nên bắt chước những người xấu dù họ là phần lớn của thế giới, và ở phía ngược lại, đừng ghét cả thế giới chỉ bởi họ không giống bạn. Hãy thu mình vào trong nhiều nhất có thể. Dành thời gian cho những người có thể cải thiện bạn, làm bạn tiến bộ, đồng thời chào đón những người muốn đến bên bạn để học hỏi. Lợi ích sẽ đến với cả hai phía, vì dạy học thực ra cũng là một cách để học. Cũng đừng để ước muốn thể hiện tài năng lôi kéo bạn vào giữa đám đông trong các cuộc đàm đạo hay tranh biện. Tôi sẽ mong bạn làm thế nếu bạn có thứ gì thích hợp cho họ. Nhưng, nghĩ thử xem, bạn sẽ nói đến sự quan trọng và cao quý của những phẩm cách này cho ai? Có lẽ vài người sẽ đến nghe, nhưng ngay cả những người chịu đến, cũng cần phải hướng dẫn họ khá nhiều trước khi bạn có thể bàn những điều này với họ. Bạn hỏi: “Vậy thì tôi học và rèn luyện những điều này cho ai?” Ồ, làm sao bạn phải lo sợ điều đó, sự rèn luyện ít nhất là cho chính bạn, và như vậy cũng đủ rồi. Giờ thì, để những điều tôi học được ngày hôm nay không chỉ tốt đẹp cho bản thân mình, để tôi chia sẻ với bạn 3 câu nói tuyệt vời này. Democritus nói: Với tôi, một người cũng có thể coi là cả một dân tộc, cũng nhưng một dân tộc thực ra chẳng khác gì một người. Tương tự, một người vô danh, khi được hỏi tại sao dành quá nhiều thời gian và công sức cho một môn nghệ thuật có quá ít người theo dõi, đã trả lời: Một vài người là đủ, thậm chí một cũng đủ. Ngay cả ít hơn 1 người theo dõi cũng vẫn đủ cơ mà. Câu thứ ba cũng khỏi nói. Đó lại là Epicurus, trong một lần viết cho ông bạn triết gia của mình: Tôi viết điều này không phải cho đám đông mà là cho bạn, vì với tôi thế là đủ rồi, và hy vọng bạn cũng cảm thấy thế. Hãy luôn lưu những lời này trong trái tim bạn, Lucilius, để bạn có thể bỏ qua cái ham muốn được nổi tiếng và sự đam mê những tràng pháo tay tán thưởng ngoài kia. Khi mà nhiều người ngưỡng mộ bạn, hãy tự hỏi, liệu bạn có cảm thấy thực sự hài lòng với bản thân nếu bạn là người mà tất cả bọn họ đều có thể hiểu? Hãy để sự hài lòng với những phẩm cách của bạn đến từ bên trong. Tạm biệt! Chú thích: Seneca viết bức thư này trong thời đại của Nero, vị hoàng đế La Mã nổi tiếng là độc ác và tàn bạo. Chính vì vậy nên cũng không quá khó hiểu khi hình thức giải trí được ưa chuộng nhất là đấu trường trong cái phiên bản hoang dại nhất của nó. Bức thư số 8: Tiếp về đám đông và sự ẩn dật của triết gia Bạn thân mến! Trong thư phản hồi, bạn hỏi: "Giờ ông bảo tôi phải né đám đông, và trở về với những suy nghĩ của riêng mình? Vậy, những lời dạy Stoicism về việc ta phải sống chết hành động cho đời tốt đẹp hơn thì sao?" Ồ, vậy bạn thực sự nghĩ tôi đang khuyến khích bạn không hành động hay sao? Đây là lý do tôi chọn ẩn dật và xuất thế: tôi muốn cống hiến nhiều hơn, cho một cộng đồng lớn hơn. Không một ngày thoải mái thư nhàn, thậm chí tôi còn thức đêm để mài giũa bản thân mình. Tôi chỉ chịu đầu hàng khi cơn buồn ngủ đánh gục mình, khi mà hai mắt không thể mở ra được nữa mà thôi. Bề ngoài, bạn sẽ thấy tôi không những trốn tránh xã hội, mà cả kinh doanh, đúng, chính xác là cả những công việc kinh doanh (ý chỉ đó là một sự hy sinh lớn lao, vì lịch sử ghi nhận Seneca là 1 Warren Buffett của thời cổ, và đầu tư tài chính cũng như làm kinh doanh là thú vui của ông). Bởi vì, công việc tôi đang hướng tới là cho hậu thế: chúng sẽ là những người hưởng lợi từ những tác phẩm của tôi. Tôi để lại trên những trang giấy vài lời khuyên có ích, cũng như những biện pháp răn đe. Tôi thấy chúng có ích đối với những vấn đề của chính mình, dù cho có không thể giải quyết triệt để, chúng cũng khiến những vấn đề đó không thể lan rộng thêm. Những thứ đúng đắn mà tôi chỉ có thể tìm ra trong giai đoạn nửa sau của cuộc đời này, sau khi đã phải trải qua quá nhiều mệt mỏi của trải nghiệm và đúc rút, tôi muốn để lại cho chúng. Một trong số đó là: Cẩn thận với những thứ làm thỏa mãn số đông, những món quà của thần may mắn. Hãy luôn giữ cảnh giác và thận trọng, đừng quá phấn khích với chúng khi bạn có được. Thử nghĩ xem có phải vì sự cám dỗ khiến cá bị cắn câu, thú bị săn không? Bạn nghĩ bạn đang có được may mắn khi có được những thứ vật chất giá trị, thực ra nó là một cái bẫy. Ta thường nghĩ ta kiểm soát chúng, nhưng thực ra chính chúng kiểm soát ta. Sự nghiệp của bạn đã sang bên kia của sườn dốc. Để rời khỏi cuộc sống đầy tán dương nịnh nọt và xa hoa, hình tượng và ảnh hưởng của bạn phải dần bị lu mờ. Tuy nhiên, khi ở bên kia sườn dốc của sự nghiệp, nhiều khi bạn muốn cưỡng lại hay níu kéo cũng khó đấy nhé. Ta chỉ có thể hy vọng sẽ được "hạ cánh an toàn", nhưng nhiều khi điều đó là không thể. Thần may mắn không chỉ lật ngã ta, nó còn có thể lộn ngược mọi thứ và làm ta suy sụp hoàn toàn. Vì vậy, cần luôn ghi nhớ quy tắc này: chỉ chăm sóc nuông chiều cơ thể với mục đích duy nhất là để đảm bảo sức khỏe mà thôi. Rèn nó một cách nghiêm túc, để nó không thể chống lại những gì mà tâm trí sai bảo. Thức ăn chỉ để chấm dứt cơn đói, đồ uống chỉ để đã khát, quần áo chỉ để chống lạnh, và nhà cửa là chỗ trú thân nhằm tránh những hình thái khí hậu khắc nghiệt. Việc nhà được xây bởi rơm rạ hay những thứ đá cẩm thạch nhiều sắc màu nhập từ nước ngoài về bản chất đâu có gì khác biệt. Bởi vì, ở trong ngôi nhà xây toàn bằng vàng đâu chắc an toàn hơn ngôi nhà bằng rơm rạ đâu. Hãy coi nhẹ tất cả những thừa thãi trong trang trí để show off: cần nhớ không gì khác ngoài tâm trí là có giá trị, và với một tâm trí sáng suốt, không thứ gì khác là đáng trân trọng. Nếu tôi nhắc đi nhắc lại những điều ấy cho bản thân mình và để lại cho đời, liệu bạn còn cho rằng tôi làm ít hơn khi tôi còn đương chức, ký duyệt vài đơn bảo lãnh, đóng dấu chấp nhận vài lời thỉnh cầu hay làm cầu nối cho một vài ứng viên thượng nghị viện? Bạn phải biết điều này: một vài người mà bạn tưởng không làm gì lại đang làm những thứ vĩ đại. Giờ thì tôi phải đóng bức thư này. Như thường lệ, để tôi chia sẻ với bạn một câu nói của Epicurus mà tôi tìm thấy ngày hôm nay: Ta cần trở thành nô lệ của triết học, nếu ta thực sự mong có được sự tự do tuyệt đối. Nếu làm được thế, ta có thể tránh được những xao nhãng trong cuộc sống thường ngày, vì triết học ban cho ta sự tập trung vào những giá trị quan trọng nhất của cuộc đời. Có lẽ bạn sẽ hỏi tại sao tôi dùng quá nhiều lời của Epicurus thay vì những câu nói của Stoicism, trường phái mà tôi được coi là một thành viên. Nhưng tại sao ta phải coi những câu nói ấy như tài sản của riêng Epicurus thay vì của cả cộng đồng? Rất nhiều nhà thơ nói những điều triết lý mà đâu phải là những triết gia (tôi có lẽ chả cần phải trích dẫn một người nào đó theo chủ nghĩa bi quan). Rất nhiều những câu triết lý hay có thể được tìm thấy ngay cả trong những vở kịch điệu bộ (ít dùng lời nói). Ví như câu nói của nhà hài kịch Publilius sau: Bất cứ thứ gì đến với ta bởi cầu nguyện đều không phải của ta. Tôi nhớ có lần bạn cũng nói một điều tương tự: Thứ gì mà thần may mắn trao cho bạn không phải là của bạn. Và một câu nữa bạn đã nói: Thứ gì có thể được trao cho ta đều có thể bị lấy lại. Tạm biệt. Bức thư số 9: Liệu Thánh Nhân có cần bạn bè hay không ? Bạn thân mến! Bạn viết rằng bạn rất muốn biết ý kiến của tôi trước việc Epicurus đã chỉ trích những người đã nói rằng thánh nhân thì có thể hạnh phúc một mình và vì vậy không cần đến bạn bè. Epicurus viết như vậy trong bức thư cho một người bạn của ổng. Những người bị Epicurus chỉ trích ở đây là cánh Stilpo. Họ cho rằng thứ đáng quý nhất là một tâm trí lành mạnh và không thể bị ảnh hưởng. Thực ra trong vấn đề này Stoics chúng tôi có lập trường khác với họ: Stoics cho rằng thánh nhân có khả năng chiến thắng mọi khó khăn hay bất hạnh, nhưng vẫn cảm thấy chúng. Còn cánh Stilpo thì khẳng định thánh nhân không bao giờ có thể cảm thấy điều gì là khó khăn hay bất hạnh. Dù hai bên chia sẻ quan điểm rằng thánh nhân hoàn toàn có thể sống hạnh phúc một mình, điểm khác biệt là Stoics chúng tôi cho rằng dù đó là sự thật, ông ta vẫn mong muốn có bạn bè, hàng xóm và những người thân thiết. Để có thể nhìn nhận rõ việc thánh nhân có thể sống hạnh phúc một mình, nghĩ về điều này: nhiều khi họ cảm thấy hoàn toàn thoải mái trong một thân thể không còn toàn vẹn. Nếu cánh tay của ông ta bị chặt đứt trong chiến tranh hay vì bệnh tật, hoặc mắt của ông ta bị đui mù, phần còn lại của cơ thể vẫn là đủ, và bạn sẽ không nhận thấy bất cứ một nét gì của sự đau khổ trong cuộc sống cũng như thái độ của ông ta. Tuy nhiên, kể cả ông ta có không đau khổ về cánh tay bị chặt hay đôi mắt bị mù, thì ông ta vẫn biết rằng có cả 2 tay hay đôi mắt sáng vẫn tốt hơn. Tương tự, ông ta hạnh phúc không phải vì ông ta không muốn có bạn bè, mà là ông ta có thể chịu đựng sự không có bạn bè trong thanh thản. Nhưng, thực tế khó lòng tin được ông ta sẽ có lúc nào không có bạn bè, vì với thánh nhân việc tìm được một người bạn đâu có khó. Cũng giống việc Phidias (một nhà điêu khắc nổi tiếng) có thể dễ dàng làm một bức tượng mới nếu một trong những sản phẩm của ông bị mất, thánh nhân cũng sẽ sử dụng nghệ thuật kết bạn để có được một người bạn mới nếu như ông ta mất một người. Có lẽ bạn sẽ hỏi làm thế nào ổng có thể kiếm bạn dễ thế? Để tôi chia sẻ với bạn lời khuyên của Hecaton: Có một thứ kết nối yêu thương mà không cần đến chất kích thích hay bùa chú: đó là sử dụng tình yêu của bạn. Hãy yêu, nếu bạn muốn được yêu. Hơn nữa, thực ra việc khởi nguồn và xây dựng tình bạn cũng có cái thú của nó. Sự khác biệt giữa việc sở hữu một tình bạn đẹp và xây dựng nó cũng giống như thu hoạch và gieo trồng. Thậm chí, Attalus đã nói: Việc kết bạn mới và xây dựng tình bạn thực ra thú vị hơn việc có một người bạn, cũng giống như với người nghệ sĩ, chính quá trình vẽ tranh mới là tuyệt vời, bức tranh chỉ là thành quả mà thôi. Sự tập trung toàn bộ tinh thần vào công việc tự nó tạo ra cảm giác sung sướng thăng hoa, dù cho kết quả có mỹ mãn và được đánh giá cao như thế nào cũng không thể sánh bằng. Hay nói cách khác, sau khi hoàn thành, người nghệ sĩ hưởng thụ thành quả của mình. Còn trong quá trình làm việc, người nghệ sĩ tận hưởng chính cái nghệ thuật ấy. Tương tự, thường ai cũng mong phải nhanh chóng trưởng thành, mà không biết được chính quá trình trưởng thành mới thực sự ngọt ngào và đáng để tận hưởng. Quay lại với chủ đề chính của chúng ta. Dù thánh nhân có thể hạnh phúc 1 mình, ông vẫn luôn mong muốn có bạn bè. Nếu không phải vì lý do gì khác, ông ta cũng muốn có người để bàn về những phẩm cách trong cuộc sống. Thực ra động cơ của thánh nhân không giống với những gì Epicurus đã viết: "để có người ngồi cạnh ông ta lúc ốm đau, hay giúp đỡ ông lúc tù túng hoạn nạn". Ngược lại, mục đích của thánh nhân là để có thể ngồi cạnh lúc bạn mình ốm đau, hay đưa tay giúp đỡ khi bạn mình tù túng hoạn nạn. Ai mà mong kết bạn chỉ vì lợi ích của mình sẽ không thể có một tình bạn lâu dài. Tình bạn bắt đầu bằng thứ gì sẽ kết thúc bằng thứ ấy. Nếu bắt đầu bằng lợi ích, sẽ kết thúc khi lợi ích không còn. Thứ ấy có lẽ thường được gọi là bè chứ chả phải bạn (kiểu kiểu vậy, mình không tìm được cụm nào trong tiếng Việt giống với fair-weather friendship). Giống với việc ta thường thấy người giàu thì có nhiều "bạn" xung quanh, nhưng khi sa cơ thì y như rằng bặt tăm chẳng thấy mặt một ai hết: bọn chúng bỏ đi hết vào đúng lúc chúng có cơ hội để chứng minh tình cảm bạn bè. Vậy nên mới có bao điển tích truyện xưa về những người bạn bỏ rơi hay phản bội lẫn nhau. Tôi muốn nhắc lại một lần nữa, người nào kết bạn chỉ vì những động cơ cá nhân thì cũng sẽ chấm dứt tình bạn khi mà những động cơ ấy không còn nữa. Một khoản tiền nào đó đôi khi cũng có thể cắt đứt tình bạn. "Tại sao lại phải kết bạn?" Để có một người tôi có thể chết vì, để có người bầu bạn khi tôi bị lưu đày, hay để có một người mà tôi có thể cứu số phận, dù có phải hy sinh bản thân mình. Nghe thì cao đẹp đấy, nhưng về bản chất ngay cả những thứ đao to búa lớn ấy thực ra cũng giống với vụ kinh doanh hơn là một tình bạn, vì chung quy lại chúng cũng chỉ mang mục đích làm người nói cảm thấy mình cao cả mà thôi. Thêm nữa, không ai nghi ngờ tình yêu chính là một biểu hiện đặc biệt của tình bạn. Có người còn nói tình yêu là tình bạn ở cái đỉnh cao điên khùng của nó. Vậy, thử hỏi có ai thực sự yêu mà nghĩ đến lợi ích hay không? Hay chỉ vì đam mê, hay vì chiến thắng? Khi thực sự yêu thì tình yêu là tất cả. Tuy nhiên, nó tác động xấu đến tâm trí bởi ước muốn có được người kia (tức là muốn một thứ mà mình không thể kiểm soát hoàn toàn, còn phụ thuộc vào ý muốn của người kia nữa). Vì vậy, có lẽ ta cần phải cẩn thận với cảm xúc của mình, dù cho chúng thường đến từ một cội nguồn cao quý hơn (từ thứ cao quý là tình yêu, dẫn đến cảm xúc xấu là muốn chiếm đoạt). Bạn nói: "Câu hỏi của chúng ta không phải về việc liệu tình bạn bản thân nó có đáng giá hay không". Ngược lại, đó chính là là điều ta cần phải bàn tới. Vì nếu tình bạn là xứng đáng để ta cố gắng, thì thánh nhân nên cố gắng vì nó. Vậy, ông ta sẽ phải làm thế nào? Như cách mà các nghệ sĩ làm ra những thứ đẹp đẽ thiêng liêng, không phải vì lợi nhuận, và không bị ảnh hưởng bởi tính hay thay đổi của thời cuộc. Sự cao quý của tình bạn sẽ bị mất ngay khi một người trong đó nghĩ đến những lợi ích của mình. Thánh nhân thì thường hạnh phúc một mình. Bạn tôi ơi, có quá nhiều người diễn giải nhầm câu này. Họ cô lập ông ta với cuộc đời. Sự thực là, ta cần phải đặt ra ranh giới cho câu khẳng định ấy và việc diễn giải nó xa đến đâu. Thánh nhân có thể sống hạnh phúc một mình, điều ấy đúng, nhưng là nếu ta xét về một cuộc sống danh dự với những phẩm cách của con người, chứ không phải là cái sống trong toàn thể. Vì cái sống trong toàn thể đòi hỏi thánh nhân cũng phải có những mối quan hệ với bạn bè, người thân, thậm chí là những người xung quanh ông. Nhưng khi xét về việc sống một cách danh dự và thanh cao, thì một người chỉ cần có một tâm trí lành mạnh, luôn bình thản và không bị ảnh hưởng bởi sự đời là đủ. Một thứ bạn cũng nên biết là sự phân biệt của Chrysippus. Ông ấy nói rằng dù đúng là thánh nhân không (bao giờ) thiếu thứ gì, ông ta vẫn có rất nhiều thứ ông ta dùng đến trong cuộc sống. Ngược lại, thằng ngốc thì chẳng dùng được cái gì nên hồn, mà nó lại thiếu thốn mọi thứ. Thánh nhân vẫn dùng đến mắt mũi chân tay cho những công việc hằng ngày, nhưng ông ta không bao giờ thiếu thứ gì. Vì thiếu tức là cần, mà cần tức là đã phụ thuộc vào thứ bên ngoài tâm trí rồi. Vì vậy, dù cho ông ta có thể hoàn toàn hạnh phúc một mình, ông ta vẫn có bạn bè, và thậm chí muốn có càng nhiều bạn càng tốt. Nhưng, ông ta muốn vậy không phải là để có một cuộc sống danh dự và tốt đẹp, vì điều đó hơn ai hết, ông ta biết rõ chỉ có thể xuất phát từ bên trong mà thôi. Nếu bạn tìm kiếm hạnh phúc từ bất cứ thứ gì bên ngoài, bạn sẽ trở thành nô lệ của số phận (hay thần may mắn). Nhưng, cuộc sống của thánh nhân sẽ như thế nào nếu ông ấy thiếu vắng bạn bè do bị bắt, bị lưu đày đến một nơi nào khác, như trên một sa mạc chẳng hạn? Đó chính là cuộc sống của Jupiter khi mà thế giới chưa bị tách biệt, khi mà toàn bộ các vị chúa chỉ là một. Tức là ông ấy dành thời gian với bản thân mình, và thoải mái với hoàn cảnh như thế. Ông ấy tìm về bên trong và chấp nhận là bạn của chính mình. Tuy nhiên, ngay khi có thể, ông ta sẽ vẫn kết bạn, có vợ, có con. Thứ thôi thúc ông ta kết bạn không phải là lợi ích của ổng, mà là đặc tính tự nhiên của loài người, vì con người vốn là một sinh vật mang tính cộng đồng. Khó ai có thể chấp nhận sự cô đơn trong một thời gian dài. Mặc dù thánh nhân yêu bạn bè và người thân sâu sắc, coi họ như bản thể của chính mình, ông ấy vẫn luôn ghi nhớ rằng thứ quan trọng nhất chỉ là tâm trí, tức là thứ ở bên trong mà thôi, giống như những gì mà Stilpo đã làm. Quê hương của Stilpo bị xâm lược, vợ con bị giết, nhưng ông ta vẫn sống. Khi mà kẻ thù hỏi ông có mất mát điều gì không, ông ta trả lời: “Không. Tất cả những thứ giá trị đều còn lại với ta”. Thật dũng cảm và can trường: ông ta làm cho chiến thắng của kẻ thù trở nên vô nghĩa. Ta không mất mát gì cả, ông ta nói, và khiến kẻ thù tự hỏi liệu chúng có thực sự thắng hay không. “Tất cả những thứ giá trị vẫn còn với ta” - ông ta ý chỉ sự dũng cảm, sự công bằng, sự thông thái, và cái suy nghĩ rằng không có một thứ gì thực sự có giá trị có thể bị lấy mất. Chúng ta thường kinh ngạc nhìn những con vật vượt qua ngọn lửa mà không bị thương tật. Vậy, sẽ thế nào nếu ta có thể thấy một người vượt trên những thứ khủng khiếp hơn nhiều: lửa, kiếm, và sự hủy hoại tàn ác của kẻ thù, mà vẫn có thể hiên ngang đến vậy. Bạn thấy không, đôi khi đánh bại cả một dân tộc còn dễ hơn đánh bại một con người như thế. Những câu nói của Stilpo luôn được chia sẻ với sự kính trọng trong trường phái Stoicism chúng tôi. Ông ấy là tấm gương mà chúng tôi muốn hướng tới trong cuộc đời, người có những phẩm cách đủ để vượt qua tất cả những khổ đau nghiệt ngã nhất của cuộc sống. Mà, chính những đau khổ ấy lại làm nên vinh quang của ông. Nhưng đâu chỉ riêng Stoics chúng tôi trân trọng những lời ấy. Chính Epicurus, dù đã quá nhiều lần chỉ trích Stilpo, cũng đã nói điều tương tự. Bất cứ ai không tin rằng những thứ mình có là đủ, sẽ luôn đau khổ, dù cho hắn ta có là bá chủ thế giới. Hay: Khốn khổ thay, người không thể cảm nhận được hạnh phúc trong tâm mình, dù có cả thế giới dưới chân cũng vậy mà thôi. Nhưng, để bạn nhớ suy nghĩ ấy thực ra rất phổ biến, tức là chả có của nợ gì to tát triết học, câu nói sau đây là từ một ông nhà thơ trào phúng: Không ai thực sự hạnh phúc khi bản thân không thực sự tin điều ấy. Nếu bạn nghĩ một hoàn cảnh là bất hạnh, thì sự thực là hoàn cảnh ấy rất bình thường và xảy đến với hàng tỷ người trong cuộc sống cũng đâu có gì quan trọng? Nhưng, bạn nói, vậy còn ông A với những đồng tiền nhơ bẩn của mình, hay ông B với bao nô lệ và bản thân ông thì nịnh nọt 1 đống quan chức để giữ sự giàu có, thì sao? Nếu bất cứ ai trong 2 người họ có thể nói cuộc sống của họ là tốt đẹp, thì liệu điều đó có nghĩa lý gì không? Bạn phải nhớ, điều mà người ta nói thường không quan trọng. Quan trọng là điều người ta nghĩ. Và cũng không phải suy nghĩ trong 1 khoảnh khắc, mà là suy nghĩ qua thời gian. Mà thôi, bạn cần gì bận tâm đến việc nhiều thứ vẫn được thần may mắn ban cho những người không xứng đáng. Chỉ có những người thông thái mới có thể cảm thấy thoải mái với những gì mình có, còn bọn ngu ngốc thì dù có bao nhiêu chúng vẫn cứ không thể thỏa mãn, và vì vậy chúng vẫn sẽ đau khổ trong cái sung sướng vật chất bề ngoài của chúng mà thôi. Tạm biệt! Bức thư số 10: Tại sao hầu hết mọi người không nên sống một mình, nhưng bạn thì nên! Bạn thân mến! Tôi sẽ không thay đổi ý kiến của mình về vấn đề đám đông. Tránh đám đông, tránh túm năm tụm ba, thậm chí tránh cả nói chuyện với một người bạn (Lời người dịch: mình đoán ở đây ý của Seneca là cần dành phần lớn thời gian để hoàn thiện mình và rèn luyện những phẩm cách. Vì Stoicism luôn thừa nhận việc con người là một sinh vật cộng đồng, nên không thể có chuyện Seneca khuyến khích sự cô lập hoàn toàn. Tuy nhiên, việc một người không thực sự vững vàng mà đã dành nhiều thời gian với đám đông hay bạn bè thường dễ bị ảnh hưởng). Không có ai khiến tôi muốn chia sẻ bạn cả. Tôi muốn nói, hãy học cách làm bạn với chính bản thân mình trước đã. Ờ thì, có một giai thoại về Crates, học trò của Stilpo, một lần tình cờ nhìn thấy cậu trai trẻ vừa đi vừa lẩm bẩm một mình, bèn hỏi cậu cậu đang nói chuyện với ai. Cậu ta bảo cậu chỉ đang nói với chính mình. Crates đã trả lời: “Cẩn thận. Vì cậu đang nói với một người xấu đấy”. Nhưng bạn đừng quá lo lắng vì điều đó. Thẳng thắn mà nói, hầu hết mọi người đều không nên ở một mình, bởi vì họ chưa có được một tâm trí vững vàng và sự kiên định với những phẩm cách của mình. Cụ thể hơn, cũng giống như khi người ta hoang mang, thất vọng hay lo lắng, chúng ta để mắt đến họ thường xuyên hơn, để tránh những việc không hay có thể xảy ra. Trong những hoàn cảnh ấy, họ sẽ dễ bị ảnh hưởng bởi những suy nghĩ tiêu cực, cả về người khác cũng như về chính họ. Thậm chí, tâm trí họ có thể sẽ lôi ra những suy nghĩ xấu xa và tội lỗi, và khiến nó không thể kiểm soát được nữa. Lợi ích duy nhất của việc ở một mình là một người có thể thẳng thắn mà nhìn nhận mọi thứ về bản thân, mà không sợ bị ai dòm ngó hay ngồi lê đôi mách. Nhưng những tên khờ thì không thể hưởng lợi ích này, vì hắn phản bội chính hắn. Nhưng, với bạn, tôi chỉ mong bạn có thể ở một mình, hơn là bên cạnh bất kỳ một người nào khác mà tôi có thể nghĩ đến. Tôi vẫn nhớ bạn đã dũng cảm thế nào khi nói ra những điều quan trọng, sự khẳng khái và mạnh mẽ trong câu từ của bạn. Tôi như nhìn thấy ánh sáng trong giây phút đó, và nói với bản thân mình rằng: “Những lời ấy không đến từ kiến thức của bạn, chúng có thể hiện một phần tài năng bẩm sinh”. Bạn khác với người bình thường, vì bạn nhìn thấy những thứ sâu sắc hơn. Đó là cách bạn nên nói, đó là cách bạn nên sống cuộc sống này. Đừng để bất cứ thứ gì có thể làm bạn nản lòng. Dù bạn chỉ mới cám ơn Chúa trời đã cho bạn toại nguyện ước vọng cũ, hãy ngay lập tức đặt ra mục tiêu mới. Trước nhất hãy ước mình luôn có được một tâm trí sáng suốt và một sức khỏe tinh thần, và sau đó mới đến sức khỏe thể chất. Hãy luôn kiên định trong những lời cầu nguyện của mình, và nhớ đừng bao giờ cầu xin điều gì không thuộc về bạn (ý chỉ những thứ bên ngoài, những thứ mà ta không thể kiểm soát được hoàn toàn. Với Stoicism, những thứ thực sự thuộc về 1 con người chỉ là tâm trí và sự tự chủ trong việc ra quyết định của họ). Giờ thì để tôi chia sẻ với bạn thứ tôi đọc được ngày hôm nay từ Athenodorus: Khi nào bạn có thể chắc chắn rằng bạn không bị ràng buộc bởi những mong muốn của mình: khi bạn cảm thấy mình có thể nói cho cả thế giới biết những lời mà bản thân muốn cầu xin Chúa. Bạn có thấy sự mâu thuẫn đến nực cười của người đời hay không? Khi mà những lời cầu nguyện của họ thật đáng hổ thẹn, họ thì thầm chúng với Chúa; và nếu có ai cố gắng nghe họ, họ ngượng ngùng và chuyển sang im lặng hoàn toàn. Những thứ họ không dám để cho người khác nghe được, họ đi nói với Chúa. Đây mới là điều ta nên làm: Sống với loài người như thể Chúa đang theo dõi bạn, và nói với Chúa như thể tất cả mọi người đều có thể nghe bạn. Tạm biệt! Bức thư số 11: Về đỏ mặt, hay cách mà tự nhiên nhắc ta nhớ về sức mạnh của nó Bạn thân mến! Từ cuộc đối thoại với chàng trai bạn giới thiệu, ngay lập tức tôi cảm nhận được tài năng và sự thông minh của cậu ấy, và thậm chí là bao xa cậu đã đi được trên con đường phát triển bản thân mình. Nó thể hiện qua cách cậu nói chuyện và trả lời những câu hỏi mà không có sự chuẩn bị từ trước, những thứ ta có thể tin tưởng. Khi tập trung suy nghĩ cậu thường đỏ mặt, bởi đơn giản đó là dấu hiệu tự nhiên thường gặp ở những người trẻ tuổi mà chắc khó có thể thay đổi hay kiểm soát được. Tôi đoán chắc dấu hiệu ấy sẽ theo cậu ta dù sau này khi đã qua tuổi trưởng thành, ngay cả khi cậu ta có trở thành con người thông thái với một tâm trí vững vàng không bị lay động bởi những thói xấu trong cuộc sống. Vì những dấu hiệu tự nhiên thường không thể bị xóa bỏ dù cho một người có trở nên sáng suốt thông thái đến đâu đi chăng nữa: nếu chúng được gắn với ta từ khi sinh ra, những dấu hiệu có thể giảm đi theo thời gian, nhưng không thể bị loại bỏ hoàn toàn. Bằng chứng là có những người, dù cho đã đạt đến cảnh giới của mức độ kiểm soát bản thân, vẫn toát mồ hôi lạnh mỗi khi xuất hiện trước công chúng, như thể họ bị ngợp, mệt mỏi và nóng bức. Những người khác lại cảm thấy đôi chân của họ trở nên yếu đuối và có thể quỵ bất cứ lúc nào trước mỗi bài nói, hay hai hàm răng đánh vào nhau cầm cập, môi mím lại, vv. Dù họ có luyện tập hàng trăm hàng nghìn lần, những thứ đó dường như không thể mất đi. Bạn thấy không, tự nhiên có những cách để nhắc nhở chúng ta về sức mạnh của nó. Ngay cả những con người toàn diện hoàn hảo nhất cũng không thể chống lại hoàn toàn những dấu hiệu mà tự nhiên đã gán cho họ. Tôi đoan chắc đỏ mặt là một trong những dấu hiệu như thế, vì những người trưởng thành đứng đắn nhất cũng không thể tránh khỏi nó, dù đúng là nó thường được thấy hơn ở những người trẻ tuổi, khi mà dòng máu nóng của nhiệt huyết và đam mê vẫn được coi là chảy mạnh hơn trong họ. Tuy nhiên, như đã nói, ta vẫn có thể thấy nó ở những người cao tuổi, nhiều kinh nghiệm và cả những chuyên gia về các lĩnh vực trong cuộc sống. Bên cạnh đó, lịch sử cho thấy một vài người lại trở nên đặc biệt nguy hiểm khi họ đỏ mặt, cứ như thể toàn bộ sự hổ thẹn của họ đã phát ra ngoài (nên họ có thể thoải mái làm những điều xấu xa). Ví dụ, ta đã biết Sulla trở nên cực kỳ tàn bạo khi đỏ mặt. Hay, không gì nhạy cảm hơn da mặt của Pompey, mỗi lần hắn ngồi với bạn bè là hắn đỏ mặt, và đặc biệt trước mỗi bài nói. Tôi còn nhớ Fabianus đã đỏ mặt như thế nào khi bị gọi ra làm chứng trước nghị viện, dù cho ông là một nhà diễn thuyết đại tài. Như vậy, ta có thể thấy dấu hiệu ấy không thể hiện một yếu điểm nào về tâm trí hết. Thực ra nó thường xuất hiện khi có sự thay đổi của hoàn cảnh, và thường ảnh hưởng rõ rệt hơn trên những người thiếu kinh nghiệm, khiến họ trở nên cứng nhắc hay đỏ mặt. Một nguyên nhân khác cũng có thể đề cập đến, ta cần phải chấp nhận rằng, nếu có những người máu chậm, thì có những người máu nóng dễ dàng được đưa lên mặt hơn. Như tôi đã nói, không một sự trưởng thành hay thông thái nào mà bạn đạt được có thể hoàn toàn loại bỏ nó. Vì nếu sự thông thái có thể loại bỏ những dấu hiệu như vậy, nó sẽ vượt qua tự nhiên. Nhưng không, những thuộc tính ta nhận được từ lúc sinh ra thường sẽ theo ta suốt đời. Chúng không thể bị loại bỏ, hay thậm chí là bị kiểm soát và xuất hiện lúc nào ta muốn chúng xuất hiện. Các diễn viên thường tìm cách đồng hóa cảm xúc của mình với nhân vật: họ thể hiện nỗi sợ hãi run rẩy, họ làm mọi thứ để lộ ra nỗi buồn, nhưng khi bị yêu cầu phải đỏ mặt, họ chỉ có cách cúi đầu, hạ giọng, và nhìn chằm chằm xuống đất. Điều tôi muốn nói là họ không thể bắt mình đỏ mặt được, vì chỉ có tự nhiên mới có thể làm ra dấu hiệu ấy mà thôi. Nó đến và đi như tự nhiên muốn thế. Bức thư này đã đến lúc kết thúc, bằng một câu nói mà tôi hy vọng bạn có thể luôn giữ trong đầu: "Chúng ta nên vun đắp một tình cảm yêu mến tôn thờ đặc biệt cho một vài người và thường xuyên nghĩ đến họ, để có thể sống như thể họ đang nhìn và động viên chúng ta trên con đường rèn luyện bản thân mình". Ừ thì, lại một lần nữa, câu nói ấy đến từ Epicurus. Và lại một lần nữa, nó giá trị vô cùng. Vì thông thường chỉ cần có 1 nhân chứng khi ai đó toan tính làm điều xấu, anh ta sẽ kìm được mình không làm điều đó nữa. Vì vậy nên hãy để tâm trí có một (vài) người nó có thể tôn trọng ở mức cao nhất, người mà chỉ cần nghĩ đến thôi ta đã thấy sự cao quý của họ. Thực sự đáng quý, người có thể cải thiện ta ngay cả khi họ không ở cạnh ta. Nhưng, bạn biết không, bản thân chúng ta cũng đáng quý không kém, nếu có thể dùng sự tôn kính đến một người để cải thiện chính bản thân mình. Vì nếu ta có thể làm được vậy, ta sẽ sớm trở thành người để người khác có thể nhớ về và làm theo. Hãy chọn Cato, hoặc, nếu bạn nghĩ Cato quá khắt khe, hãy nghĩ đến Laelius, người hiền hòa hơn một chút. Hay chọn bất cứ ai mà bạn ngưỡng mộ vì thái độ sống, những hành động và lời nói của người ấy, hay thậm chí là khuôn mặt, vì khuôn mặt thường phản ánh độ sáng suốt của tâm trí. Giữ họ luôn trước mặt bạn như một hình mẫu để bảo vệ bạn khỏi những thói xấu và tư tưởng không lành mạnh. Bởi vì, ta đâu thể làm thẳng một thứ gì nếu ta không có thước. Tạm biệt! Bức thư số 12: Về tuổi già và một cách để đón nhận cuộc sống mỗi ngày Bạn thân mến! Giờ đây, mọi thứ tôi nhìn, mọi nơi tôi đi qua đều nhắc tôi nhớ đến tuổi già của mình. Về thăm căn biệt thư nơi rìa thành phố, tôi bắt đầu kêu ca với người quản gia vì những khoản phải bỏ ra để tu bổ ngôi nhà khi nó dần xuống cấp theo năm tháng. Ông ta chỉ biết cố gắng bào chữa rằng đó không phải lỗi của ổng, rằng ổng đã làm hết sức mình, nhưng ngôi nhà đã có tuổi rồi. Ờ thì, hình như căn biệt thự ấy cũng xấp xỉ tuổi tôi. Vậy bạn đủ hiểu tôi đã đến mức nào, khi mà ngay cả đá tảng xây nhà cũng đã trở nên hư mòn đến vậy. Bực bội với ông ta, tôi tìm mọi thứ có thể để mà trì triết. “Những cái cây tiêu huyền kia”, tôi nói, “rõ ràng là bị bỏ rơi. Chúng thậm chí không có lá, cành thì khô héo xương xẩu dưới nắng, thân thì bạc phếch và vỏ cây thì bong ra từng lớp. Ông giải thích sao về chúng, rõ ràng chúng đã không được chăm sóc và tưới bón cẩn thận”. Ông ấy đâm hoảng, một mực thề trước bàn thờ tiên tổ rằng vẫn luôn cố gắng chăm sóc chúng cẩn thận, nhưng chúng cũng đã già cỗi cả rồi. Để tôi nói nhỏ với bạn thôi nhé, chính tôi đã trồng những cái cây ấy đấy, và đã háo hức khi được nhìn thấy những chiếc lá đầu tiên lộ ra (mình đoán chắc ý của Seneca là chúng cũng hàng 5 70 chục tuổi rồi). Quay ra phía cửa, tôi hỏi: “Ai đó”? Người quản gia trả lời: “Ông ấy cũng già yếu rồi. Ngài đã đúng khi chặn ông ta ở cửa. Ông ta đang định đi ra ngoài”. Tôi mỉa mai: “Ông lôi con người này ở đâu ra vậy? Thật khôn ngoan khi thuê một người sắp xuống lỗ như thế này nhỉ?”. Nhưng người đó nói: “Ngài không nhận ra tôi. Tôi là Felicio. Ngài thường mang cho tôi những thứ đồ chơi nho nhỏ. Tôi là con của người quản gia trước, người vẫn thường chơi đùa cùng ngài lúc bé”. Ôi không thể nào. Là thằng nhóc ngày xưa đây sao? Đấy là cách căn biệt thự nhắc tôi về ảnh hưởng của tuổi già. Nhưng hãy để tôi được trân trọng và giữ gìn nó. Thực ra tôi tin tuổi già cũng có thể tràn đầy hạnh phúc, nếu một người biết sử dụng nó đúng cách. Bạn nghĩ thử xem, hoa quả ngon nhất là ngay trước khi nó bị hỏng, hay tuổi teen có lẽ đẹp nhất năm 18 19. Rồi nữa, với người biết thưởng rượu, chén cuối luôn mang lại một cảm giác lâng lâng khó tả, đưa đẩy anh ta đến ngưỡng say. Mỗi niềm vui thích dường như luôn ngọt ngào nhất vào phút cuối. Tương tự như vậy, khoảng thời gian tuyệt vời nhất của cuộc đời hoàn toàn có thể là bên kia sườn dốc, đặc biệt là ngay trước cái chết. Ngay cả khoảng thời gian chờ chết, tôi tin cũng có cái hay của nó bạn nhé. Mà kể cả không, nó cũng có điều này: một người sẽ không còn cảm thấy cần thứ gì nữa. Thông thái làm sao giây phút ấy, khi ta nhận ra sự phù phiếm của những đam mê dục vọng đã đeo bám ta cả đời, để tận hưởng cảm giác tự do thoát trần. Bạn nói: “Nhưng thật đau khổ khi cái chết ngay trước mặt mình”. Thứ nhất, bạn nên nhớ cái chết ở trước mặt tất cả mọi người, không kể trẻ già gái trai, vì cái chết đâu có quan tâm đến tuổi tác của một người. Thứ hai, không ai là quá già đến nỗi không thể mong ước được sống thêm 1 ngày nữa - một ngày cũng giống như một nấc trên chiếc thang cuộc đời. Ta có thể xem cuộc đời như một chuỗi những vòng tròn mà vòng này bao trùm vòng khác. Vòng lớn nhất là cả cuộc đời. Vòng thứ hai nhỏ hơn ở trong nó, chứa đựng khoảng thời gian của tuổi trẻ; rồi vòng thứ ba nhỏ hơn nữa (nhưng cũng là một vòng tròn), chứa đựng thời thơ ấu. Cũng tương tự như nếu ta xét, một năm hoàn toàn chứa đựng đầy đủ sự kiện, những sướng vui buồn khổ mà nếu nhân lên sẽ phản ánh cả cuộc đời. Rồi đến một tháng, hay thậm chí một ngày cũng thế, cũng có đủ cả ngày và đêm, có bình minh và hoàng hôn. Chính vì vậy mà Heraclitus đã nói: Một ngày cũng như mọi ngày. Câu nói ấy thường được hiểu theo nhiều nghĩa. Người thì cho rằng như ở đây tức là về số lượng - 24 giờ. Điều đó đúng, vì bất kể sự tương đối của ngày và đêm, một ngày vẫn được quy định như thế. Người khác lại hiểu rằng ở đây, mọi ngày đều giống nhau về về bản chất tự nhiên, vì ngay cả ngày dài nhất cũng phải có đủ cả ánh sáng và bóng tối (sự khác biệt là ở định nghĩa đầu tiên: thời gian là thứ do con người đặt ra). Vì vậy, mỗi ngày nên được coi là một kết thúc, như thể nó cũng trọn vẹn như chính một cuộc đời. Pacuvius, người đã chiếm cả Syria, từng điên khùng đến nỗi tổ chức lễ tang cho chính ổng mỗi ngày, với rượu và bữa tiệc vĩnh biệt. Sau bữa tiệc, ông ấy được đưa vào buồng riêng trong tiếng vỗ tay và cầu nguyện của mọi người: “Cuộc sống vậy là hết! Cuộc sống vậy là hết!”. Mỗi ngày ông ấy đều làm vậy. Thực ra tôi nghĩ chúng ta cũng nên làm tương tự, tất nhiên không phải vì điên khùng như ông ấy, mà lại rất sáng suốt. Vui mừng và cảm động, hãy nói với chính bản thân mình trước khi đi ngủ: Tôi đã hoàn thành cuộc sống của ngày hôm nay. Tôi đã can đảm mà đối mặt với tất cả những thứ tự nhiên xếp đặt cho mình. Nếu Chúa cho ta sống thêm ngày mai, hãy trân trọng nhận lấy ân huệ ấy. Người hạnh phúc nhất, người mà không bị ảnh hưởng bởi bất cứ tài sản hay thứ gì bên ngoài, là người đợi chờ ngày mai với không một lo toan. Người nào có thể nói: “Tôi đã hoàn thành cuộc đời ngày hôm nay”, sẽ thức dậy ngày mai một cách tràn trề sinh lực để trở thành người có ích, vì anh ta biết trân trọng khi được ban cho một ngày mới. Giờ là lúc kết thúc lá thư này. Tôi biết tôi biết, bạn mong muốn một thứ gì đó đúng không. Đây là thứ tôi muốn chia sẻ với bạn ngày hôm nay: Thực sự khó chịu khi phải sống trong kìm hãm đè nén, nhưng đâu có kìm hãm đè nén nào có thể bắt ép ta chọn sống trong kìm hãm đè nén. Bạn hỏi: “Làm sao có thể?” Đúng vậy đấy, bạn phải nhớ rằng con đường đến với tự do (ý chỉ sự giải thoát) luôn mở ra trước mặt mỗi người, với rất nhiều cách và vô cùng dễ dàng. Với điều đó, chúng ta cần phải cảm ơn Chúa, vì không ai bị buộc phải duy trì sự sống nếu không muốn. Chúng ta có thể tự mình phá nát những đè nén tù ngục của cuộc đời để giải thoát chính mình. Bạn phàn nàn: “Lại những lời của Epicurus. Tại sao ông cứ phải dùng những "tài sản" của đối thủ như vậy? Phải chăng ông đang ca ngợi và tạo tiếng tăm cho trường phái đối lập với trường phái của ông?” Vậy là bạn lại quên mất giá trị cốt lõi rồi: Nếu một điều gì đó là đúng, bất kể ai nói nó sẽ vẫn đúng. Tôi sẽ tiếp tục nói với bạn những điều Epicurus đã nói, không sai một chữ, để những người chỉ quan tâm đến tên tuổi hay tiếng tăm của người nói thay vì đánh giá nội dung cũng chẳng thể phàn nàn. Bởi vì chỉ có thế chúng mới hiểu được rằng: Chân lý sẽ được gìn giữ và bảo vệ bởi tất cả mọi người. Tạm biệt! Bức thư số 13: Đôi điều về nỗi sợ Bạn thân mến! Bạn có thừa quyết tâm, tôi biết. Ngay cả trước khi bạn bắt đầu trang bị cho mình những kiến thức triết học về cách để có một tâm trí vững vàng (có thể chiến thắng mọi nghịch cảnh), bạn đã tự cảm nhận được rằng mình khá dũng cảm đối mặt với khó khăn thử thách trong cuộc đời. Vậy nên có thể nói những vấn đề và kiến thức triết học chỉ làm bạn thêm mạnh mẽ và vững vàng hơn, và thậm chí khiến bạn hào hứng hơn để đối mặt với khó khăn, như một cách để kiểm chứng sự dũng cảm của bản thân. Một người không thể nào biết rõ sức mạnh nội lực của mình cho đến khi anh ta phải đối mặt với hàng loạt những khó khăn từ mọi bề, hay chí ít là khi chúng đến rất gần. Đó là cách một tâm trí kiên định và vững vàng lộ diện, khi nó chứng tỏ rằng không một điều kiện ngoại cảnh hay đánh giá nào từ bên ngoài có thể ảnh hưởng đến nó. Ta vẫn thường nghe: Lửa thử vàng, gian nan thử sức. Điển hình như, một tay đấm nhà nghề mà chưa bao giờ bị đấm trúng thì không thể lì lợm mà bước vào những trận quan trọng. Chỉ có tay đấm nào đã phải nhìn thấy máu mình đổ, nghe thấy răng mình đập vào nhau, nằm thẳng cẳng dưới đòn đấm của đối thủ để rồi lại cố gắng gượng dậy, người mà dù có bại trận, cũng không bao giờ chịu thất bại về tinh thần, và sẽ trở lại lợi hại gấp bội – đó mới là người mà ta có thể tin tưởng, là người sẽ bước vào sàn đấu với niềm tin mãnh liệt vào chiến thắng của bản thân. Hãy dùng ẩn dụ ấy như nguồn cảm hứng của bạn: dù vận mệnh có thường đẩy bạn vào khó khăn gian khổ, đừng bao giờ đầu hàng: bạn sẽ tiếp tục nhảy lên sàn đấu (với số mệnh) và đứng vững trên đôi chân của mình. Bởi vì lòng dũng cảm sẽ tăng lên sau mỗi thử thách. Tuy nhiên, có một vài thứ tôi muốn lưu ý thêm với bạn: Nhiều thứ khiến ta hoảng sợ mà thực ra lại không có chút ảnh hưởng thực tế nào đến ta. Tức là chúng ta thường bị hoảng loạn bởi chính những suy nghĩ của mình. Nếu xét từ trường phái của tôi (Stoicism), các danh nhân đã dặn rằng rất nhiều thứ khiến mọi người phiền não và rên rỉ ỉ ôi, thường nếu xét kỹ thì chỉ là những thứ nhỏ nhặt, thậm chí không đáng để quan tâm. Nhưng hãy tạm bỏ qua điều ấy, dù nó hoàn toàn đúng. Lời khuyên của tôi dành cho bạn là: đừng hoảng loạn trước khi bất hạnh hay thử thách thực sự xảy đến. Nhiều thứ bạn sợ như chết đến nơi lại không bao giờ xảy ra. Nhiều thứ giày vò tâm trí ta sớm hơn cần thiết, thậm chí khi mà ta chẳng nên lo lắng về chúng. Hơi buồn nhưng phải thừa nhận rằng: ta thường tự thêm thắt vào nỗi lo của chính mình, hoặc thổi phồng chúng, hoặc lo nghĩ quá xa xôi. Giờ hãy xét đến điều này một chút, khó khăn có thể ảnh hưởng rất khác biệt đến mỗi người. Cũng giống như việc có những thứ bạn coi là nhẹ như lông hồng thì với tôi lại rất đỗi quan trọng. Tôi đã biết nhiều người có thể dũng cảm mà cười lớn khi bị đánh đập hay phải chịu hình phạt kẹp tay chân, trong khi có những đứa rên như cha chết khi bị tát nhẹ. Vậy những thứ ấy là thực sự có sức mạnh, hay vì ta yếu, điều này ta cũng sẽ bàn sau. Điều mà tôi đang muốn nhắc nhở bạn là một thứ khác: bất cứ khi nào những người xung quanh bắt đầu thuyết phục bạn rằng bạn nên lo lắng bất an về điều gì đó, hãy tự vấn chính cảm xúc của bạn thay vì nghe những gì họ nói. Hãy xét lại nghị lực và sức chịu đựng của chính mình, vì chỉ có bạn mới đánh giá đúng được tình hình mà thôi. Hãy tự hỏi chính bạn rằng: "Điều gì khiến họ tỏ ra ái ngại cho mình? Tại sao họ phải tránh mình, như thể tai hoạ hay sự không may này có thể lây lan sang cho họ. Liệu thực sự có điều gì xấu trong điều kiện hiện tại của mình hay không? Hay chỉ do những lời đồn thổi bàn tán mà khiến cho sự bé xé ra to. Bạn hỏi: "Làm sao tôi có thể biết rằng bản thân mình đang lo lắng về một điều thực tế hay chỉ do tưởng tượng ra?" Đây là thước đo cho bạn. Chúng ta bị giày vò bởi những thứ trong quá khứ, hoặc sẽ đến trong tương lai, hoặc cả hai. Xem xét những thứ trong hiện tại, và bạn sẽ thấy rất dễ dàng để đánh giá: nếu bạn đang được tự do về thân thể, khỏe mạnh, nếu bạn đang không phải chịu đựng cơn đau hay chấn thương nào ngay lúc này, vậy thì có gì mà phải lo. Khó khăn nguy hiểm của ngày mai, hãy để chúng là việc của ngày mai. Đừng để chúng tác động đến sự bình thản trong tâm trí của bạn ngày hôm nay. Nhưng, những điều xấu ấy vẫn sẽ đến. Thứ nhất, hãy tìm hiểu kỹ, liệu có bằng chứng cụ thể rõ ràng rằng những vấn đề ấy sẽ đến hay không. Vì rất thường ta lo lắng về những thứ ta nghi là sẽ đến. Những lời đồn đại khiến ta hoang mang - tin đồn, ngay cả một đạo quân còn có thể bị hủy diệt vì nó, thì nói gì một con người. Đúng vậy bạn ạ, con người thường cả tin. Chúng ta ít khi đòi hỏi bằng chứng, hay tự mình tìm hiểu một cách kỹ càng; mà để mất tinh thần, như đạo quân luống cuống, sợ đến mất mật, vội vàng rút trại chỉ vì đám mây bụi do đàn cừu đi qua tạo nên, hay như những người bị dọa cho đến điên loạn chỉ bởi những lời đồn không rõ xuất xứ. Theo một cách nào đó, những nỗi sợ không rõ nguyên do khiến nhiều người hoảng loạn hơn. Nguy hiểm thực sự có hạn chế của chúng; những thứ mà ám ảnh ta bởi sự không chắc chắn thì khiến mọi người phỏng đoán và sợ đến khôn cùng. Vì vậy mà hơi khó tin nhưng những nỗi sợ đến không thể kiểm soát được lại thường đến từ những thứ điên khùng nhất. Vì vậy nên hãy cẩn thận và cố giữ cho tâm trí mình tỉnh táo với những thứ phi lý như thế, đừng để chúng khiến ta sợ hãi đến nỗi mất đi khả năng suy xét. Bên cạnh đó, những hiểm họa tưởng như sẽ đến trong tương lai thì thường ta khó có thể chắc chắn. Bạn biết đấy, rất nhiều tai họa không ngờ đã xảy đến, nhưng cũng có những thứ dù đã được dự đoán thì lại không trở thành hiện thực. Nhưng kể cả nếu chúng có đến, thì có lợi gì từ việc lo lắng trước hay không? Bạn sẽ đau khổ sớm thôi, khi chúng đến, vì vậy, trong lúc này, cho bạn quyền được nghĩ đến những thứ đáng để tâm hơn. Bạn được gì khi làm vậy? Thời gian. Bởi vì nhiều điều có thể xảy ra và làm giảm tác hại của những thảm họa mà ta đã dự báo, hay thậm chí là đẩy lùi chúng, làm chúng đổi hướng. Thậm chí, một đám cháy lớn thường cũng chừa một lối thoát, hay tòa nhà đổ, một cách thần kỳ, có thể đưa nhiều người xuống đất nhẹ nhàng và an toàn, lưỡi kiếm khi đã kề cổ vẫn có thể được rút lại, nhiều người bị phán tử hình vẫn sống sót sau hình phạt (cái này hơi ảo. Nguyên văn bản dịch tiếng Anh là: the one condemned to death survives his executioner). Ý tôi là: vận mệnh dù xấu đến đâu vẫn có thể thay đổi bất ngờ. Có thể nó sẽ xảy ra, có thể không, nhưng chắc chắn là nó chưa xảy ra. Vậy nên, tốt hơn là hãy dùng thời gian nghĩ đến những thứ tốt đẹp hơn thay vì lo sợ. Nhưng trớ trêu là nếu không có điều gì xấu, thường chính tâm trí ta sẽ tạo ra chúng. Hoặc là nó nghĩ đến một vài những lời nói viển vông không rõ ràng và liên kết chúng với những tai họa, hoặc nó lo sợ người khác sẽ trả thù hung tợn hơn những gì họ có thể làm, đặc biệt khi họ tức giận. Nhưng, nếu sự lo sợ lên đến tột đỉnh, còn gì đáng để sống, và như vậy thì nào đâu có giới hạn cho nỗi lo sợ của chúng ta. Vậy nên một người không chỉ cần sử dụng khả năng dự đoán của mình về những tai họa có thể xảy đến, mà cũng cần dựa vào cả sức mạnh tâm trí của mình để vượt qua hiểm nguy. Nếu không, ít nhất cũng cân bằng chúng: nỗi sợ và hy vọng. Không một nguyên nhân nào của nỗi sợ có thể chắc chắn hơn điều này: Khi sợ hãi tan biến, hy vọng sẽ mỉm cười với bạn. Vì vậy, hãy cố gắng cân bằng giữa những nỗi sợ của bạn và hy vọng vào những điều tốt đẹp, và bất cứ khi nào bạn ở trong một tình huống không chắc chắn, hãy tự giúp mình bằng việc đặt niềm tin vào những dấu hiệu tốt đẹp hơn. Hãy thôi làm khổ chính mình bởi những tưởng tượng vô căn cứ, và nghĩ thường xuyên đến việc phần lớn mọi người đều lo lắng và sợ hãi ngay cả khi không có gì xấu đang xảy ra hay chắc chắn sẽ đến. Bởi vì nếu không tỉnh táo từ đầu, nỗi sợ sẽ dễ dàng lấn át lý trí và thường nghiêm trọng hơn thực tế. Bạn sẽ khó tìm thấy ai có thể nói: "Tin đồn ấy không có cơ sở, hoặc là anh ấy tưởng tượng ra, hoặc chính người nói cho anh ấy đã tưởng tượng ra". Chúng ta dễ dàng để mình bị cuốn theo những “cơn gió nhẹ”, giật mình bởi những thứ không rõ ràng như thể chúng chắc như đinh đóng cột vậy. Chúng ta tự đánh mất khả năng đánh giá của bản thân: chỉ một chút không thoải mái cũng có thể biến thành một nỗi sợ lớn lao. Tôi cảm thấy xấu hổ chia sẻ những điều này với bạn, nhồi nhét bạn những thứ đã quá hiển nhiên này. Người khác có thể nói: “Có thể nó sẽ không đến”. Với bạn, hãy nói: “Nếu nó đến, thì sao? Ta hãy xem ai thắng. Có lẽ ta lại thích nó đến, vì được chết một cách anh dũng cũng là một điều đáng để tự hào, và còn có thể để lại danh tiếng cho đến muôn đời”. Chính cốc thuốc độc đã khiến tên tuổi Socrates sống mãi cùng thời gian. Tước kiếm, làm mất sự dũng cảm của Cato (ông này tự đâm mình để giải thoát chứ không muốn bị nô lệ bởi Pompey hay Ceasar), và bạn sẽ không còn nghe được thiên truyện vĩ đại về một trong những người dũng cảm nhất lịch sử nữa. Nhưng tôi đang xin bạn quá nhiều, khi mà thứ bạn cần là những lời nhắc nhở thay vì thuyết phục. Hãy sống thuận theo tự nhiên, và đừng bao giờ thôi rèn luyện những phẩm cách của bản thân. Như thường lệ, thay cho lời kết của bức thư này: Đây cũng là một trong những dấu hiệu của ngu ngốc: luôn luôn ở vạch xuất phát. Bạn ơi, hãy nghĩ về nó, và bạn sẽ hiểu những người không kiên định đáng khinh đến thế nào, những người mà mỗi ngày lại bắt đầu một thứ gì đó mới mẻ, hay chết đến nơi mà vẫn bày đặt start-up. Có gì đáng xấu hổ hơn một người đến già mới bắt đầu cuộc đời hay không? Thực ra câu nói ấy vẫn của Epicurus đấy bạn, nhưng không mấy người biết đến. Một trong những câu nói tôi rất thích và cố gắng làm theo. Tạm biệt! Bức thư số 14: Về một cuộc sống an toàn Bạn thân mến! Tôi thừa nhận rằng con người bẩm sinh đã yêu quý cơ thể mình, và có bổn phận phải chăm sóc nó. Tôi cũng không tiêu cực đến độ phủ nhận tất cả những nuông chuộng bản thân. Thứ mà tôi muốn nhấn mạnh với bạn là: ta không nên là nô lệ của thân xác mình. Một người là nô lệ của cơ thể sẽ luôn cảm thấy sợ hãi làm đau nó, sẽ chỉ quan tâm đến nó, từ đó vô tình trở thành nô lệ của nhiều thứ khác nữa. Thay vào đó, chúng ta nên hành xử, không phải như thể cơ thể là lý do chính để chúng ta tồn tại, mà như thể nó chỉ là một thứ cần thiết cho cuộc sống. Thêm nữa, ai đó quá yêu cơ thể mình sẽ dễ bị làm cho khổ sở và thất vọng vì những lời dè bỉu chê bai. Và những phẩm cách sẽ trở nên rẻ rúng nếu một người quá coi trọng thân xác. Vì vậy, hãy cứ cẩn thận chăm sóc nó, nhưng khi mà hoàn cảnh thử thách lý trí, danh dự, hay lòng trung thành của bạn, hãy dũng cảm mà vứt thân xác mình vào biển lửa. Dù vậy, ta cũng nên tránh, không chỉ những hiểm nguy mà ngay cả những sự thiếu tiện nghi dù là nhỏ nhất, và rút lui vào trong vòng an toàn, để có thể nghĩ thêm nhiều cách đối phó với những nỗi nguy nan có thể đến trong đời. Nếu tôi không nhầm, những thứ khiến ta sợ thường nằm trong ba nhóm sau: nghèo nàn, bệnh tật, và sự độc ác bạo hành từ những kẻ quyền thế. Trong ba nhóm ấy, có ảnh hưởng lớn nhất đến ta là nhóm cuối cùng, bởi vì nó thường đến với một loạt những tin đồn và những hành động dọa dẫm. Hai nhóm đầu, nghèo nàn và bệnh tật, thường đến trong im lặng, và chúng không có thứ gì có thể khủng bố các giác quan của ta. Nhưng những tai ác đến từ những kẻ cầm quyền thường được làm quá lên để khiến ta run sợ: chúng được gắn với lửa và kiếm, với xiềng xích, với những con vật hoang dã hung bạo. Tưởng tượng đến tù ngục, đến giá treo, đến những cái móc sắt, cái cọc đâm xuyên qua bụng lên đến miệng, hay chân tay bị giật đứt trong tứ mã phanh thây, hay những mảnh quần áo tàn tạ đầy những vết máu che đi những vết bỏng lửa, và những thứ khác mà sự tàn bạo của con người có thể bày ra. Không ngạc nhiên khi chúng khiến ta kinh sợ, vì chúng đến từ quá nhiều những cực hình và những dụng cụ tàn bạo. Sự tra tấn tỏ ra hiệu quả nhất là khi đống dụng cụ được trưng ra trước mặt nạn nhân. Tương tự như vậy, trong những thứ có thể khuất phục tâm trí, ảnh hưởng lớn thường đến từ những thứ có thể trưng ra trước mắt ta. Những tai họa khác không hề kém phần nghiêm trọng, như chết đói, chết khát, cơ thể mục rữa, cơn cồn ruột như lửa đốt, là không thể thấy được. Chúng không thể được mắt thấy tai nghe, trong khi trước những kẻ cầm quyền độc ác, cũng giống như chiến tranh, ta nhìn thấy những thứ bên ngoài như giáp trụ vũ khí và những cuộc hành quân đầy sức mạnh. Chính vì vậy, hãy cố kiềm chế và tránh xúc phạm đến chúng. Một mặt, chúng ta thường sợ những kẻ cầm đầu đám đông, mặt khác, nếu chính quyền được định hình bằng cách nghị viện điều hành mọi thứ, ta cần tránh những người nắm quyền ở đó, hay những người được nó trao quyền cai quản dân chúng. Sẽ cần rất nhiều nỗ lực để kết bạn với tất cả bọn chúng, vì vậy dễ dàng hơn là đừng để ai trong số chúng trở thành kẻ thù của bạn. Nói cách khác, kẻ khôn sẽ không bao giờ làm gì khiến bọn cầm quyền giận dữ, mà sẽ tránh xa chúng, giống như cách thuyền trưởng hướng tàu ra xa khỏi tâm bão trên biển. Khi bạn hướng đến Sicily, bạn phải vượt qua eo biển. Kẻ lái tàu thiếu kinh nghiệm sẽ phớt lờ những nguy hiểm từ gió Nam (bởi gió Nam chính là nguyên nhân khiến biển Sicily động và tạo nên những con sóng bạc đầu), không men theo bờ biển bên trái mà lại theo hướng ngược lại, nơi gần với xoáy nước Charybdis. Nhưng người lái tàu dày dạn thì khác, họ sẽ hỏi han những ai thân thuộc với biển cả vùng này, về thủy triều, về cách đọc dấu hiệu đến từ những đám mây, và lúc nào cần đánh lái tránh xa những quãng trở gió có thể khiến lật tàu. Người khôn ngoan cũng sẽ làm tương tự như vậy. Ông ấy sẽ tránh những người quyền lực, những người có thể đe doạ hay làm hại ông, nhưng làm việc đó một cách vô cùng cẩn thận không để ai nhận thấy (là ông tránh những kẻ đó). Bởi đó cũng là một phần quan trọng: phải thận trọng mà tìm tới an toàn, vì việc lẩn tránh thường cũng là lý do để kết tội. Vậy nên, hãy tìm lấy lối thoát an toàn cho bạn giữa đám đông. Đầu tiên, hãy hướng những mong muốn của bạn đến những thứ khác họ. Vì ở đâu có cạnh tranh, ở đó sẽ có xung đột. Sau đó, hãy đừng sở hữu thứ gì đáng để kẻ khác nhòm ngó, đặc biệt là những thứ trên người bạn. Nếu bạn để ý kỹ, gần như không một kẻ nào giết người chỉ để thấy máu chảy. Hầu hết mọi tội ác đều từ tính toán thay vì từ lòng căm thù đơn thuần. Nếu một người trần trụi, kẻ trộm sẽ bỏ qua anh ta. Vậy nên mới nói người nghèo cũng có cái yên bình của họ, ngay cả khi có những cuộc tập kích trong khu vực. Tiếp đến, hãy luôn ghi nhớ trong đầu 3 thứ nên tránh, như các cụ đã dặn: sự căm thù, ghen tị và khinh miệt. Sự thông thái và hiểu biết sẽ chỉ cho bạn cách thức. Rất khó để cân bằng một thứ với những thứ còn lại: khi ta cố tránh làm người khác bực bội, chúng ta cũng phải cẩn thận tránh những khinh miệt. Ý tôi là, cũng giống như khi ta cố gắng kiềm chế không lấn át một ai, ta có thể tạo ra cảm giác rằng mình dễ bị lấn át. Với nhiều người, chính cái quyền lực nơi họ khiến người khác phải sợ sệt lại tạo ra những lý do cho chính họ để sợ sệt (mình đoán ý Seneca ở đây là khi có quyền lực, những người khác phải sợ bạn, nhưng chính bạn lại sợ việc mất đi quyền lực ấy từ cả những kẻ ở trên bạn lẫn những kẻ dưới nhăm nhe chiếm vị trí của bạn). Vậy nên hãy kiềm chế cả hai. Thực ra, được người khác sợ sệt cũng có hại như khi bị khinh thường. Bởi vậy, hãy để ta có được cái an yên trong triết học. Giống như chiếc áo choàng của cha xứ, triết tạo cho bạn cảm giác thiêng liêng không thể xâm phạm, không chỉ đối với những người tốt mà thậm chí ngay với những người xấu trong cuộc sống mỗi ngày. Vì, tài hùng biện, hay bất cứ cách nào khác để lấy được lòng dân, cũng sẽ mang lại cho bạn những kẻ thù. Nhưng triết học, thứ kín đáo và yên bình giữa đời ồn ã, thứ chỉ quan tâm đến bản chất bên trong của mỗi người, không thể bị thù địch. Thực tế, nó được tôn vinh hơn bất cứ kiến thức nào khác, ngay cả với những người tồi tệ nhất. Sự khôn lỏi không mang lại sức mạnh thực sự, kể cả khi chúng có hội tụ lại nhằm chống những phẩm cách, và triết học sẽ mãi mãi được tôn sùng vì sự thiêng liêng của nó. Tuy nhiên, ta cũng phải nhớ rằng triết học cần được rèn luyện một cách thầm lặng và có điều độ không phô trương. Cái gì? Bạn hỏi. Ông thực sự nghĩ Cato luyện nó một cách điều độ, Cato, người luôn lên tiếng trong cuộc nội chiến? Cato, người dám dũng cảm đặt mình giữa những tên cầm đầu độc ác và quyền lực nhất? Trong tình cảnh bất cứ người nào khác chỉ có thể lựa chọn hoặc là theo Pompey hay Ceacar, Cato đã dám đặt mình ở giữa và thách thức cả hai. Từ đó, một người chắc sẽ tự hỏi liệu thánh nhân hay những người thông thái có nên tham gia vào chính trường hay không. Ông đang hướng tới điều gì, Cato? Cuộc chiến không phải vì tự do, vì nó đã đã không thể được lấy lại nữa rồi. Câu hỏi chỉ là ai trong 2 người họ, Ceasar hay Pompey, sẽ chiếm được La Mã mà thôi. Vậy, ông đâu có phận sự gì trong vấn đề này? Có gì khác biệt đối với ông nếu ai trong 2 người đó lên ngôi đâu. Có thể người tốt hơn sẽ thắng, nhưng chiến thắng ấy cũng chỉ đến từ một tình trạng đầu rơi máu chảy tệ hại hơn mà thôi. Tôi đã nhắc đến Cato lúc cuối đời, nhưng ngay cả những năm tháng trước đó, thời cuộc cũng khiến ông ấy không thể có được quyền lực tối cao. Vậy, khi biết chắc rằng mình không thể có chiến thắng trọn vẹn, tại sao ông ấy vẫn đứng lên và nói những điều mình tin tưởng? Khi mà ông ấy đã có lúc được tôn thờ bởi dân chúng, nhưng lại bị khước từ bởi tòa án, từ những trò bẩn thỉu của chúng. Rồi lần khác bị đuổi khỏi nghị viện và bị nhốt vào tù. Nhưng, chúng ta sẽ bàn về việc liệu người khôn ngoan có nên tham gia chính sự hay không sau. Lúc này, tôi muốn nhắc bạn nhớ đến những người Stoic đã từ bỏ chính sự và cống hiến cuộc đời họ cho việc tìm cách làm chủ cuộc đời và thiết lập những quy tắc sống cho mỗi người, mà không chống đối bất cứ một thế lực nào. Vì người khôn ngoan sẽ không làm xáo trộn nhịp điệu của cuộc sống, và ông ấy cũng sẽ không thu hút sự chú ý bởi những hành động kỳ quặc của mình. Bạn thắc mắc: “Liệu những người áp dụng cuộc sống như thế có thực sự an toàn hay không?”. Tôi không thể hứa với bạn điều đó, cũng như tôi không thể khẳng định với bạn là người sống điều độ sẽ luôn khỏe mạnh; dù rõ ràng là việc sống điều độ sẽ có lợi cho sức khỏe của bạn hơn. Lịch sử đã cho thấy, tàu bè vẫn luôn có thể chìm ngay gần bờ, vậy bạn nghĩ sao nếu ta đưa chúng ra giữa biển khơi? Tương tự như vậy, cuộc sống bận rộn sẽ nguy hiểm hơn thế nào, khi mà ngay cả một cuộc sống ẩn dật an nhàn cũng tiềm ẩn những hiểm họa trong nó? Ngay cả những người ngây thơ hiền lành nhất vẫn có thể bỏ mạng, ai có thể phủ nhận điều đó? Điều ta có thể khẳng định chỉ là những tên tội phạm thì chết nhiều hơn. Người xưa đã nói: “Giáp có dày đến đâu, vẫn có chỗ sơ hở" mà. Vậy nên, kẻ khôn sẽ cân nhắc về mục đích nhiều hơn là kết quả. Việc quyết định làm hay không, bắt đầu một việc gì đó, nằm trong quyền quyết định của ta, trong khi kết quả còn phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố khác có thể đến trong quá trình thực hiện, hay ngay cả vận may thời cuộc, những thứ ta hoàn toàn không kiểm soát được. “Vô tình chết trong tay kẻ trộm thì đâu có gì để suy nghĩ”. Để kết thúc bức thư này, để tôi “gửi vàng” cho bạn. Kẻ biết hưởng thụ sự giàu sang nhất là kẻ ít cần đến nó nhất. Ai đã nói vậy, bạn hỏi. Tôi cũng không chắc, hoặc là Epicurus, hoặc là Metrodorus, hay một ai đó từ trường phái của họ. Nhưng ai nói thực ra đâu quá quan trọng? Người đó nói cho tất cả chúng ta. Ai cần đến tài sản sẽ luôn sợ hãi cho khối tài sản của mình. Nhưng không ai được tận hưởng thực sự khi vẫn còn lo lắng. Ai càng cố tích lũy, không ngừng bận rộn với những tính toán thiệt hơn được mất, sẽ quên mất việc hưởng thụ những lợi ích mà tài sản mang lại. Cứ mãi thu thập hóa đơn, cân đo đong đếm, lật sổ sách, và hắn vô tình biến mình thành thằng quản lý thay vì làm một ông chủ thực thụ. Tạm biệt! Bức thư số 15: về việc luyện tập, cơ bắp và tâm trí Bạn thân mến! Có một thói quen từ thời các cụ truyền lại đến nay: câu mở đầu mỗi bức thư thường là: “Nếu mọi việc đang tiến triển thuận lợi với bạn, điều ấy thật tốt. Bên tôi cũng vậy”. Nhưng, theo tôi, câu mở đầu ấy nên là: “Nếu bạn đang luyện triết, điều ấy thật tốt”. Bởi vì đó là con đường duy nhất cho thấy một người đang sống tốt. Không có triết, tâm trí đâu thể lành mạnh. Và cả cơ thể cũng vậy, dù cho nó có một sức mạnh dồi dào đến đâu, thì cũng chỉ như một kẻ điên cuồng hay mất trí. Vậy nên, chúng ta cần chăm sóc cho sức khỏe tinh thần trước nhất, và cơ thể phải xếp thứ hai: vì nếu chỉ để duy trì một cơ thể khỏe mạnh thì đâu cần tốn quá nhiều công sức. Thật khờ khạo, bạn tôi ơi, và không thích hợp cho một người có học thức, để bận rộn bản thân mình với những bài tập cơ bắp, rộng cầu vai, căng cơ ngực. Bạn có thể có được thành công lớn từ chúng, nhưng sẽ không bao giờ bạn có thể đọ sức cùng với con bò đực đầu đàn. Bên cạnh đó, khi những bài tập và chế độ ăn ấy đã lấy đi quá nhiều thời gian, liệu còn gì cho tâm trí? Bạn có nhận ra không, những người như thế thường không thể nhanh nhẹn, đặc biệt trong các hoạt động trí óc. Vì vậy, hãy đặt ra những hạn chế cho cơ thể (để giữ nó khỏe mạnh), nhưng hãy dành nhiều công sức hơn cho việc rèn luyện tâm trí. Bàn sâu thêm một chút, những người mà tuân thủ nghiêm ngặt chế độ ăn uống và luyện tập đối mặt với rất nhiều sự không thoải mái. Đầu tiên, những bài tập sẽ khiến họ kiệt lực, và họ sẽ không còn có thể tập trung tâm trí vào những vấn đề quan trọng nữa. Thứ hai, một chế độ ăn kiêng quá nghiêm ngặt sẽ làm ảnh hưởng đến sự phát triển tự nhiên. Thêm vào đó, một người sẽ cần đến những tên nô lệ tồi tệ nhất để làm thầy mình, những người chia thời gian của mình giữa dầu bôi (được bôi vào cơ thể trước khi luyện tập) và rượu, dành cả ngày tán thưởng nếu họ có một buổi tập hiệu quả và sau đó đi nhậu để ăn mừng, điều sẽ khiến cơ thể họ rệu rã và tàn tạ nhanh hơn nữa. Rượu bia và những bài tập đổ mồ hôi. Đừng hỏi hệ tiêu hóa của họ thế nào! Có những cách luyện tập vừa dễ dàng vừa tiết kiệm thời gian. Chúng sẽ cho cơ thể bạn một bài tập mà không tốn quá nhiều thời gian, bởi vì thời gian là thứ mà chúng ta cần kiểm soát cẩn thận hơn bất cứ thứ gì khác. Chạy, các bài tập tay với những loại tạ khác nhau, nhảy cao hay nhảy xa, các điệu nhảy cần di chuyển nhiều hay ngay cả điệu nhảy trong giặt quần áo ngày xưa. Chọn thứ gì trong số đó phù hợp với bạn, và làm nó dễ dàng hơn bằng cách tập luyện thường xuyên. Nhưng, bất cứ thứ gì bạn chọn, thực hiện nó để có thể nhanh chóng quay lại với việc rèn luyện tâm trí, cả ngày lẫn đêm. Vì với tâm trí, một lượng nỗ lực trung bình là đủ để duy trì luyện tập, và những bài luyện tập tâm trí thì sẽ không bị ảnh hưởng bởi thời tiết nóng lạnh bên ngoài, hay thậm chí cả tuổi già. Vậy nên nó mới là thứ giá trị hơn để ta tích lũy theo thời gian. Tôi không bảo bạn phải luôn nhìn đăm đăm vào sách vở, vì tâm trí cũng cần được nghỉ ngơi, nhưng là để thư giãn, chứ không phải để trở nên lười biếng vô kỷ luật. Ra ngoài bằng kiệu khiến cơ thể bạn được thư thái, và không làm ảnh hưởng đến các hoạt động tâm trí: bạn có thể đọc, ra lệnh, nói, và nghe. Thực tế, ngay cả việc đi lại cũng không ngăn bạn làm những việc ấy. Đồng thời, bạn cũng nên luyện một chút về giọng nói của mình, nhưng làm ơn xin đừng luyện với thang âm và giai điệu, hay luyện nốt thấp cao. Tại sao, vì có thể sau đó bạn lại muốn học lớp đi đứng! Một khi bạn đồng ý bắt đầu với họ, những người kiếm ăn bằng việc nghĩ ra những trò mới, bạn sẽ phải giật mình thấy mình cùng với những người đo bước của bạn, nhìn cách bạn nhai, và họ sẽ tiếp tục lấy tiền của bạn một cách vô liêm sỉ như vậy khi nào mà sự kiên nhẫn và nhẹ dạ của bạn còn cho phép. "Ờ, vậy phải chăng tôi cần bắt đầu luyện giọng ngay với việc hét lên từ phổi?" Không. Một cách tự nhiên là hãy lên giọng theo các cấp bậc, vì thực tế, ngay cả trong những vụ tranh cãi hay kiện tụng, người ta cũng thường bắt đầu với giọng trao đổi trò chuyện rồi từ từ mới lên giọng. Không ai ngay lập tức hét vào tai cử tọa hay đám đông: “Mọi người, hãy giúp tôi! Hãy đồng ý với tôi!” khi sự việc mới bắt đầu. Vậy nên, mặc kệ sự mong muốn thuyết phục có thôi thúc bạn lên giọng như thế nào đi chăng nữa, hãy tiếp cận một cách có chiến thuật, lúc mạnh mẽ lúc nhẹ nhàng, vì giọng và cơ bụng của bạn sẽ dần bắt nhịp và cảm giác được hơi thở. Tương tự, khi bạn trầm giọng, đừng để nó ngưng một cách quá đột ngột, mà hãy trầm giọng một cách từ từ. Vì chỉ có những gã nhà quê thô kệch mới đột ngột hét lên cái rồi im bặt mà thôi, một cách hành xử cho thấy rõ sự thô lỗ vụng về. Nói chung, mục đích thực sự của ta không phải là luyện cho giọng nói, mà là dùng giọng nói để luyện tập (ý chỉ sự vận động các cơ và sự hài hòa trong điều khiển giọng). Tôi đã cho bạn kha khá bài tập. Vì vậy, đây là phần thưởng: "Một cuộc sống ngờ nghệch thì không biết trân trọng và luôn sợ hãi, vì nó luôn hướng đến tương lai". Ai nói vậy? bạn hỏi. Vẫn ông ta thôi, Epicurus. Nhưng thế nào là một cuộc sống ngờ nghệch? Có phải của Baba và Ision? Không, mà chính là cuộc sống của chúng ta đấy. Sự tham lam mù quáng cuốn ta vào những thứ có hại và chắc chắn không bao giờ thỏa mãn bản thân. Nếu có thứ gì có thể khiến ta hài lòng, nó đã ở đó rồi. Chúng ta không bao giờ nghĩ sẽ thoải mái như thế nào nếu không yêu cầu hay mong đợi bất cứ thứ gì. Hay sẽ hạnh phúc thế nào một người không phải phụ thuộc vào may mắn để hoàn thiện đời mình. Vì vậy, hãy nhắc nhở bản thân mình, về những thứ bạn đã đạt được. Khi bạn nhìn bao nhiêu người ngoài kia có vị trí cao hơn bạn, nghĩ đến bao người thấp hơn. Nếu bạn muốn cảm thấy biết ơn Chúa và cuộc sống, nghĩ đến bao nhiêu người bạn đã vượt qua. Nhưng, thực sự thì sao phải nghĩ về người khác? Bạn đã vượt qua chính mình. Hãy đặt ra các giới hạn mà bạn thậm chí không muốn vượt qua ngay cả khi bạn có thể. Chí ít hãy từ bỏ những thứ đồ nguy hiểm (ý chỉ kim cương đá quý, những thứ hiếm có trên đời). Chúng trông hấp dẫn hơn với những người đang thèm muốn chúng thay vì những người đã có được chúng. Nếu có bất cứ giá trị gì từ chúng, thì sớm hay muộn bạn cũng phải thỏa mãn, nhưng ở đây, ta chỉ “càng uống càng khát” mà thôi. Tương tự, hãy tránh xa những thứ đồ trang sức lòe loẹt chỉ để show off. Vì không có gì là chắc chắn ở may mắn, nên tại sao tôi phải cầu mong có được những thứ xa hoa, thay vì kiềm chế bản thân khỏi mong muốn chúng? Và thực ra tại sao tôi lại phải thèm muốn chúng cơ chứ? Tôi sẽ chất đầy những thứ xa hoa ấy, và quên mất sự mong manh của cuộc đời? Tại sao phải cày cuốc vỡ mặt để có được những thứ như vậy? Bạn thấy đấy, hôm nay là ngày cuối cùng của tôi, hoặc nếu không phải là cuối cùng, thì cũng rất gần rồi. Tạm biệt! Lời người dịch: Bức thư này thì phải bàn thêm một chút, vì với tất cả sự kính trọng và tôn sùng đối với Seneca, vẫn phải thú nhận rằng mình không hoàn toàn đồng ý với đoạn về luyện tập. Là một người yêu gym từ tận trong tim, mình thấy việc bỏ ra 1h-1.5h 3 đến 4 ngày trong tuần cho gym không phải quá lãng phí, mà lại khiến mình thu được rất nhiều. Điển hình, như đã chia sẻ trong series, mình coi gym chính là những bài tập để đối mặt với khó khăn, để đổ mồ hôi và tự rèn luyện ý chí của bản thân. Đồng thời, mình thấy dù có stress đến mấy thì sau khi tập mình vẫn ngủ ngon lành, và sáng hôm sau dậy lại tươi như hoa. Bên cạnh đó, gym cũng cho mình một cộng đồng nhỏ, nơi mà rất nhiều người mình nói chuyện đều khiến mình cực kỳ nể phục, như mấy anh sáng 5h dậy đi làm mà vẫn lên tập đều như vắt chanh mà mình đã nhắc đến trong bài trước. Nhìn cái cách họ sống, họ tập luyện, nhiều khi thực sự thấy cảm hứng phết đấy bạn ạ. Tuy nhiên, mình rất thường xuyên đọc lại bức thư này, để tự nhắc bản thân rằng việc duy trì một sức khỏe tốt quan trọng hơn việc có một thân hình đẹp. Vì vậy, mình hoàn toàn hạnh phúc khi đứng cạnh thằng đệ mình như trong hình (nó tập tuần 6-7 buổi kể cả nghỉ lễ bạn nhé). Túm lại, theo mình, quan trọng hơn là bạn cần cân nhắc xem đâu là bài tập thích hợp với bạn (là gym hay là chạy bộ hay là nhảy nhót, hay bất cứ thứ gì khác), và cố gắng duy trì nó một cách đều đặn, nhưng đừng quá tập trung vào nó mà hãy cân bằng, thậm chí đề cao hơn đến tâm trí một chút. Như vậy theo mình có lẽ là định hướng chuẩn đối với cuộc sống. Bức thư số 16: Nếu Chúa hay định mệnh quyết định tất cả, còn gì cho Triết học hay không? Bạn thân mến! Như đã nói trong thư trước, tôi tin bạn biết rõ rằng không một cuộc đời thực sự hạnh phúc nào (hay ít nhất là có thể mỉm cười sống qua ngày) mà không có triết (ý này quên bài trước chưa chú thích, triết ở đây bạn cần hiểu khác một chút với định nghĩa hẹp bây giờ nhé. Vì thời ấy triết cực kỳ rộng, có thể nói không gì khác ngoài sự suy ngẫm của một người. Với Stoicism, nó thường được chia làm 3 thành phần: đạo đức, vật lý và lý luận - ethics, physics and logic). Nhưng, ta cũng nên nhớ rằng, dù rõ ràng sự thông thái mới mang đến một cuộc sống hạnh phúc, thì việc mới tiếp xúc với triết cũng có thể cải thiện thái độ đối mặt với cuộc đời của một người rồi. Những điều này nên được nghiệm lại qua từng ngày. Vì nắm được nó thì dễ, chứ để vươn tới được mục tiêu cao đẹp ấy thì phải cần rất nhiều nỗ lực. Vậy nên cần kiên trì và cải thiện mình qua rèn luyện thường xuyên, cho tới khi mà những nỗ lực tuyệt vời ấy tạo nên một tâm trí sáng suốt. Tương tự, bạn không cần phải giải thích dài dòng hay cam kết gì với tôi cả. Tôi hiểu rõ rằng bạn đã đi được khá xa trên con đường phát triển bản thân mình. Tôi biết những thứ bạn viết đến từ đâu. Không làm màu hay show off, chúng đến từ bên trong bạn. Tuy nhiên, tôi vẫn phải nói: tôi đặt kỳ vọng nơi bạn, nhưng vẫn chưa thực sự tin tưởng rằng kỳ vọng ấy sẽ thành. Và tôi mong bạn cũng có thái độ như thế với bản thân mình, vì bạn cũng biết rằng chưa có lý do gì rõ ràng để bạn có thể tự hào về bản thân lúc này. Thử thách bản thân, quan sát nó, kiểm soát nó trong những hoàn cảnh khác nhau. Trên tất cả, hãy xem xét xem những tiến bộ của bạn là về triết, hay chỉ vì bạn sống lâu hơn nên có kinh nghiệm cũng như hiểu biết nhiều thêm về cuộc sống mà thôi. Triết không bao giờ là mánh khóe để thu hút khán giả, hay về những thứ ta cố gắng có được chỉ để khoe khoang. Triết học, cốt ở hành động, chứ không phải lời nói. Một người không chọn nó chỉ để có một khoảng thời gian nghỉ ngơi thú vị, để tránh sự nhàm chán. Nó đúc nặn, uốn nắn tâm trí, thiết lập cuộc sống và định hình hành động, chỉ cho ta thứ nên và không nên làm. Nó ra tay lèo lái con thuyền cuộc đời ta khi ta đang quay cuồng trong những con sóng của sự không chắc chắn. Không có triết, cuộc đời nào cũng sẽ chỉ toàn những thứ bận rộn và lo lắng. Vì vô số thứ diễn ra mỗi giờ mỗi ngày cần có sự chỉ đạo định hướng mà chỉ có triết mới có thể đáp ứng mà thôi. Có người sẽ nói: "Triết có tác dụng gì cho tôi nếu định mệnh quyết định tất cả? Hoặc nếu mọi điều đã được Chúa định sẵn?". Bởi vì đâu thể thay đổi điều gì đã được viết sẵn, và cũng không thể lên kế hoạch cho những sự không chắc chắn. Hoặc là Chúa, hoặc là định mệnh đã lên kế hoạch cho tôi, quyết định những gì tôi sẽ làm, còn lại gì cho tôi lên kế hoạch đâu cơ chứ. Dù những nhận định ấy có cái đúng cái sai, hay tất cả đều đúng, chúng ta vẫn phải cần đến triết. Có thể những luật không thể lay chuyển của số mệnh sẽ cản bước ta, có thể Chúa, người phán xử cuối cùng, chi phối mọi sự kiện, hay thần may mắn định đoạt sự thành công của một người, và đánh đổ nó, không có gì thay đổi: chính triết sẽ cứu vãn đời ta. Triết sẽ truyền cho ta niềm tin vào Chúa, dạy at đi theo con đường đúng đắn, và cho ta sự vững tâm kiên định từ bên trong mà bình thản đối mặt với những gì số mệnh hay thần may mắn đem lại. Nhưng đây chưa phải là thời điểm để bàn về thứ ta có thể làm nếu đấng bề trên có quyền định đoạt, hay vận mệnh sẽ cuốn ta đi, hay chỉ là những sự ngẫu nhiên tình cờ. Thay vào đó, tôi sẽ trở lại với điều tôi đã nói lúc đầu, khuyên bạn, khích lệ bạn, đừng để những nỗ lực rèn luyện tâm trí của bạn bị uổng phí. Duy trì chúng một cách đều đặn, để những cố gắng bây giờ có thể trở thành những thói quen trong tương lai. Tôi biết bạn đang mong chờ một thứ gì đó từ bức thư này. Thực ra phần trên đã ẩn chứa rồi, nhưng để tôi tặng thêm cho bạn câu nói này. Nó vẫn không phải của tôi, mà của người khác. Ồ mà tại sao tôi phải nói nó "của người khác"? Bất cứ thứ gì người khác nói mà tôi thấy đúng đều sẽ thuộc về tôi. Đây vẫn là câu nói của Epicurus: Nếu bạn sống thuận theo tự nhiên, bạn sẽ không bao giờ nghèo. Nếu bạn sống theo ý kiến của người người khác, bạn sẽ không bao giờ giàu. Những thứ cần thiết tự nhiên yêu cầu để duy trì cuộc sống là rất ít, còn những thứ theo ý kiến đám đông thì không có giới hạn. Thử nghĩ nếu bạn có tất cả của cải của những người giàu có, hay thần may mắn đổ lên đầu bạn cả tấn vàng, trên người toàn kim cương đá quý, ngay cả sàn nhà bạn cũng được lát đá quý, đúng kiểu đứng trên tài sản kếch sù luôn ấy. Và cả những pho tượng, những bức tranh quý nhất rải đầy nhà bạn. Liệu có gì mà bạn học được từ đó? Chỉ là bạn sẽ mong có nhiều thêm. Những yêu cầu tự nhiên thì giới hạn, còn từ những mong muốn sai lầm thì không thể dừng. Vậy nên người ta mới nói là sai lầm nối tiếp sai lầm. Những người chọn đi theo một con đường thì sẽ có điểm đến, còn những kẻ lang thang vô định thì không. Vậy nên hãy tránh những thứ vô giá trị. Nếu bạn muốn biết đâu là thước đo, khi nào nhu cầu của bạn là thuận với tự nhiên, hãy tự hỏi mình đâu là điểm dừng của nhu cầu ấy. Nếu nó càng ngày càng xa và to hơn, thì bạn có thể chắc chắn nó không phải là nhu cầu tự nhiên. Tạm biệt! Bức thư số 17: Triết học vs sự giàu sang Bạn thân mến! Nếu bạn mong muốn đạt tới sự thông tuệ, thì phải có ý chí mà buông bỏ tất cả. Dành toàn bộ sức lực của bạn để rèn luyện tâm trí, thậm chí còn phải gấp rút hơn. Và nếu có bất cứ thứ gì cản bước bạn, hãy mạnh dạn gỡ bỏ nó, hay cắt đứt đoạn tuyệt với nó. “Thứ cản đường tôi”, bạn nói, “là công việc kinh doanh của gia đình. Tôi muốn nó đủ vững để có thể tự vận hành khi không có tôi, khi tôi đang tập trung vào con đường rèn luyện tâm trí, để sự nghèo đói sẽ không bao giờ là nỗi lo đối với tôi hay khiến chính tôi trở thành gánh nặng cho người khác". Khi bạn nói vậy, bạn dường như không nhận ra giá trị thật sự và sức mạnh của thứ tôi đang đề nghị bạn hướng tới. Bạn chỉ hiểu theo nghĩa thông thường những gì mà triết có thể mang lại, mà không biết nhìn đến tận cùng: nó có thể có ích cho bạn đến nhường nào trong mọi hoàn cảnh, từ sự trang bị cho những việc quan trọng, như Cicero đã nói, đến những thứ nhỏ nhặt nhất trong cuộc sống. Tin tôi đi: bạn cần phải đặt triết vào vị trí trung tâm của cuộc đời. Nó sẽ khiến bạn không phải lo lắng về bảng cân đối kế toán của đời mình thêm nữa đâu. Không nghi ngờ gì mục đích của bạn, điều cản bước bạn đến với triết, là muốn đảm bảo mình sẽ không phải sợ hãi đói nghèo. Nhưng thử xét theo một hướng khác xem nhé: bạn nghĩ sao nếu tôi nói rằng chính đói nghèo lại là thứ ta nên hướng tới? Rất nhiều người đã thừa nhận giàu sang là một trở ngại với việc theo đuổi triết học: nghèo đói thì không thể bị cản trở, tức là tâm trí được hoàn toàn thảnh thơi khỏi lo toan. Khi tiếng còi báo động vang lên, người nghèo biết mình không phải là đối tượng bị tấn công. Khi chuông báo cháy, họ đi thẳng ra cửa thoát hiểm, đâu phải nặng lòng đắn đo tài sản cái gì mang theo cái gì không. Khi một chiếc tàu chuẩn bị cập bờ, họ có thể vô tư mà nhảy khỏi tàu mà biết chắc rằng sẽ không có sự ồn ào náo nhiệt nào đợi mình trên bến, không có một đống người chờ để hỗ trợ, hay những tên nô lệ xếp hàng xung quanh, chờ đợi được cho ăn. Làm no bụng là một vấn đề rất đơn giản vì người nghèo thường không bị bám lấy và thường chỉ có một vài người tụm lại, đặc biệt khi họ được rèn luyện để biết rằng chỉ cần được ăn là đủ (ý chỉ không cần cao lương mỹ vị). Về bản chất cái đói thì dễ chiều, trong khi bát đĩa lại thường đắt đỏ. Và người nghèo thì thường hài lòng ngay khi những nhu cầu thiết yếu được thỏa mãn. Tại sao, nếu như thế, bạn không kiếm lấy một người kế cận mà luôn cảnh giác trước giàu có để làm gương? Nếu bạn muốn có thời gian cho chính mình, bạn phải hoặc là nghèo hoặc là tập cho mình giống với người nghèo. Vì có một sự thật hơi khó nhận ra: mọi rèn luyện (triết học) đều không có nghĩa lý gì nếu như không có một chút nào để ý đến sự thanh đạm, mà sự thanh đạm xét thực chất chỉ là nghèo một cách tự nguyện mà thôi. Vì vậy nên lý do của bạn không thể được chấp nhận. “Tôi chưa có đủ; một khi tôi có khoản tiết kiệm ấy, tôi sẽ dành toàn bộ thời gian cho triết”. Hãy tự hỏi: Đâu là thứ trước nhất mà bạn muốn thu được? Đó lại chính là thứ mà bạn đang khước từ, thứ không được đặt đúng với tầm quan trọng của nó. Để tôi khẳng định lại một điều: bạn cần phải bắt đầu với triết. Bạn nói: "Nhưng kể cả vậy tôi vẫn cần phải có cái gì để sống chứ". Đồng ý, nhưng hãy vừa rèn luyện triết học vừa tìm cách trang trải những nhu cầu cần thiết. Nên nhớ ngay cả khi có thứ gì đó cản ngăn bạn có được một cuộc sống vinh quang, không gì có thể cản bạn có một cái chết vinh quang. Tóm lại, sự rèn luyện triết học của ta không thể bị cản trở bởi nghèo đói hay thậm chí là những mong muốn khẩn cấp. Nhưng khi ta muốn thúc đẩy sự tiến bộ của mình, thậm chí ta cần phải sẵn sàng đối mặt với đói khổ. Bạn có thấy những người đã hiên ngang chịu đựng đói khổ khi thành trì của họ bị vây hãm, và thứ gì họ có được khi rèn luyện cho lý trí và sức chịu đựngtrong tình huống đó ngoài sự tự do không bị rơi vào tay kẻ thù. Vậy, cái tự do tuyệt đối còn lớn lao đến thế nào, thứ tự do khỏi sợ hãi trước bất cứ điều gì trong cuộc sống, từ cả loài người đến những đấng thiêng liêng. Chẳng lẽ nó không đáng để ta theo đuổi, và vượt qua sự tầm thường của đói khổ. Thêm nữa, những đội quân thường phải chịu đựng đủ điều: họ sống bằng rễ cây, hay những thứ mà nghe tên thôi đã thấy rùng mình, tất cả chỉ để có được sự thống trị, và tệ hại hơn, đó là sự thống trị cho kẻ khác. Vậy không lẽ ta còn chần chừ trong việc chịu đựng đói khổ, khi mà thứ ta đạt được là sự tự do tuyệt đối của tâm trí mình. Vậy nên, đừng để giàu có là mục tiêu đầu tiên của bạn trước khi đến với triết. Thậm chí ngay cả khi không có tiền trang trải, bạn vẫn nên rèn luyện triết và đề cao nó trước nhất. Chính thế đó bạn. Không lẽ bạn mong muốn sẽ có sự thông thái sau khi bạn đã có những thứ khác? Chẳng lẽ nó chỉ đáng giá là thứ cuối cùng trong những thứ bạn cần trong cuộc sống này. Không, kế hoạch nên là: hãy trở thành triết gia, bất kể bạn đang sở hữu bao nhiêu của cải, bởi vì bạn có thực sự chắc là bạn không đang có quá nhiều rồi hay không? Và ngay cả khi bạn có thể mạnh miệng mà tuyên bố mình chả sở hữu gì, hãy hướng đến sở hữu một tâm trí sáng suốt trước nhất. Nhưng tôi sẽ không có những thứ cần thiết để duy trì cuộc sống này. Đầu tiên, bạn sẽ khó có thể sống mà thiếu thứ bạn thực sự cần, vì như đã nói trong thư trước, những nhu cầu tự nhiên thì rất nhỏ bé và dễ dàng có được, và người thông thái thì tự hòa nhập với điều kiện sống. Nhưng nếu khắc khổ quá, ông ta sẽ thanh thản mà tìm đến cái chết. Mặt khác, nếu những thứ cần thiết cho cuộc sống là dư dả xung quanh, ông ta sẽ nhận ra sự giàu có của mình, và sẽ cho bụng mình thứ để ăn, lưng mình phản để nằm, mà không phải lo lắng điều gì cao sang hơn thế. Vui vẻ và không lo lắng, ông ta sẽ cười vào cuộc sống bận rộn của bọn giàu có và sự bon chen của những kẻ chạy theo đồng tiền, khi nói: "Tại sao lại trì hoãn việc sống ngày hôm nay vì những thứ trong tương lai? Bạn đang chờ để thu lãi, khoản đầu tư có lợi nhuận, những tài sản thừa kế kếch sù, khi mà bạn có thể giàu có ngay lúc này? Sự thông thái thưởng cho bạn ngay lập tức: Cảm giác hài lòng về tài sản đến với ai không còn coi tài sản quan trọng nữa". Thực ra những điều tôi đang nói là cho người khác, vì bạn đã quá giàu rồi. Nghĩ về điều kiện sống ở những thời kỳ trước đây, và bạn sẽ thấy bạn giàu đến mức nào. Nhưng thứ gì đủ sẽ vẫn đủ cho mọi thế hệ. Tôi có thể kết thúc bức thư ở đây, nhưng giờ bạn đã trở nên đòi hỏi. Vua Parthian không rời đi nếu không có đồ cống nạp, và bạn thì không chấp nhận lời tạm biệt đơn thuần. Vậy thì phần quà của bạn đây, một thứ tôi vẫn sẽ mượn từ Epicurus: Với rất nhiều người, việc có tài sản không phải là kết thúc khó khăn mà lại là sự mở đầu (của những khó khăn/rắc rối khác). Không ngạc nhiên: cái sai không nằm trong những thứ bên ngoài mà nằm trong tâm trí họ. Bất cứ thứ gì khiến nghèo đói trở thành thử thách cũng sẽ khiến giàu có trở thành thử thách tương tự. Khi một người bị ốm, việc đặt ông ta lên một cái giường tre hay một cái giường bằng vàng đâu có khác nhau: ông ta vẫn sẽ bệnh mà thôi. Vậy nên, một tâm trí không sáng suốt thì không thể trị lành bởi giàu có hay nghèo khổ. Tạm biệt! Bức thư số 18: Về tháng cuối năm, tháng của ăn chơi và hội hè Bạn thân mến! Tháng cuối năm, thành phố như được hâm nóng trong không khí lễ hội. Những thói ăn chơi được thả ga cùng những cuộc hội hè đình đám, và ở mọi nơi ta cảm nhận được sự náo nức chuẩn bị cho những ngày tháng được cho là hoàn toàn khác biệt này trong năm. Nhưng nếu xét kỹ thì những sự khác biệt ấy đâu có tồn tại, như ai đó đã nói rất chuẩn rằng: Giờ tháng nào chả như tháng cuối năm (ý chỉ việc ăn chơi hội hè như cơm bữa, Seneca ở đây muốn lên án thói hưởng thụ). Nếu bạn ở đây cùng tôi thì hay biết mấy, ta có thể nói về suy nghĩ của bạn trong cách tiếp cận vấn đề này. Liệu ta có nên vững như kiềng ba chân, không thay đổi một chút nào những thói quen thường ngày và kiên định với con đường mình đã chọn? Hay ta nên cố gắng để đừng quá khác biệt với đám đông, và làm cho những bữa tối thịnh soạn hơn ngày thường, cũng như ăn mặc diêm dúa hơn. Thật lạ là những thứ trước đây chỉ xảy ra khi có biến cố, đảo chính hay khủng hoảng của chính quyền, nay ta lại làm vì vui thú trong những ngày lễ hội: ta thay đổi cách ăn mặc. Nếu tôi đoán đúng (dựa theo những gì tôi biết về bạn), bạn sẽ lựa chọn trung dung. Tức là bạn sẽ không muốn chúng ta giống hệt như đám đông với những chiếc mũ chóp kệch cỡm trên đầu, nhưng đồng thời bạn cũng không muốn chúng ta hoàn toàn khác biệt với họ. Bởi vì, thứ nhất, đây chính là thời gian mà mỗi người càng cần phải cẩn thận với việc kiểm soát tâm trí, để có thể tránh xa những thoải mái xa hoa trong khi mọi người đều hướng tới chúng. Vì nếu nó không hướng tới những thứ như thế, những thứ dẫn đến chơi bời phóng đãng và sự trượt ray của quá trình phát triển bản thân, tâm trí ta sẽ chứng tỏ một bản lĩnh kiên cường. Nó sẽ giúp ta duy trì sự tỉnh táo khi mà mọi người đều say khướt và nôn mửa ở mọi nơi. Nhưng, ở khía cạnh khác, nó cũng cho thấy sự khôn ngoan, khi không làm mình bị chú ý bởi sự khác biệt, dù chắc chắn không để bản thân bị cuốn theo cuộc chơi - tức là ta hành xử như người bình thường, nhưng với một cách tiếp cận hoàn toàn khác. Bởi rõ ràng là một người hoàn toàn có thể tận hưởng dịp nghỉ lễ này mà không cần đến những chơi bời phóng đãng có hại cho tâm trí. Nhưng tôi thực sự muốn mục kiến sức mạnh của tâm trí bạn. Vậy nên tôi sẽ cho bạn một thử thách mà những bậc thánh nhân đã đề ra. Đặt ra vài ngày khi mà bạn sẽ thử thách bản thân với một lượng thức ăn nhỏ, loại rẻ nhất, kém chất lượng nhất, và những thứ quần áo tồi tàn chất liệu kém vải thô, và tự hỏi bản thân: "Đây phải chăng là thứ tôi luôn sợ hãi?" Vì chính những lúc ta có được sự an yên khỏi những lo lắng trong cuộc sống là khi ta nên chuẩn bị cho tâm trí mình để đối mặt với khó khăn. Trong khi vận mệnh đang mỉm cười, điều khôn ngoan là chuẩn bị cho những thời điểm mà vận mệnh sẽ chống lại mình. Cũng giống như người lính thời bình vẫn luôn phải rèn luyện một cách khắc nghiệt, lập ra những hàng rào phòng thủ ngay cả khi không có kẻ địch nào uy hiếp, chuẩn bị trước với một nỗ lực hết mình, để khi phải thực chiến họ có đủ dũng cảm mà lao tới. Vậy nếu bạn muốn ai đó không bị động trước khủng hoảng hay khó khăn trong đời, chỉ có một cách là huấn luyện anh ta trước đó mà thôi. Trở lại với thử thách tôi đã đưa ra cho bạn, đây chính là cách rèn luyện của những danh nhân mà mỗi tháng đều khiến bản thân họ phải đối mặt với đói nghèo đến gần như là khổ hạnh. Mục đích của nó là: nếu như họ đã luyện cho bản thân trong hoàn cảnh đó, nó sẽ không thể khiến họ sợ hãi trong tương lai. Đừng nghĩ rằng tôi đang gợi ý cho bạn những thứ như "Bữa tối của Timon", hay "Đồ ăn của người nghèo", những trò giải trí mà bọn giàu có thường làm khi đã quá chán ngán với cao lương mỹ vị. Không, hãy để cho nệm rơm của bạn là thật, chăn làm bằng bao bì, bánh mỳ của bạn cứng và khó nuốt. Hãy thử chịu đựng nó 3 4 ngày liên tục, nhiều khi hơn thế, để nó không chỉ là một trò chơi mà thực sự là một thử thách. Tin tôi đi, bạn sẽ được trải nghiệm một thứ ngạc nhiên thích thú khi có thể thỏa mãn những nhu cầu thiết yếu với một số tiền ít ỏi, và sẽ hiểu rằng bạn có thể thắng nỗi sợ nghèo đói bằng chính khả năng của bản thân chứ không cần thần may mắn phải mỉm cười. Bởi vì ngay cả số mệnh khắc nghiệt nhất cũng có thể cung cấp cho bạn đủ những thứ bạn cần. Nhưng cũng đừng cho rằng bạn đang làm điều gì đó to tát. Bạn chỉ đang làm điều mà hàng vạn người nghèo đói vẫn làm mỗi ngày. Hãy trân trọng bản thân mình một chút, nhưng là vì bạn đang làm những điều ấy mà không phải vì bị bắt buộc, và bạn sẽ thấy nó dễ dàng bất kể bạn luyện thường xuyên hay chỉ trong vài trường hợp. Hãy chấp nhận thử thách ấy, và biến nghèo đói thành bạn chứ không phải kẻ thù (có thể khiến ta sợ hãi). Khi đó vận mệnh sẽ không thể khiến ta bất ngờ. Bởi lẽ, chúng ta sẽ tận hưởng sự giàu sang một cách có ý nghĩa hơn rất nhiều nếu ta biết rằng nghèo đói thực ra chẳng có gì đáng sợ. Ngay cả Epicurus, ông tổ của triết lý theo đuổi thoải mái tiện nghi, cũng có những ngày chỉ đơn giản là thoả mãn những nhu cầu thiết yếu của mình mà thôi, như cách để xem nó có ảnh hưởng gì đến sự tiện nghi của ổng hay không, và nếu nó có, thì bao nhiêu, và sự khác biệt có lớn đến nỗi mà người ta phải sống chết vì nó hay không. Đó là điều đã được ông ấy ghi lại trong bức thư cho người bạn Polyaenus. Thực tế, ổng còn hãnh diện vì có thể sống cả ngày chỉ với ít hơn một đồng, trong khi Metrodorus, người chưa đạt đến trình độ ấy, cần hẳn một đồng. Bạn đã bao giờ nghĩ một người sẽ no nê chỉ với bữa ăn như thế? Chắc chắn có, và thậm chí hơn thế nữa, còn có cả một sự thích thú không hề nhẹ hay dễ phai, mà là sự thỏa mãn vì những giá trị từ bên trong. Bởi vì dù chả có gì quá lớn lao trong một bữa ăn chỉ với nước trắng và bánh mỳ thô, thì cảm giác mà không một điều bất hạnh nào có thể chạm tới ý chí của bạn cũng thực sự tuyệt vời. Thậm chí bữa ăn trong ngục tù còn sang hơn, vì người ta thường không quá khắc nghiệt với những kẻ đã phải chịu tù đày. Vậy thì ý chí phải lớn lao cỡ nào để có thể thử thách bản thân mình khi bạn hoàn toàn tự do như vậy. Đây chính là cách để trị tận gốc ảnh hưởng của vận mệnh, hay nói cách khác, "nắm đằng chuôi" sự không chắc chắn của cuộc đời. Vậy nên, hãy bắt đầu đi bạn. Hãy đi theo con đường của những nhà thông thái, và định ra những ngày cụ thể mà bạn sẽ rời bỏ những thói quen xa hoa và làm quen với sự nghèo túng thuần khiết của cuộc đời. "Hãy vượt trên sự giàu sang Và để bản thân mình có được sự vinh quang của con người như Chúa trời đã ban tặng" (trích trong 1 bài thơ của Virgil) Không ai có thể vươn tới điều đó nếu không vượt trên cái tầm thường của giàu sang. Không, đừng hiểu lầm là tôi đang ngăn cấm bạn giàu sang hay tích trữ của cải, mà chỉ là đừng để nỗi sợ mất chúng làm lu mờ lý trí của bạn. Và cách duy nhất để chế ngự nó là bạn phải chứng minh cho bản thân mình rằng bạn hoàn toàn có thể hạnh phúc mà không có của cải - theo cách bạn biết rõ là chúng có thể mất đi hay bị lấy đi bất cứ lúc nào. Giờ là lúc kết thúc bức thư này. Và như thường lệ, vẫn là một câu nói từ Epicurus: Tức giận quá mức là dấu hiệu của bệnh điên. Hơn ai hết, bạn biết rõ điều đó đúng phải không, bởi bạn có cả nô lệ và kẻ thù. Nhưng thực ra cảm xúc này bộc lộ với bất cứ đối tượng nào, cả người bạn yêu cũng như người bạn ghét, và trong mọi hoàn cảnh từ các vụ kinh doanh đến những trò giải trí và cả những chuyện đùa. Nó cũng bất kể nguồn gốc từ điều gì đó to tát hay nhỏ nhặt: thứ duy nhất đáng chú ý là tâm trí bị kích động. Nó giống như một ngọn lửa: điều quan trọng không phải là độ lớn, mà là thứ gì nằm trên đường nó đi qua. Khi chúng là những thứ rắn chắc, ngay cả ngọn lửa lớn nhất cũng không thể làm hại chúng. Nhưng nếu chúng là những thứ khô hanh và bắt lửa, chỉ một đốm tàn cũng có thể gây nên chuyện. Vậy đấy bạn ạ: kết quả của cơn giận không kiểm soát là sự điên khùng. Vậy nên chúng ta cần tránh tức giận, không phải để mọi thứ trong tầm kiểm soát, mà để bảo vệ sức khỏe tinh thần của chính chúng ta. Tạm biệt! Bức thư số 19: Về việc từ bỏ những vị trí quyền lực danh vọng Bạn thân mến! Tôi thực sự cảm động mỗi khi nhận được thư bạn, bởi chúng cho tôi hy vọng. Không còn là những lời hứa hẹn suông về một ngày xa xôi, mà giờ đây là một sự cam kết thiêng liêng với những mục đích cao đẹp mà ta đang hướng đến (ý chỉ cày triết chết thôi). Hãy tiếp tục, tôi năn nỉ, không, tôi khẩn khoản xin bạn, bởi có điều gì tốt đẹp hơn mà tôi có thể cầu xin ở một người bạn hơn là cho chính người ấy. Nếu bạn có thể, hãy rời bỏ những công việc (kinh doanh và chính trị) bạn đang thực hiện, nếu không thể, hãy dứt áo ra đi. Chúng ta đã phí phạm thời gian đủ rồi. Tuổi già đã ở ngay trước mặt: đến lúc phải chuẩn bị đóng hành lý rồi. Chắc chắn không ai có thể phản đối điều ấy. Chúng ta đã vẫy vùng ngoài biển khơi, vậy hãy cùng về an nghỉ nơi bến bờ. Nhớ là tôi không muốn bạn mang tiếng xấu vì “hạ cánh an toàn”. Bạn không nên tự hào vì điều ấy, cũng không nên che giấu nó. Tôi sẽ không bao giờ thúc bạn đến mức mà bạn thù ghét cả thế giới và trốn vào trong cái kén của chính mình. Hãy cố gắng khiến việc nghỉ hưu của bạn được biết đến, nhưng không phô trương. Ở vị trí thấp hơn sẽ khiến một người có thể dễ dàng thực hiện việc ấy hơn, vì đó là lựa chọn của họ nếu họ muốn sống một cuộc sống bình thường không nổi bật, nhưng ở trường hợp của bạn điều đó là không thể. Tài năng thiên phú của bạn, văn phong cuốn hút của bạn, những người nổi tiếng mà bạn quen, tất cả đã đặt bạn trước ánh sáng phù hoa và danh vọng. Ngay cả khi bạn muốn lui về ở ẩn, và lặn tăm không sủi, những tiếng tăm trước đó sẽ khiến người ta nhận ra hay nhớ đến bạn. Bạn không thể có được bóng tối hoàn toàn: bất cứ nơi đâu bạn đến, ánh hào quang bạn có sẽ vẫn theo đuổi bạn. Nhưng bạn hoàn toàn có thể tìm cho mình sự nghỉ ngơi mà không động chạm đến ai, không tiếc nuối điều gì và đặc biệt là không có một sự chấn động nào trong tâm trí. Vì có điều gì khiến bạn nuối tiếc khi từ bỏ? Những đối tác, khách hàng? Nên nhớ họ không theo bạn, mà họ theo đuổi thứ mà họ có thể có được từ bạn. Ngày xưa thì còn có chuyện khách hàng tìm đến vì tình cảm, chứ giờ thì chỉ có tiền mà thôi. Một khi bạn đổi ý không chiều lòng họ nữa, họ sẽ ngay lập tức tìm đến gõ cửa một người khác. Vậy nên hãy nhớ là bạn không thể không hy sinh một thứ gì để có những chân giá trị. Hãy tính sòng phẳng chi phí, và bạn sẽ thấy: hoặc là bạn từ bỏ của cải, hoặc là bạn từ bỏ giá trị thực sự của con người mình. Nếu như số phận sắp đặt bạn tìm đến tuổi già nơi bạn sinh ra. Nếu như may mắn không đưa bạn lên cao đến thế. Cuộc sống lành mạnh thật sự cho một con người, bạn đã bị đẩy đi quá xa khỏi nó, đáng tiếc lại bởi chính sự ưu ái mà số phận dành cho bạn, đưa bạn lên đến vị trí quyền lực ấy, và những gì mà nó mang lại: những cơ hội để vươn cao hơn nữa. Đâu mới là điểm dừng? Và tại sao phải chờ đợi cho đến khi bản thân không còn mong muốn điều gì hơn nữa? Nó sẽ không bao giờ xảy ra. Stoic chúng tôi cho rằng có một chuỗi nguyên nhân thêu dệt nên số mệnh. Bạn có thể chắc chắn về chuỗi mong muốn cũng tương tự như vậy: sự kết thúc của một trong số chúng chỉ là sự khởi đầu của một mong muốn khác mà thôi. Cuộc đời mà bạn đã chìm quá sâu vào trong thực sự là đầy đau khổ và nô lệ mà không có hồi kết, và nó sẽ không tự nhiên mà buông tha cho bạn đâu. Hãy tháo ách ra khỏi chiếc cổ đã quá xước xát của mình. Sẽ tốt hơn nhiều nếu có thể buông bỏ một lần dứt khoát, hơn là quy lụy cả đời. Nếu bạn lui về với cuộc sống riêng tư xa lánh thế sự, mọi thứ sẽ ít hơn (của cải lương bổng các thứ), nhưng vẫn là nhiều hơn cần thiết với bạn. Trong khi hiện tại bạn đang có rất nhiều nhưng vẫn không cảm thấy thỏa mãn. Vậy bạn muốn gì: cảm giác đủ đầy trong thanh đạm, hay thiếu thốn giữa xa hoa bạc vàng? Giàu sang thì thường tham lam, và còn khơi gợi lòng tham của những kẻ khác. Khi nào còn không có gì là đủ với chính bạn, bạn sẽ là không đủ cho bất cứ ai khác. "Làm cách nào để tôi có thể dứt bỏ?" bạn nói. Bất cứ cách nào bạn có thể. Nghĩ đến bao nhiêu mạo hiểm bạn đã phải chấp nhận vì tiền bạc, bao nhiêu khổ sở bạn phải chịu để có được danh vọng. Bạn cần phải giữ cái tinh thần ấy khi dứt bỏ, nếu không thì hãy cứ chết già với những lo lắng trong việc quản lý của cải nơi xa và những nghĩa vụ trong thành phố - giữa bão tố và những cơn sóng cả của cuộc đời mà bạn không thể tránh, ngay cả khi bạn cố sống yên ổn và bình dị. Bạn muốn nghỉ ngơi, nhưng ai sẽ chấp nhận điều đó cho bạn? Với thành công của bạn, vị trí hiện tại của bạn, điều đó là không thể. Và thậm chí ngay lúc này bạn vẫn đang để nó đi xa hơn. Nên nhớ rằng, càng đạt được nhiều, bạn càng có nhiều thứ để lo sợ. Giờ tôi muốn hướng bạn đến câu nói của Maecenas: “Sấm sét trên đỉnh trên cao” Nếu bạn hỏi tôi trích từ cuốn nào của ông ấy, thì đó là Prometheus. Hiển nhiên ý mà ông ta cố truyền đạt là: chính những chỗ cao thì dễ bị sét đánh, nhưng bạn có nhận thấy sự bất thường trong cách viết của ông ta không. Có thứ quyền lực nào đáng giành lấy đến nỗi mà ta phải bóp méo câu chữ đến vậy (ý Seneca ở đây là sự kỳ dị trong lối viết của Maecenas đến từ chính lối sống trác táng trên quyền lực và danh vọng của ông ta). Ông ta (Maecenas) là một con người tài năng, và hoàn toàn có thể trở thành một hình tượng diễn thuyết của đế chế La Mã, nếu như giàu sang không làm ổng biến chất, không, làm ổng biến thái đến vậy. Cái kết cục ấy cũng đang chờ đợi bạn đấy, nếu như bạn không nhanh chóng xoay buồm đổi hướng, nếu như bạn không lái về gần bờ, thứ mà chính ông ta đã muốn làm, nhưng là khi đã quá muộn. Tôi có thể dùng câu ấy của Maecenas để kết thúc bức thư, nhưng tôi hiểu bạn quá mà, bạn sẽ không chấp nhận một thứ đến từ những người không cao hạnh và phẩm giá như thế. Vậy nên tôi sẽ lại dựa vào Epicurus vậy: "Hãy chú ý đến việc chọn người ăn tối cùng bạn, vì ăn mà không có bạn là cuộc sống của con sư tử hay sói mà thôi" Điều này, bản thân bạn sẽ không thể chọn, nếu bạn không lui về nghỉ ngơi, bởi bạn sẽ luôn phải ăn với những người mà thư ký của bạn lựa chọn, từ những mối quan hệ xã hội. Thực sự sai lầm khi tìm kiếm một người bạn từ phòng tiếp tân và kiểm định giá trị của anh ta trên bàn tiệc tối. Đây có lẽ là phần tồi tệ nhất của một cuộc đời bận rộn với lo toan về tài sản: bạn nghĩ mọi người là bạn bè của bạn trong khi bạn không phải bạn bè của họ. Bạn tin rằng sự giúp đỡ mà bạn đang ban phát cho họ sẽ khiến họ về phe bạn, trong khi, với những toan tính của chính họ, nợ càng nhiều, họ càng cảm thấy thù địch thay vì biết ơn. Một khoản nợ nhỏ tạo nên một kẻ thiếu nợ, một khoản nợ lớn tạo nên một kẻ thù. "Gì cơ, chẳng lẽ không phải sự ban ơn là cách gây dựng tình bạn?". Đúng vậy, nhưng chỉ khi ta cân nhắc người nhận ơn, khi ơn nghĩa ấy là sự đầu tư thay vì một sự bố thí. Vậy nên, vì bạn mới bắt đầu học cách kiểm soát các quyết định của mình, lời khuyên này có lẽ nên ghi nhớ: Điều quan trọng không phải là ân huệ, mà là ai được chọn để nhận nó. Tạm biệt ! Bức thư số 20: Triết học dạy ta hành động chứ không phải để nói Bạn thân mến! Nếu bạn cảm thấy mọi thứ đang tiến triển tốt đẹp, và tự tin rằng một ngày bạn sẽ thực sự làm chủ được tâm trí mình, tôi rất mừng. Bởi tôi tin mình góp một phần trong chiến thắng đó, khi đã góp công giải thoát bạn khỏi tình trạng ấy, với không một hy vọng trốn thoát (ý chỉ chức vụ quan trọng mà Lucilius lúc ấy đang nắm giữ cùng sự nổi tiếng của ông, đọc lại 2 bức thư trước). Nhưng có một điều tôi phải hỏi bạn, hay nhấn mạnh với bạn: Hãy để triết thấm vào trong tâm hồn, và kiểm tra sự cải thiện của bạn, không phải qua những lời nói hay bài viết, mà qua chính sức mạnh của ý chí và sự vượt thoát khỏi những ham muốn. Hãy chứng tỏ những lời bạn nói bằng hành động của bạn. Họ có những mục đích hoàn toàn khác biệt, những nhà diễn thuyết hướng tới sự ca tụng và ủng hộ của khán giả, và thậm chí còn khác biệt hơn nữa, những tên hề chỉ nhằm lôi cuốn tai nghe của những người trẻ bằng sự dông dài và những lời nói huênh hoang rỗng tuếch nhưng trôi chảy của mình. Triết dạy ta cách để hành động, không phải để nói. Yêu cầu của nó chỉ đơn giản là: mỗi người nên sống đúng với cái quy chuẩn mà anh ta tự đặt ra cho mình; những cử chỉ hành động của anh ta trong cuộc sống đừng sai lệch với những lời mà anh ta nói ra miệng; và mọi hành động của anh ta đều hướng tới một mục đích duy nhất. Đó, theo tôi, chính là nhiệm vụ trọng yếu của trí tuệ, và bằng chứng rõ nhất của nó là: mọi hành động đều tương đồng với lời nói, và một người nên luôn chuẩn tắc như thế ở mọi tình huống trong cuộc sống. "Có ai như thế tồn tại trên đời không?". Không nhiều, nhưng chắc chắn có. Nhiệm vụ ấy thực sự khó. Và tôi cũng không có ý nói mỗi bước tiến của một người thông thái như vậy đều giống nhau, nhưng chắc chắn ông ta bước trên một con đường độc đạo. Vậy nên hãy quan sát chính mình. Thói quen ăn mặc của bạn có đồng điệu với nhà cửa của bạn? Bạn có đang rộng rãi với bản thân, nhưng tằn tiện với gia đình? Bạn có ăn tối một cách thanh đạm, nhưng lại dành một khoản lớn vào dự án xây dựng của mình? Hãy luôn áp dụng cùng một số quy tắc nhất định cho tất cả hành động của bạn, và luôn tuân thủ chúng. Đừng như nhiều người, chắt chiu từng tí một ở nhà chỉ để phung phí khoe khoang bên ngoài, như thể đó là một cuộc sống hoàn toàn khác vậy. Sự không nhất quán ấy là một sai lầm lớn, dấu hiệu rõ ràng cho thấy tâm trí vẫn còn dao động bởi những thứ bên ngoài và chưa thể vững vàng với chính sức mạnh bên trong của nó. Hơn thế nữa, bạn có biết sự không nhất quán ấy, sự khác biệt giữa hành động và tâm trí, đến từ đâu hay không? Nó đến từ sự thật là những người như thế không thể cố định tâm trí mình vào những thứ họ muốn, hay kể cả nếu họ có thể làm thế, họ không kiên định nên bị trượt khỏi đường; và không những họ thay đổi, mà thậm chí còn quay trở lại thực hiện những thói xấu mà họ đã có thể từ bỏ. Vậy nên, cho phép tôi bỏ qua định nghĩa xưa cũ về sự thông thái và đặt lại nó cho đúng với thực tế cuộc sống: Sự thông thái là gì? Là luôn cố định và không bao giờ thay đổi mong muốn của mình, hay những thứ mà mình khước từ. Bạn thậm chí không cần phải thêm vào đó cái điều kiện: những thứ bạn muốn phải đúng đắn, bởi vì nếu điều ấy không đúng đắn thì không ai có thể luôn mong muốn nó cả. Mọi người thường không chú tâm nghĩ về điều này, mà thường để cho những thời điểm cụ thể quyết định thứ họ mong muốn. Gần như không ai thực sự tự định đoạt thứ mình muốn và không muốn trong cuộc đời. Những đánh giá của họ dao động theo ngày, và thường xuyên trái ngược nhau. Rất nhiều người sống như thể cuộc đời là một trò chơi vậy. Vậy nên hãy kiên định với con đường bạn đã chọn. Có thể nó sẽ đưa bạn lên đến đỉnh cao, hoặc nếu không, cũng sẽ đến vị trí mà chỉ có bạn mới có thể thấy được chưa phải là đỉnh. Bạn hỏi: "Vậy điều gì sẽ xảy ra cho những người phụ thuộc vào tôi nếu như gia đình không có những khoản thu nhập tôi mang lại?". Ngay khi bạn dừng cưu mang họ, họ sẽ tự biết cách nuôi lấy mình. Hoặc nếu không, cái nghèo sẽ dạy bạn thứ mà bạn không thể dạy chính mình: đó là nhận ra những người anh em thực sự, họ sẽ ở bên bạn, trong khi những người chỉ xun xoe với bạn vì một vài lợi ích họ kiếm được sẽ nhanh chóng rời xa bạn. Chẳng lẽ lý do này không đủ để chúng ta trân trọng sự nghèo khổ? Nó sẽ cho bạn thấy tình bạn chân chính. Đã bao giờ bạn tự hỏi: Đến khi nào những người xung quanh sẽ thôi lừa dối bạn chỉ vì cái vị trí mà bạn đang đảm nhiệm. Bởi vậy hãy để những con chiên khác được bình an trong tay Chúa, và hướng những suy nghĩ, quan tâm, mong ước của bạn đến một mục tiêu duy nhất: Cảm giác trọn vẹn với bản thân và với những giá trị bên trong. Có thứ tài sản nào gần chúng ta hơn nó hay không? Hãy trở về với thứ tài sản bé nhỏ nhưng vĩnh cửu ấy, thứ mà ngay cả vận mệnh cũng không thể cướp đi của bạn. Và để cho con đường dễ dàng hơn một chút với bạn, “khoản gửi kèm” bức thư này sẽ phụ giúp cho nó. Mặc dù bạn sẽ phàn nàn, nó vẫn sẽ được trích từ Epicurus: Tin tôi đi, bài diễn thuyết của bạn sẽ trở nên thuyết phục hơn rất nhiều với ổ rơm và quần áo tồi tàn giản dị. Vì khi đó, bạn không những chỉ nói về, mà còn sống như những điều bạn nói. Tôi đã ngấm từng lời dạy của Demetrius hơn rất nhiều sau khi mục chứng cách ông ấy nghỉ ngơi: không những không có nệm mà còn không có cả chăn. Ông ấy không chỉ ca ngợi sự thanh đạm bằng lời, mà lấy chính bản thân ra để chứng nhận nó. "Sao cơ? Chẳng lẽ ai đó có thể khinh thường tài sản khi mà chúng ở trong chính túi người ấy?" (mình nghĩ ý của câu này là vì Demetrius thực ra có của ăn của để nhưng lại tự mình bằng ý chí thực hành Stoicism). Tại sao không? Nó là bằng chứng của một tâm trí sáng suốt và vĩ đại khi ông ta có thể cười lớn trong sự ngạc nhiên rằng giàu sang đã tìm đến với ông ta. Người ngoài bảo tất cả là của ổng, nhưng trong thâm tâm ổng không nghĩ vậy. Điều đó thật vĩ đại khi không để bản thân sa đà khi ngự trên đống vàng, khi có thể là người nghèo giữa xa hoa. Bạn nói: “Tôi tò mò không hiểu người như thế sẽ thế nào khi thực sự nghèo đói”. Tôi cũng không chắc bạn ạ, cũng như trường hợp liệu một người nghèo có thể tiếp tục khinh thường sự giàu sang nếu chẳng may vận mệnh đột ngột trao nó cho anh ta. Vậy nên chúng ta cần đánh giá tâm trí của mỗi người, và kiểm tra chúng để thấy nếu như một người có thể sống thực sự hài hòa trong nghèo đói và người kia từ chối sự sung sướng của giàu sang. Nếu không thì ổ rơm và quần áo tồi tàn chỉ là những chứng cứ tồi của một tâm trí vững vàng, vì nó cho thấy ông ta chỉ chịu đựng chúng vì cần chứ không phải vì chính ổng muốn vậy. Nhưng đừng quên, đó cũng là một dấu hiệu đáng mừng khi anh ta không cắm đầu chạy theo những thứ vật chất xa hoa, mà có sự chuẩn bị để có thể đón nhận chúng một cách dễ dàng. Và thực ra nó sẽ rất dễ dàng, bạn ạ, nếu như bạn chuẩn bị cho những tình huống như thế trong một thời gian dài, vì mọi thứ sẽ trở nên thú vị khi thấy chúng trở thành sự thật. Bởi vì những trải nghiệm như thế cho bạn một cảm giác mình làm chủ cuộc chơi, thứ mà nếu không có sẽ không có gì là thú vị cả. Bởi vậy nên hãy thử áp dụng bài luyện mà tôi thường nói với bạn là những người thông thái thường làm: dành ra vài ngày để giả bộ nghèo khó như một cách để chuẩn bị nếu nó có thực sự xảy ra. Thậm chí ta càng phải làm điều ấy bởi lẽ chúng ta đã để bản thân chìm quá sâu trong thoải mái tiện nghi, và trở nên sợ hãi trước khó khăn hay nghèo đói. Vậy nên cần phải luyện cho mình tỉnh thức, kiểm soát tâm trí, nhắc nó nhớ về sự nhỏ bé của những nhu cầu tự nhiên. Không ai sinh ra đã tham lam: mỗi đứa trẻ đều thỏa mãn với sữa mẹ và một vài mảnh chăn hay quần áo. Từ cái khởi đầu ấy chúng ta trưởng thành, và khi đó thì cả vương quốc cũng là không đủ. Tạm biệt! Bức thư số 21: Một lời khẳng định về con đường chúng ta đang theo đuổi, và sự cần thiết của kiểm soát những mong muốn Bạn thân mến! Phải chăng bạn đang nghĩ điều làm bạn vướng bận là những người mà bạn đề cập đến trong thư trước? Không, vấn đề của bạn chỉ là ở chính bạn mà thôi. Bạn không biết mình muốn gì. Bạn ngưỡng mộ sự cao quý của những phẩm cách hơn là mong muốn thực sự đạt được chúng; bạn biết rõ làm như thế nào để có hạnh phúc, nhưng bạn không đủ can đảm để theo đuổi. Vì bạn quá mù mờ về những gì cản bước mình, để tôi chỉ cho bạn. Bạn tưởng rằng những thứ bạn để lại phía sau là quan trọng, và chính cái lúc mà bạn hướng tới sự thanh thản của những thứ bạn đang tìm đến, bạn lại nấn ná như thể muốn níu kéo cái cuộc sống hiện tại, cứ như một người đang chuẩn bị rơi vào vũng bùn đen tối. Bạn ơi, đó thực sự là một sai lầm tai hại. Từ cuộc đời này sang cuộc đời mới, thực ra là bạn đang nâng cấp bản thân mình. Giống như sự khác biệt giữa một ánh phản quang yếu ớt và một nguồn sáng rực rỡ, một thứ phát ra ánh sáng từ chính bên trong nó, trong khi một thứ chỉ phản chiếu ánh sáng từ một thực thể khác rọi vào. Cuộc sống hiện tại của bạn tràn ngập ánh sáng, đúng, nhưng từ những nguồn bên ngoài, và vì vậy nếu có bất cứ ai hay thứ gì đó chắn vào giữa, nó ngay lập tức sẽ trở nên đen tối mù mịt. Chỉ có những thứ bạn đang theo đuổi và rèn luyện mới có thể khiến bạn thực sự nổi tiếng. Để tôi cho bạn một ví dụ. Epicurus từng viết cho Idomeneus, khuyến khích ông ta từ bỏ cuộc sống đang có để đến với một cuộc đời huy hoàng và vững vàng hơn (dù lúc đó Idomeneus là cố vấn của một ông vua hùng mạnh, uy quyền như núi). Epicurus đã viết: Nếu với bạn vinh quang là quan trọng, bức thư của tôi sẽ khiến bạn trở nên nổi tiếng hơn tất cả những thứ bạn đang cố giữ gìn cho bản thân và khiến mọi người tìm đến quỵ lụy bạn. Chẳng lẽ đó không phải sự thật? Ai sẽ nhớ tới Idomeneus nếu không phải từ những bức thư của Epicurus. Tất cả những danh hiệu, nào kẻ thống trị, nào thống đốc, hay thậm chí cả vị vua người đã trao chức cho Idomeneus, đều bị chôn vùi trong quên lãng. Tương tự, chính những bức thư của Cicero đã khiến cho danh tiếng của Atticus còn mãi đến muôn đời. Tất cả những sự kiện quan trọng như Agrippa cưới con gái ổng, hay Tiberius cưới cháu gái, hay thậm chí cả Drusus Caesar là chắt ổng, đều không có giá trị gì theo thời gian. Giữa tất cả những cái tên ấy, Atticus sẽ trở nên mờ nhạt, và chỉ nhờ Cicero mà nó còn vang danh muôn đời. Cái vực thẳm thời gian sẽ chôn vùi gần như tất thảy. Chỉ một vài trí óc thiên tài sẽ đối chọi được với nó, và dù cho chúng cũng sẽ một lúc nào đó chìm vào dĩ vãng trong im lặng, chúng cũng đã đã tồn tại rất lâu rồi. Những thứ mà Epicurus đã hứa với bạn của ổng, tôi cũng có thể hứa với bạn, Lucilius: tôi sẽ tìm được sự ủng hộ của những lớp con cháu, và tôi sẽ mang theo vài cái tên cùng mình, để chúng có thể trường tồn theo năm tháng. Chàng thơ Virgin của chúng ta đảm bảo sự ghi nhớ đời đời với 2 người: Hai người bạn may mắn! Nếu có thứ gì những vần thơ của tôi có thể làm, thì đó là việc tương lai sẽ không thể xóa nhòa tên hai bạn khỏi ký ức, như những dòng chữ đã được Aenea in hằn trên đá, hay như sự thống trị trường tồn của đức cha La Mã. Bất cứ khi nào vận mệnh xô đẩy một người vào quyền lực, dù là độc lập hay chia sẻ chúng với những người cầm quyền khác, họ thấy bản thân được bao quanh bởi những yêu mến, nhà của họ luôn nhộn nhịp với khách khứa. Nhưng đó chỉ là khi họ đang tại vị. Họ sẽ bị trôi vào quên lãng ngay khi rời chức. Trong khi tư tưởng và tên tuổi của những nhà thông thái thì được lưu danh muôn thuở, và nó không những cho chính họ, mà cho cả những nhân vật có trong các tác phẩm của họ nữa. Giờ thì, tôi sẽ không để Idomeneus dự phần trong bức thư này mà không có công lao gì. Ông ta có thể trả phần nợ của bức thư cho bạn. Chính vì ông ta mà Epicurus đã viết câu này, thuyết phục ổng làm giàu thêm cho Pythocles bằng một cách thật đặc biệt: Nếu bạn muốn Pythocles trở nên giàu có, điều bạn cần làm không phải là đưa tiền hay chỉ cách cho ông ta kiếm tiền, mà thay vào đó hãy diệt bớt những ham muốn của ông ta. Câu nói ấy tự nó đã quá rõ ràng rồi, và cũng quá chuẩn rồi. Thứ duy nhất tôi muốn gợi mở cho bạn là câu nói ấy có thể áp dụng cho rất nhiều thứ khác nữa. Nếu bạn muốn Pythocles trở nên danh giá, thứ bạn cần làm không phải là trao cho ông ta thêm những danh hiệu mà phải loại bỏ chúng khỏi mong muốn của ổng. Nếu bạn muốn Pythocles luôn được sống trong thoải mái tiện nghi, thứ bạn cần làm không phải là tăng thêm tiện nghi cho cuộc sống của ông ấy mà loại bỏ những ham muốn của ổng. Nếu bạn muốn Pythocles sống lâu và trọn vẹn, thứ bạn cần làm không phải là tăng tuổi thọ của ổng mà là giảm đi những ham muốn của ổng. Bạn cũng không cần phải lo nếu không viện dẫn Epicurus, vì câu nói ấy là tài sản của chung. Tôi nghĩ triết gia cũng nên theo cách mà những thành viên nghị viện hay làm. Khi ai đó nói điều gì khiến tôi cảm thấy ưng ý một phần, tôi sẽ đề nghị người đó chia cái ý của họ ra, và tôi sẽ theo phần mà tôi ưng ý. Những câu nói ấy của Epicurus còn phục vụ thêm một mục đích nữa, điều khiến tôi càng muốn trích dẫn chúng. Chúng chứng minh cho những người chỉ theo ông ta vì mục đích thông thường, nghĩ rằng việc đi theo người nổi tiếng sẽ che giấu những khuyết điểm của họ, rằng chính họ cần sống mực thước bất kể họ ở đâu. Khi một người đến trước khu vườn của Epicurus, họ sẽ thấy điều này được viết lên: Tại đây, hỡi những người khách của tôi, bạn sẽ được thoải mái: bởi vì ở đây thoải mái là thứ giá trị nhất. Sau đó người quản gia sẽ sẵn sàng để chào đón bạn. Tốt bụng và mến khách, họ sẽ phục vụ bạn một đĩa cháo và một cốc nước, rồi nói với bạn: "Chẳng phải đây là một sự chào đón tuyệt vời hay sao?". "Khu vườn", ông ấy sẽ nói, "không kích thích sự thèm ăn, mà chỉ đơn thuần làm dịu nó. Khu vườn cũng không trao cho bạn thứ đồ uống chỉ khiến bạn khát thêm, mà thay vào đó chấm dứt cơn khát với phương thuốc tự nhiên, thứ không cần tiền để mua. Đây chính là sự thoải mái tiện nghi mà ở đây chúng tôi đã sống và hưởng thụ đến già". Tôi đang bàn về những mong muốn không thể bị loại bỏ bởi những lời nói suông, mà cần phải có thứ gì đó mới có thể làm dịu chúng. Bởi vì về những mong muốn thừa thãi không cần thiết mà có thể dễ dàng loại bỏ, quở trách, triệt hẳn, tôi sẽ chỉ nhắc bạn điều này: có thể chúng đến một cách tự nhiên, nhưng nếu xét sẽ thấy hoàn toàn không cần thiết. Bạn không nợ chúng bất cứ điều gì: những thứ bạn dành cho chúng là tự nguyện. Trong trường hợp này, cái dạ dày của bạn không biết nghe lời chỉ dẫn: nó chỉ biết đòi hỏi và thu hút sự chú ý. Tuy nhiên, nó cũng không phải là kẻ chủ nợ rắc rối. Nó thỏa mãn với những thứ đơn giản và nhỏ bé: chỉ cần bạn đưa nó cái bạn nợ thay vì cái bạn có thể cho nó. Tạm biệt!