🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Phương Pháp Dạy Con Không Đòn Roi - Phần 2 - Daniel J. Siegel & Tina Payne Bryson Ebooks Nhóm Zalo Mục lục Chào mừng các bạn Chương 1 - Bộ não Sẵn sàng: Giới thiệu Chương 2 - Bộ não Sẵn sàng: Cân bằng Chương 3 - Bộ Não Sẵn Sàng: Kiên cường Chương 4 - Bộ não Sẵn sàng: Thấu hiểu Chương 5 - Bộ não Sẵn sàng: Đồng cảm Kết luận - Định nghĩa lại về thành công: Quan điểm từ một Bộ não Sẵn sàng Lời cảm ơn Bảng thuật ngữ Về các tác giả CHÀO MỪNG CÁC BẠN “Có rất nhiều điều tôi mong con mình có được: hạnh phúc, sức mạnh tinh thần, học lực tốt, các kỹ năng xã hội, ý thức mạnh mẽ về bản thân và rất nhiều điều khác. Thật khó để biết tôi nên bắt đầu từ đâu. Đâu là điểm quan trọng nhất mà tôi nên tập trung để giúp các con có một cuộc sống hạnh phúc và ý nghĩa?” Đ i đến đâu chúng tôi cũng nhận được các câu hỏi tương tự như thế này. Các bậc phụ huynh luôn muốn giúp con cái họ trở thành những người có thể tự xử lý tình huống và đưa ra quyết định tốt, ngay cả khi cuộc sống đầy thách thức. Họ muốn con mình quan tâm đến người khác nhưng cũng biết cách tự bảo vệ mình. Họ muốn chúng độc lập và có những mối quan hệ song phương tốt đẹp. Họ muốn chúng không gục ngã khi mọi thứ không theo ý muốn. Phù! Đó là một danh sách khá dài, và nó có thể gây áp lực lớn cho chúng ta - những người làm cha mẹ (hoặc các chuyên gia làm việc với trẻ em). Vậy nên chúng ta nên tập trung vào đâu? Cuốn sách mà bạn đang cầm trên tay là nỗ lực của chúng tôi để đưa ra được đáp án cho câu hỏi trên. Ý tưởng chủ đạo ở đây là cha mẹ có thể giúp trẻ phát triển Bộ não Sẵn sàng, với bốn đặc điểm chính: Cân bằng: Khả năng kiểm soát cảm xúc và hành vi để trẻ không dễ bị mất kiểm soát. Kiên cường: Khả năng phục hồi khi gặp các vấn đề và khó khăn không thể tránh khỏi trong cuộc sống. Sâu sắc: Khả năng thấu hiểu nội tâm và bản thân mình, sau đó sử dụng những gì trẻ học được để đưa ra quyết định đúng đắn và kiểm soát cuộc sống tốt hơn. Đồng cảm: Khả năng thấu hiểu quan điểm của người khác, sau đó đủ quan tâm để hành động giúp cho mọi thứ trở nên tốt đẹp. Trong các trang sách tiếp theo, chúng tôi sẽ giới thiệu cho bạn về Bộ não Sẵn sàng, thảo luận về những phương pháp thiết thực để bạn có thể nuôi dưỡng những phẩm chất này ở trẻ, và dạy chúng những kỹ năng sống quan trọng. Bạn thực sự có thể giúp con mình trở nên cân bằng hơn về mặt cảm xúc, kiên cường hơn khi đối mặt với khó khăn, thấu hiểu bản thân chúng hơn, cũng như đồng cảm và quan tâm hơn đến người khác. Chúng tôi thực sự hào hứng khi chia sẻ phương pháp khoa học này với bạn. Hãy đến với chúng tôi, và tận hưởng hành trình tìm hiểu về Bộ não Sẵn sàng. Dan và Tina Chương 1 BỘ NÃO SẴN SÀNG: GIỚI THIỆU C uốn sách này sẽ giúp con trẻ luôn sẵn sàng với thế giới. Tác phẩm khuyến khích trẻ mở mang đầu óc với những thách thức mới, những cơ hội mới, có cái nhìn rộng mở về chính bản thân trẻ cũng như con người mà trẻ có thể trở thành. Cuốn sách trao tặng cho trẻ một Bộ não Sẵn sàng. Nếu bạn từng nghe Dan diễn thuyết, bạn có lẽ đã được tham gia một trò chơi khi anh yêu cầu khán giả nhắm mắt lại, tập trung vào phản ứng của cơ thể và cảm xúc khi anh ấy lặp lại những từ đặc biệt. Anh bắt đầu lặp đi lặp lại các từ “không” một cách nghiêm khắc. Anh lặp lại bảy lần, sau đó chuyển sang nói từ “có” theo cách nhẹ nhàng hơn. Tiếp theo, anh yêu cầu khán giả mở mắt và mô tả trải nghiệm của họ. Họ nói rằng các từ “không” khiến họ cảm thấy cô lập, buồn bực, cứng người và đầy phòng bị, trong khi lúc Dan lặp lại các từ “có” một cách chắc chắn, họ cảm thấy cởi mở, thư giãn và nhẹ nhàng. Cơ mặt và thanh quản như giãn ra, hơi thở và nhịp tim bình thường trở lại. Họ trở nên cởi mở hơn, đối lập với cảm giác bó buộc, bị động và không an toàn. (Hãy thử nhắm mắt lại và thử nghiệm trên chính bạn. Có thể nhờ sự trợ giúp của bạn bè hoặc người thân. Hãy chú ý đến những gì diễn ra trong cơ thể khi bạn nghe đi nghe lại hai từ “không” và “có”.) Hai loại phản ứng khác nhau này - phản ứng “có” và phản ứng “không”- đã cho bạn cái nhìn tổng quát về điều mà chúng tôi sẽ nói về Bộ não Sẵn sàng. Nếu bạn nghĩ rộng ra mọi việc trong cuộc sống, Bộ não Không sẵn sàng sẽ khiến bạn cảm thấy phản kháng mỗi khi bạn tiếp xúc với người khác, khiến bạn gần như không thể lắng nghe, đưa ra quyết định, liên hệ và quan tâm tới mọi người. Tập trung vào sinh tồn và tự vệ sẽ khiến bạn cảm thấy thiếu an toàn khi tương tác với thế giới và trải nghiệm những điều mới lạ. Hệ thống thần kinh sẽ kích hoạt phản ứng phản kháng “Chiến đấu - Trốn chạy - Đông cứng - Ngất xỉu” của bạn: Chiến đấu là kích động đấu tranh, trốn chạy là tránh né tình huống, đông cứng là tạm thời bất động, ngất xỉu là gục ngã và không thể làm được điều gì. Bất kể một trong bốn phản ứng này đều có thể trở thành chướng ngại vật, ngăn cản bạn cởi mở, kết nối với người khác hay đưa ra các phản ứng linh hoạt. Đó là trạng thái phản kháng của Bộ não Không sẵn sàng. Ngược lại, Bộ não Sẵn sàng kết nối các phần khác nhau của não bộ hoạt động để tiếp thu chứ không phản kháng. Các nhà khoa học sử dụng thuật ngữ “hệ thống gắn kết xã hội” để nói về hệ thống thần kinh có thể giúp chúng ta kết nối với mọi người - và với cả những trải nghiệm nội tâm của bản thân. Nhờ dễ tiếp thu và sở hữu hệ thống gắn kết xã hội chủ động, chúng ta có thể vượt qua thử thách một cách mạnh mẽ, rõ ràng và linh hoạt. Ở trạng thái Sẵn sàng, chúng ta để bản thân mình yên bình và hài hòa, cho phép chúng ta tiếp thu, phân tích và tiếp nhận các thông tin mới. Tư duy Sẵn sàng là những gì chúng ta mong muốn con trẻ có được, để chúng không nhìn nhận khó khăn và những trải nghiệm mới là vật cản, mà sẵn sàng đối mặt, vượt qua và học hỏi. Khi trẻ làm việc với tâm trí Sẵn sàng, chúng sẽ linh hoạt, cởi mở hơn, sẵn lòng đón nhận các cơ hội và không sợ phạm sai lầm. Chúng cũng sẽ bớt cứng nhắc và bảo thủ, tạo ra những mối quan hệ tốt hơn, dễ dàng chấp nhận và phục hồi khi đương đầu với những thay đổi. Chúng hiểu bản thân và làm việc với một kim chỉ nam định hướng các quyết định cũng như cách cư xử với người khác. Được dẫn đường bởi Bộ não Sẵn sàng, trẻ thực hành nhiều hơn, học được nhiều hơn và có nhiều tiềm năng hơn. Chúng luôn sẵn sàng tìm hiểu thế giới với cảm xúc cân bằng, chào đón tất cả mọi điều cuộc sống trao tặng - kể cả khi mọi chuyện không theo ý chúng. Thông điệp đầy xúc động mà chúng tôi dành cho bạn là: Bạn có sức mạnh để thúc đẩy sự linh hoạt, kiên cường và khả năng tiếp thu của con. Điều này chính là sức mạnh tinh thần mà chúng tôi nói tới: Bạn trao cho con một tâm trí mạnh mẽ; chứ không phải bắt trẻ tham gia một chuỗi các lớp học để tăng khả năng chịu đựng, tính ham học hỏi; hay khơi mào các cuộc nói chuyện dài, nghiêm túc theo phong cách nhìn-thẳng-vào- nhau-mà-nói. Trên thực tế, tương tác với con mỗi ngày là tất cả những gì bạn cần. Chỉ đơn giản là ghi nhớ các nguyên tắc và bài học về Bộ não Sẵn sàng mà chúng tôi sẽ đề cập trong những trang tiếp theo, bạn có thể sử dụng khoảng thời gian bên cạnh con mình - như khi đưa chúng đến trường, khi ăn tối, khi vui chơi, hay thậm chí khi tranh luận với chúng - để tác động tới cách con phản ứng với hoàn cảnh và tương tác với những người xung quanh. Bộ não Sẵn sàng không chỉ là một cách tư duy hay một hướng tiếp cận thế giới. Mà hơn thế, nó cung cấp cho con cái bạn những chỉ dẫn nội tâm, để giúp chúng đối mặt với thử thách cuộc sống với một tâm thế bình tĩnh và nhiệt huyết. Điều cơ bản là phải mạnh mẽ từ trong ra ngoài. Nhưng Bộ não Sẵn sàng còn là một trạng thái thần kinh được xuất hiện khi não bộ kích hoạt theo những cách nhất định. Bằng việc hiểu được các yếu tố cơ bản về phát triển não bộ, bạn có thể tạo ra môi trường tiềm năng để nuôi dưỡng Bộ não Sẵn sàng của trẻ. Như chúng tôi giải thích dưới đây, Bộ não Sẵn sàng được tạo ra bởi các hoạt động thần kinh liên quan tới một vùng cụ thể của não được gọi là thùy trước trán - vùng não liên kết nhiều phần não khác nhau, xử lý các thông tin cấp cao, tạo tính tò mò, sự kiên cường, thấu hiểu, cởi mở, giải quyết vấn đề và đạo đức. Trẻ nhỏ có thể học được cách phát huy các chức năng của phần não này khi chúng lớn lên và phát triển. Nói một cách khác, bạn có thể dạy trẻ cách phát triển khu vực thần kinh quan trọng giúp tăng cường sức mạnh tinh thần. Kết quả là, trẻ có thể kiểm soát cảm xúc và cơ thể tốt hơn, trong khi vẫn chú tâm lắng nghe tiếng nói nội tâm và dần hoàn thiện chính mình. Đó là những gì chúng tôi sẽ nói về Bộ não Sẵn sàng: Trạng thái thần kinh có thể giúp trẻ em (và người lớn) tiếp cận thế giới với sự cởi mở, kiên cường, đồng cảm và tin cậy. Ngược lại, Bộ não Không sẵn sàng không chịu tác động nhiều từ thùy trước trán, mà chủ yếu từ một trạng thái ít liên kết hơn của não bộ, liên quan tới các hoạt động của vùng não cấp thấp. Trạng thái Bộ não Không sẵn sàng là cách chúng ta phản ứng với các mối đe dọa hay đề phòng trước những sự công kích chực chờ. Kết quả là nó tạo ra các hành động mang tính đối phó, lo sợ mắc sai lầm hoặc sợ sự tò mò của mình gây ra rắc rối. Tình trạng này cũng có thể tạo ra đối kháng, không muốn tiếp nhận thông tin mới và lắng nghe người khác. Tấn công và từ chối là hai cách thức mà Bộ não Không sẵn sàng đối mặt với thế giới. Người sử dụng Bộ não Không sẵn sàng sẽ nhìn nhận thế giới bằng con mắt bướng bỉnh, lo âu, ganh đua và đe dọa, khiến họ không có đủ khả năng để giải quyết vấn đề khó khăn, cũng như thấu hiểu bản thân và người khác một cách rõ ràng. Những đứa trẻ tiếp cận thế giới từ tình trạng Không sẵn sàng đều tự thương hại cho hoàn cảnh và cảm xúc của bản thân. Chúng mắc kẹt trong cảm xúc, không có khả năng thay đổi và chúng phàn nàn về thực trạng thay vì tìm cách thức để giải quyết. Chúng luôn lo lắng, thậm chí đến mức ám ảnh về việc phải đối đầu với những điều mới hay những sai lầm, không đưa ra được quyết định giống như một người có Bộ não Sẵn sàng. Sự cứng đầu thường là biểu hiện chủ yếu của tình trạng Bộ não Không sẵn sàng. Điều này có giống tình trạng của gia đình bạn không? Nếu bạn có con nhỏ, thì hẳn bạn sẽ thấy điều gì đó quen thuộc. Sự thật là chúng ta đều có trạng thái Không sẵn sàng - kể cả người lớn và trẻ nhỏ. Đôi khi bạn trở nên cứng nhắc và/hoặc phản kháng là điều không thể tránh khỏi. Nhưng chúng ta có thể hiểu được vấn đề này. Vậy nên chúng ta học cách giúp lũ trẻ quay trở lại trạng thái Sẵn sàng nhanh hơn. Và quan trọng hơn, chúng ta cung cấp công cụ cho chúng tự làm được điều đó. Trẻ nhỏ sẽ ở trạng thái Không sẵn sàng nhiều hơn các trẻ lớn tuổi và người lớn. Bộ não Không sẵn sàng là sự phát triển bình thường của một đứa trẻ ba tuổi. Ví dụ như khi một cô bé khóc ré lên vì kèn harmonica bị ướt, mặc dù chính bé là người đã ném nó vào chậu nước! Nhưng khi trẻ lớn dần lên, ta có thể giúp con phát triển khả năng điều chỉnh bản thân, đứng dậy sau vấp ngã, hiểu được những trải nghiệm và biết nghĩ cho người khác. Để từ đó, dần dần từng chút, mọi chuyện không thể đều thành có thể. Hãy nghĩ về điều đó ngay bây giờ. Cuộc sống nhà bạn sẽ thay đổi như thế nào nếu con bạn hành động khác đi trong những tình huống thường nhật? Sẽ ra sao khi vào những lúc như tranh cãi với anh chị em, khi tắt hết TV và các đồ điện tử, khi phải làm theo hướng dẫn, khi khổ sở với bài tập về nhà, khi “chiến đấu” trước giờ đi ngủ - trẻ hành động với Tinh thần Sẵn sàng thay vì phản ứng theo Tinh thần Không sẵn sàng? Điều gì sẽ khác đi nếu trẻ bớt cứng nhắc, bướng bỉnh và có thể tự điều chỉnh bản thân tốt hơn khi mọi thứ không diễn ra theo cách chúng muốn? Nếu trẻ chào đón trải nghiệm thay vì sợ hãi thì sao? Điều gì sẽ xảy ra nếu trẻ có thể hiểu rõ hơn về cảm xúc của mình, quan tâm và đồng cảm hơn với người khác? Trẻ sẽ hạnh phúc hơn bao nhiêu? Gia đình sẽ bình yên và hạnh phúc như thế nào? Cuộc sống sẽ thay đổi ra sao nếu con bạn ứng xử khác đi, hành động với Tinh thần Sẵn sàng, thay vì phản ứng theo Tinh thần Không sẵn sàng? Đó là nội dung của cuốn sách này: Giúp phát triển Bộ não Sẵn sàng trong trẻ bằng cách cho chúng không gian, cơ hội và công cụ; để trẻ phát triển thành những người cởi mở với thế giới, thấu hiểu bản thân một cách đầy đủ và chân thực. Và đây cũng chính là cách chúng ta giúp trẻ phát triển sức mạnh tinh thần và sự kiên cường. NUÔI DƯỠNG MỘT BỘ NÃO SẴN SÀNG KHÔNG CÓ NGHĨA LÀ DỄ DÃI Chúng ta hãy rõ ràng ngay từ đầu về những gì không phải là Bộ não Sẵn sàng. Bộ não Sẵn sàng không phải là luôn luôn đồng ý với con cái. Nó không phải là dễ dãi, nhượng bộ, hoặc bảo vệ trẻ khỏi nỗi thất vọng, giải cứu chúng khỏi những tình huống khó khăn. Cũng không phải là việc tạo ra một đứa trẻ luôn tuân thủ, máy móc nghe theo lời cha mẹ mà không nghĩ đến cảm nhận của bản thân. Thay vì thế, nuôi dưỡng Bộ não Sẵn sàng giúp những đứa trẻ bước đầu nhận ra chúng là ai và chúng đang trở thành ai, chúng có thể vượt qua nỗi thất vọng, sự thất bại và lựa chọn một cuộc sống đầy kết nối và giàu ý nghĩa. Chương 2 và 3 sẽ chủ yếu thảo luận về tầm quan trọng của việc cho phép trẻ em hiểu rằng thất vọng và thất bại là một phần tất yếu của cuộc sống, và cách hỗ trợ trẻ trong lúc các em thấu hiểu bài học đó. Bộ não Sẵn sàng không phải là luôn luôn đồng ý với con cái. Nó không phải là dễ dãi, nhượng bộ, hoặc bảo vệ trẻ khỏi nỗi thất vọng, giải cứu chúng khỏi tình huống khó khăn. Thay vì thế, nó giúp những đứa trẻ nhận ra chúng là ai và chúng đang trở thành ai, chúng có thể vượt qua nỗi thất vọng, sự thất bại và lựa chọn một cuộc sống đầy kết nối và giàu ý nghĩa. Sau tất cả, kết quả của một Bộ não Sẵn sàng không phải là sản sinh ra một người luôn hạnh phúc hay không phải trải qua bất cứ vấn đề, cảm xúc tiêu cực nào. Hoàn toàn không. Mục tiêu của cuộc sống không phải vậy, mà thực tế thì điều đó cũng bất khả thi. Bộ não Sẵn sàng không đem đến sự hoàn hảo hay thiên đường, nhưng nó đem đến khả năng tìm được niềm vui và ý nghĩa ngay cả trong những thử thách cuộc sống. Nó cho phép một người cảm thấy kiên tâm và hiểu chính mình, để học hỏi và thích nghi một cách linh hoạt, và sống với mục đích rõ ràng. Nó không chỉ giúp con người sống sót trong những tình huống khó khăn, mà còn trở nên mạnh mẽ và khôn ngoan hơn. Đó là cách mà chúng ta có thể sống đời ý nghĩa. Với Bộ não Sẵn sàng, ta cũng có thể gắn kết với nội tâm của bản thân, với những người khác và với thế giới. Đó là những gì chúng tôi muốn nói về một cuộc sống kết nối và thấu hiểu chính mình. Khi bạn xem xét trẻ đã phải dành bao nhiêu giờ cho những việc Không sẵn sàng, việc chúng ta tạo cho chúng Tư duy Sẵn sàng bất cứ khi nào có thể càng trở nên quan trọng hơn. Khi giúp trẻ em và thanh thiếu niên phát triển khả năng bình tĩnh - để học cách quay trở về trạng thái Bộ não Sẵn sàng sau khi ở chế độ Không sẵn sàng - chúng ta đã cung cấp cho chúng một thành phần quan trọng của sự kiên cường. Người Hy Lạp cổ đại có một thuật ngữ để miêu tả loại hạnh phúc tổng hòa của cuộc sống ý nghĩa, sự kết nối, và sự mãn nguyện yên bình. Họ gọi nó là eudaimonia, và nó là một trong những món quà có sức mạnh và lâu dài nhất mà chúng ta có thể tặng cho con cái. Nó giúp chúng ta chuẩn bị cho các con tạo ra sự thành công trong cuộc sống, giúp chúng phát triển bản sắc cá nhân và xây dựng các kỹ năng. Và tất nhiên, qua đó cũng thúc đẩy Bộ não Sẵn sàng của chính chúng ta nữa. Hãy đối mặt với việc có rất nhiều trẻ em lớn lên trong một thế giới Không sẵn sàng. Hãy nghĩ về một ngày học truyền thống của trẻ. Nó đầy rẫy các luật lệ và quy định, các bài kiểm tra tiêu chuẩn, học vẹt, và một phương pháp dạy học kỷ luật duy nhất được áp đặt cho những đứa trẻ khác nhau. Trời ơi! Và chúng phải học sáu giờ một ngày, năm ngày một tuần, trong vòng chín tháng một năm? Thật kinh khủng! Hơn thế nữa, hãy xem lại lịch trình quá tải mà rất nhiều phụ huynh đã đặt lên con trẻ, với một loạt lớp “bổ sung kiến thức”, gia sư và các hoạt động khác buộc chúng phải thức khuya, mất ngủ để hoàn thành bài tập về nhà - vì chúng không đủ thời gian để làm trong ngày. Ngày nay, sự phát triển của phương tiện kỹ thuật số, với sự kích thích thính giác và thị giác chiếm lĩnh sự chú ý của trẻ em và tạo ra một niềm vui tạm thời mà người Hy Lạp gọi là hedonia. chúng ta có thể nhận ra rằng, nuôi dưỡng Bộ não Sẵn sàng đặc biệt quan trọng ở thời hiện đại, để trao quyền cho trẻ em với hạnh phúc thực sự và lâu dài, theo kiểu eudaimonia, tức là giàu ý nghĩa, giàu kết nối và thật thanh thản. Sự sao nhãng từ công nghệ và lịch trình bận rộn này thường là những trải nghiệm không thể kích thích được, và đôi khi làm suy yếu tư duy Bộ não Sẵn sàng. Dù một vài trong số đó thực sự có thể tạo ra trải nghiệm phong phú, một số khác lại cực chẳng đã mới phải làm (thực tế là chúng ta không được chứng minh về tính cần thiết của một số hình thức thực hành giáo dục được công nhận phổ biến; và trên cả nước Mỹ cũng như thế giới, các nhà giáo dục đang thách thức những quan điểm truyền thống về bài tập về nhà, lịch học và kỷ luật). Phải, tất nhiên trẻ em cần học cách quản lý những việc thường ngày, tuân thủ lịch trình, và hoàn thành các nhiệm vụ không mấy dễ chịu hoặc vui vẻ. Bạn sẽ thấy chúng tôi tán thành ý tưởng đó trong suốt cuốn sách. Điểm chính chúng tôi muốn nói ở đây chỉ đơn giản là, khi bạn xem xét trẻ đã dành bao nhiêu giờ để thực hiện những công việc và hành động trong trạng thái Bộ não Không sẵn sàng, việc chúng ta tạo cho chúng Tư duy Sẵn sàng bất cứ khi nào có thể càng trở nên quan trọng hơn. Chúng ta muốn xây dựng gia đình thành nơi mà cách tiếp cận “sẵn sàng” luôn được nhấn mạnh và ưu tiên. Một điểm nữa về Bộ não Sẵn sàng là chúng không tạo thêm áp lực cho các bậc phụ huynh, buộc bạn phải trở nên hoàn hảo hay phải tránh mắc sai lầm với con cái. Thực tế, tinh thần ở đây là bạn có thể thư giãn một chút. Lũ trẻ không cần hoàn hảo, bạn cũng vậy. Hãy loại bỏ bớt gánh nặng. Hãy quan tâm tới cảm xúc của trẻ nhiều nhất có thể và cho phép chúng tự do phát triển cùng với sự giúp đỡ của bạn. Nếu bạn biết các cuốn sách The Whole-Brain Child (Đọc vị tâm trí trẻ) và No-Drama Discipline (Phương pháp dạy con không đòn roi) của chúng tôi, bạn sẽ thấy ngay cuốn sách này là một sự tiếp nối và phát triển những gì chúng tôi đã nói trước đó. Cả ba cuốn sách đều tập trung vào quan điểm não bộ của trẻ - cũng như cuộc sống của chúng - chịu ảnh hưởng mạnh mẽ bởi các trải nghiệm mà chúng có, bao gồm cả cách chúng ta giao tiếp, làm gương cho trẻ, cũng như cách ta xây dựng quan hệ với chúng. Trong cuốn sách The Whole- Brain Child, chúng tôi đã giải thích tầm quan trọng của việc chủ động phát triển sự liên kết giữa não bộ với các mối quan hệ của trẻ, để chúng vừa thể hiện được bản thân vừa kết nối được với những người xung quanh. Trong cuốn sách No-Drama Discipline, chúng tôi tập trung vào suy nghĩ của trẻ đằng sau mỗi hành vi, bóc tách từng lớp hành động của chúng và hiểu được những trường hợp cần kỷ luật chính là cơ hội để dạy dỗ và xây dựng kỹ năng cho trẻ. Tại đây, chúng ta sẽ nghiên cứu kỹ hơn về những quan điểm trên và áp dụng chúng để tìm câu trả lời cho câu hỏi rằng trải nghiệm nào trên thế giới bạn muốn con mình được tận hưởng. Những trang tiếp theo sẽ cho bạn những phương pháp mới mẻ để tìm hiểu và phát triển Bộ não Sẵn sàng với từng trẻ, từ đó bạn có thể tiếp lửa cho con bạn tỏa sáng, giúp chúng phát triển và củng cố ý thức về bản thân và thế giới xung quanh. Chúng tôi sẽ giới thiệu cho bạn những kiến thức khoa học và nghiên cứu mới nhất về não bộ, giúp bạn ứng dụng thông tin đó vào mối quan hệ giữa bạn và con bạn. Những gì chúng tôi viết ở đây có thể làm thay đổi cách bạn suy nghĩ và hành động khi làm cha mẹ. Tuy một số điều hẳn sẽ đòi hỏi bạn phải luyện tập mới làm được, có nhiều phương pháp khác mà bạn có thể áp dụng ngay hôm nay, để thay đổi sự phát triển của con bạn cũng như mối quan hệ giữa bạn và con. Chỉ cần hiểu về những vấn đề cơ bản của Bộ não Sẵn sàng, bạn sẽ có thể “sống sót”, đối đầu với những thách thức không bao giờ dứt khi làm cha mẹ, như sự mè nheo, cuộc chiến trước khi đi ngủ, nỗi sợ hãi thất bại, sợ hãi thử nghiệm điều mới, sợ hãi bài tập về nhà, ám ảnh về sự hoàn hảo, sự cứng đầu, hay những tranh cãi giữa anh chị em. Bạn sẽ được trợ giúp để xây dựng kỹ năng dài hạn cho con, cũng như giúp chúng có một cuộc sống ý nghĩa và phong phú. Đồng thời, tuy chúng tôi nhấn mạnh tới các bậc phụ huynh, nhưng cuốn sách này có thể áp dụng cho tất cả những ai yêu thương và quan tâm tới trẻ nhỏ. Cuốn sách có thể dành cho ông bà, thầy cô giáo, nhà tâm lý học, huấn luyện viên và những ai được giao nhiệm vụ to lớn và vui vẻ là giúp trẻ phát triển toàn diện. Chúng tôi biết ơn khi có rất nhiều người lớn cùng nhau yêu thương và hướng dẫn con trẻ, và truyền đạt cho chúng những nguyên tắc cơ bản của Bộ não Sẵn sàng. BỘ NÃO “PLASTIC” TÍCH HỢP Những gì chúng tôi đã nói và sẽ thảo luận trong phần còn lại của cuốn sách được dựa trên nghiên cứu mới nhất về não bộ. Bằng cơ sở khoa học, chúng tôi nhìn thấy những thách thức của phụ huynh là sinh học thần kinh giữa các cá nhân (interpersonal neurobiology - IPNB), một quan điểm đa ngành dựa trên các nghiên cứu từ khắp nơi trên thế giới. Dan là biên tập viên đã khai sinh Norton Series về IPNB, một thư viện chuyên ngành phong phú với hơn 50 đầu mục cùng hàng chục ngàn tài liệu tham khảo khoa học. Vì vậy, nếu bạn là một “mọt sách” và muốn nghiền ngẫm về nền tảng khoa học cốt lõi đằng sau những quan điểm trong sách, không có nơi nào tốt hơn thư viện đó. Bạn không cần là một nhà sinh học thần kinh để hiểu một số điều cơ bản về IPNB, những điều sẽ lập tức hữu dụng cho mối quan hệ của bạn với con mình. Trọng tâm của sinh học thần kinh giữa các cá nhân đúng như cái tên của nó: sinh học về thần kinh, từ quan điểm giữa các cá nhân. Nói một cách đơn giản, IPNB tập trung vào cách mà tâm trí, bộ não và các mối quan hệ của chúng ta tương tác với nhau, hình thành nên bản chất của chúng ta. Bạn có thể nghĩ về nó như là “tam giác hạnh phúc”. IPNB nghiên cứu các kết nối trong não bộ của một người, cũng như giữa các não bộ của những cá nhân khác nhau trong mối quan hệ của họ. Có lẽ cơ sở chính của IPNB là sự tích hợp, trong đó mô tả những gì xảy ra khi các phần khác biệt phối hợp làm việc cùng nhau. Bộ não được tạo thành từ nhiều phần, mỗi phần có những chức năng khác nhau: bán cầu não phải và bán cầu não trái, phần não trên và dưới, tế bào thần kinh cảm giác, trung tâm bộ nhớ và các mạch khác phụ trách các chức năng như ngôn ngữ, cảm xúc, và điều khiển cơ thể… Những phần khác nhau của não có những trách nhiệm riêng, phải làm những công việc riêng. Và khi chúng làm việc cùng nhau như một đội, như một tổng thể, bộ não trở nên tích hợp, do đó có thể hoàn thành nhiều hơn và hiệu quả hơn hẳn so với khi các bộ phận làm việc đơn lẻ. Đó là lý do tại sao chúng tôi đã nói rất nhiều trong những năm qua về cách nuôi dưỡng não bộ của trẻ một cách toàn diện: Chúng tôi muốn giúp trẻ phát triển và tích hợp toàn bộ não, để các vùng khác nhau của não trở nên kết nối hơn, cả về cấu trúc (cách chúng kết nối vật lý thông qua tế bào thần kinh) lẫn chức năng (cách chúng hoạt động cùng nhau). Tích hợp cấu trúc và chức năng là chìa khóa để một người hạnh phúc toàn diện. Các nghiên cứu khoa học thần kinh gần đây đã củng cố thêm tầm quan trọng của một bộ não tích hợp. Bạn có thể đã nghe về Dự án Kết nối con người, một nghiên cứu rất lớn do NIH hỗ trợ, tập hợp các nhà sinh học, bác sĩ, nhà khoa học máy tính và nhà vật lý tìm hiểu về bộ não con người. Một trong những phát hiện chính của dự án, được thực nghiệm với hơn 1.200 bộ não khỏe mạnh, rất phù hợp với những gì chúng tôi nói ở đây. Khi bạn nhìn vào tất cả những mục tiêu tích cực mà một người hy vọng trong cuộc sống - được hạnh phúc, cơ thể và tinh thần khỏe mạnh, thành công trong học tập và sự nghiệp, có những mối quan hệ tốt… - thì một bộ não tích hợp chính là yếu tố đảm bảo hàng đầu cho những kết quả tích cực này. Nó được thể hiện trong cách kết nối, nghĩa là các khu vực khác biệt của não được liên kết với nhau như thế nào. Nói cách khác, nếu bạn muốn giúp con mình phát triển thành một người sống có ý nghĩa và thành công thì không có gì quan trọng hơn là giúp não bộ chúng tích hợp. Chúng tôi đã viết rất nhiều về những cách thiết thực để làm vậy, và cuốn sách này cũng tương tự. Dù là cha mẹ, hay ông bà, thầy cô, hay người chăm sóc trẻ, bạn đều có cơ hội mang đến cho đứa trẻ mà bạn yêu thương những trải nghiệm giúp tạo ra các kết nối quan trọng trong não. Tất cả trẻ em đều khác nhau, và không có biện pháp thần kỳ nào phù hợp với mọi tình huống. Nhưng với nỗ lực và quyết tâm, bạn có thể tạo ra một không gian giúp kết nối các vùng não khác nhau của con, cả về cấu trúc và chức năng, từ đó các vùng não có thể giao tiếp, phối hợp với nhau và tạo ra những kết quả tích cực. Bộ não Sẵn sàng là trạng thái hoạt động của não tích hợp nhằm thúc đẩy sự phát triển của các kết nối cấu trúc tích hợp trong não. Khi bạn khuyến khích Bộ não Sẵn sàng trong tương tác giữa bạn và con trẻ, bạn đang trao cho chúng cơ hội phát triển một bộ não tích hợp hơn. Rất dễ hiểu vì sao sự tích hợp lại quan trọng đến vậy. Chúng tôi sử dụng các từ sau để mô tả các đặc điểm của một bộ não tích hợp. Một bộ não tích hợp và liên kết, trong đó các bộ phận phối hợp với nhau như một tổng thể cân bằng, thường linh hoạt, dễ thích nghi, mạch lạc, giàu năng lượng và ổn định. Kết quả là, một đứa trẻ với một bộ não tích hợp sẽ điều chỉnh bản thân tốt hơn khi mọi thứ không theo ý muốn. Thay vì phản ứng với thế giới, tự thương xót bản thân và cảm xúc của chúng, thì chúng có thái độ sẵn sàng tiếp thu, sẵn lòng và có thể quyết định cách chúng xử lý những tình huống và thử thách khác nhau. Đó là cách mà trẻ nhỏ tự thấu hiểu mình và tạo ra một kim chỉ nam nội tâm để chỉ đường cho mình, với những mục tiêu và động lực mang tính nội tại. Đó chính là tâm lý Bộ não Sẵn sàng, và bạn có thể thấy tại sao nó cho phép trẻ em đưa ra quyết định tốt hơn, quan tâm hơn đến người khác và hiểu bản thân trọn vẹn hơn. Lý do chủ yếu dẫn đến sự khả thi khi phát triển mức độ tích hợp ở tầm cao hơn là bộ não có tính plastic, hay não bộ có thể “biến hình” và thay đổi dựa trên trải nghiệm của con người. Khái niệm này được gọi là tính khả biến thần kinh, hay tính mềm dẻo của não (neuroplasticity). Nó đề cập đến thực tế rằng không chỉ tâm trí, mà cách suy nghĩ của một người cũng có thể thay đổi trong suốt cuộc đời. Tất nhiên điều đó cũng xảy ra, nhưng khả biến thần kinh còn rộng hơn thế. Cấu tạo vật lý thực tế của bộ não thích nghi với thông tin mới, tự tổ chức lại và tạo ra các đường mòn thần kinh mới (neural pathway) dựa trên những gì một người nhìn thấy, nghe, chạm, nghĩ về, thực hành… Bất cứ thứ gì chúng ta chú ý đến, bất cứ điều gì chúng ta khắc sâu trong những trải nghiệm và tương tác, đều tạo ra các liên kết mới trong não. Nơi nào ta chú ý, nơi đó có tế bào thần kinh. Và nơi nào có tế bào thần kinh, nơi đó có kết nối thần kinh. NƠI NÀO CÓ SỰ CHÚ Ý, NƠI ĐÓ CÁC DÒNG THẦN KINH XUẤT HIỆN VÀ KẾT NỐI THẦN KINH PHÁT TRIỂN Khả biến thần kinh dẫn đến một số câu hỏi rất thú vị cho các bậc cha mẹ về những loại trải nghiệm mà họ có thể tạo ra cho con cái. Vì cha mẹ có khả năng thu hút sự chú ý của trẻ nhỏ để xây dựng và tăng cường các kết nối quan trọng trong não bộ của trẻ, nên điều quan trọng là cha mẹ cần nghĩ về những trải nghiệm đó, và về những loại kết nối mà họ có thể tạo ra trong não trẻ. Nơi nào có sự chú ý, nơi đó có tế bào thần kinh. Với trạng thái Bộ não Sẵn sàng, thì khi các tế bào thần kinh phát triển, chúng kết nối với nhau một cách hệ thống, làm bộ não thay đổi và tích hợp. Vì vậy, khi bạn đọc sách cùng con và hỏi “Tại sao con nghĩ điều đó lại làm cô bé buồn?”, bạn đang cho trẻ một cơ hội để xây dựng, củng cố sự đồng cảm và hệ thống kết nối xã hội trong não của con. Đơn giản vì khi tạo ra sự chú ý đến một cảm xúc nhất định, bạn đang xây dựng một quy trình để trẻ tự thấu hiểu. Hoặc khi bạn kể chuyện cười và đố vui, bạn đã tạo ra sự chú ý đến tính hài hước và logic, giúp con bạn tự phát triển những khía cạnh đó. Theo cách tương tự, việc khiến trẻ có ý thức về sự bôi nhọ độc hại và những chỉ trích quá mức, có thể từ bạn hay từ giáo viên, huấn luyện viên hoặc người nào khác - sẽ tạo ra đường mòn thần kinh ảnh hưởng đến sự tự tin của trẻ. Trạng thái Bộ não Không sẵn sàng được tạo ra trong tương tác với bạn khi đó cũng có thể phát triển não bộ, nhưng không phát triển một cách tích hợp. Vì cha mẹ có khả năng thu hút sự chú ý của trẻ nhỏ để phát triển các kết nối quan trọng trong não bộ của trẻ, nên điều quan trọng là cha mẹ cần nghĩ về những trải nghiệm đó, và về những loại kết nối họ có thể tạo ra trong não trẻ. Sự lựa chọn tùy thuộc vào bạn: Sẵn sàng hay Không sẵn sàng? Giống như người làm vườn sử dụng cào, bác sĩ dùng ống nghe, cha mẹ có thể sử dụng công cụ tạo sự chú ý để giúp phát triển và liên kết các phần quan trọng trong não của trẻ. Đó là cách bạn có thể giúp con lớn lên theo hướng tích hợp. Cũng như vậy, khi chúng ta bỏ bê một số phần nhất định trong quá trình trưởng thành của trẻ, những phần não bộ đó có thể “lụi tàn”- tức là kém phát triển và thậm chí là “khô héo” đến chết. Điều đó cũng có nghĩa rằng, nếu trẻ em không được học một số kinh nghiệm nhất định, hoặc sự chú ý của chúng không mang đến một số thông tin nhất định, trẻ có thể mất đi một số kỹ năng, đặc biệt là qua quá trình trưởng thành. Ví dụ, nếu con bạn không bao giờ nghe về sự hào phóng và cho đi, một phần bộ não chịu trách nhiệm cho những chức năng đó của chúng có thể không phát triển đầy đủ. Điều tương tự cũng xảy ra nếu trẻ không có thời gian rảnh để chơi, được tò mò và khám phá. Những tế bào thần kinh liên quan sẽ không phát triển, và sự tích hợp cần thiết dẫn đến phát triển toàn diện sẽ không xảy ra. Bằng việc nỗ lực bỏ công sức, trẻ có thể đạt được một số kỹ năng này khi lớn lên, nhưng thời điểm tốt nhất để phát triển là thời thơ ấu và thanh thiếu niên. Như chúng tôi sẽ giải thích lại nhiều lần nữa trong cuốn sách, những gì bạn coi trọng và không coi trọng, những gì bạn chú ý và không chú ý, sẽ ảnh hưởng đến việc con bạn lớn lên như thế nào. Các yếu tố khác, chẳng hạn như tính khí và các biến số bẩm sinh đa dạng, rõ ràng cũng rất quan trọng khi nói đến việc định hình sự phát triển chức năng và cấu trúc não bộ. Bộ gien có thể đóng vai trò chính trong việc hình thành não và hành vi của cá nhân trẻ. Nhưng chúng ta cũng tác động mạnh mẽ đến trẻ em thông qua những trải nghiệm mà ta tạo ra, ngay cả đối với những khác biệt bẩm sinh mà ta không kiểm soát. Điều này có nghĩa là ta cần điều chỉnh theo trẻ để tìm ra những loại trải nghiệm mà chúng cần, giúp chúng tập trung sự chú ý theo những cách phù hợp với tính cách cá nhân của chúng. Đây là những cách quan trọng để bạn có thể giúp trí não trẻ phát triển hơn nữa. Những trải nghiệm định hình sự phát triển của các kết nối trong não bộ từ thời thơ ấu, đến tuổi thiếu niên và trong suốt cuộc đời trưởng thành của chúng ta! BỐN NGUYÊN TẮC CƠ BẢN CỦA BỘ NÃO SẴN SÀNG Nếu bạn đã đọc những cuốn sách khác của chúng tôi, bạn sẽ biết rằng chúng tôi nói rất nhiều về việc xây dựng tầng não trên. Bộ não rõ ràng là đặc biệt phức tạp, vì vậy để đơn giản hóa khái niệm này, ta so sánh não bộ đang phát triển của một đứa trẻ với một ngôi nhà đang được xây dựng, với tầng dưới và tầng trên. Tầng dưới đại diện cho các phần nguyên thủy hơn của bộ não - khu vực cuống não và vùng đường biên - nằm ở phần dưới của não, từ đỉnh cổ đến sống mũi. Chúng tôi gọi đây là tầng não dưới, và nó chịu trách nhiệm cho các hoạt động thần kinh và tinh thần cơ bản nhất, bao gồm những cảm xúc mạnh mẽ, bản năng và các chức năng cơ bản như tiêu hóa và hô hấp. Tầng não dưới hoạt động cực kỳ nhanh chóng và ở trên phạm vi lớn mà thậm chí chúng ta không hề hay biết. Điều này thường khiến chúng ta phản kháng trong một số tình huống, và hành động trước khi suy nghĩ; vì tầng não dưới là nơi những quá trình bản năng, cấp độ thấp và thường là tự động được diễn ra. Khi trẻ mới sinh, tầng não dưới đã phát triển khá tốt. Tầng não trên, mặt khác, là một phần của ngôi nhà đang xây dựng dở dang, và nó phụ trách các kỹ năng tư duy, cảm xúc và quan hệ phức tạp hơn. Nó được tạo thành từ vỏ não, là lớp ngoài cùng của não, ngay phía sau trán và kéo dài về phía sau đầu, giống như một nửa mái vòm phủ lên tầng não dưới. Tầng não trên cho phép chúng ta lên kế hoạch trước, xem xét hậu quả, giải quyết các vấn đề khó khăn, xem xét các quan điểm khác nhau và thực hiện các hoạt động nhận thức tinh vi khác gắn liền với chức năng điều hành. Rất nhiều, nhưng không có nghĩa là tất cả, những gì chúng ta thường trải nghiệm trong nhận thức hằng ngày là kết quả của các quá trình tinh thần ở cấp độ cao của tầng não trên. Tầng não trên cần có thời gian để phát triển, cùng với việc một đứa trẻ lớn lên và trưởng thành. Trên thực tế, phải đến giữa độ tuổi 20 thì việc xây dựng tầng não trên mới hoàn thành. Nếu bạn cần một lý do để kiên nhẫn với con cái khi chúng mè nheo hoặc phản ứng vô cớ, thì đó là: Não bộ của trẻ vẫn chưa phát triển hoàn toàn, và đôi khi chúng không có khả năng kiểm soát cảm xúc và cơ thể. Chúng sử dụng tầng não dưới, nguyên thủy và còn được gọi là “bộ não bò sát” trong những thời điểm như vậy. Đó là lúc mà cha mẹ cần can thiệp. Một trong những công việc chính của bạn với tư cách người chăm sóc trẻ là nuôi dưỡng và yêu thương con bạn, trong khi vẫn giúp chúng xây dựng và củng cố tầng não trên. Theo một cách nào đó, bạn là bộ não bên ngoài của trẻ cho đến khi tầng não trên của chúng phát triển tốt. Trong quá trình này, bạn có thể định hình bộ não plastic hướng đến sự tích hợp bằng cách cung cấp những trải nghiệm của Bộ não Sẵn sàng, phát triển các chức năng khác nhau của tầng não trên và giúp nó cân bằng với các chức năng của tầng não dưới. Nếu bạn cần một lý do để kiên nhẫn với con cái khi chúng mè nheo hoặc phản ứng vô cớ, thì đó là: Não bộ của trẻ vẫn chưa phát triển hoàn toàn, và đôi khi chúng không có khả năng kiểm soát cảm xúc và cơ thể. Điều đó rất hợp lý. Chẳng phải điều bạn muốn chính là phát triển các khía cạnh của trẻ để chúng trở thành một người biết nghĩ, chu đáo, kiên cường và có trách nhiệm hay sao? Đó là những gì tầng não trên đảm nhận. Cụ thể hơn, một phần của não trên - phần thùy trước trán - chịu trách nhiệm cho tất cả các hành vi mà chúng ta mong đợi từ một con người trưởng thành và chu đáo với Bộ não Sẵn sàng: linh hoạt và thích nghi, ra quyết định và lập kế hoạch hợp lý, điều tiết cảm xúc và cơ thể, thấu hiểu bản thân, có sự đồng cảm và đạo đức. Đây là những hành vi được hình thành bởi một thùy trước trán đầy đủ, hoạt động tốt, chúng đại diện cho bản chất của trí thông minh cảm xúc và xã hội. Khi thùy trước trán của một người làm đúng việc, sự tích hợp được tạo ra, và người đó cảm thấy hạnh phúc và kết nối với thế giới. Đó là những điều hình thành nên loại hạnh phúc eudaimonia, tức một cuộc sống có ý nghĩa, giàu kết nối và thanh thản. Người đó nhìn cuộc sống từ quan điểm của một Bộ não Sẵn sàng. Như bạn sẽ thấy trong các chương sắp tới, chúng tôi đã đưa ra danh sách các hành vi xuất hiện từ một thùy trước trán tích hợp và đơn giản hóa nó thành bốn nguyên tắc cơ bản của Bộ não Sẵn sàng: Khi thùy trước trán và các khu vực liên quan cùng kết nối và thực hiện công việc của chúng, Bộ não Sẵn sàng xuất hiện cùng lúc với việc chúng ta cho phép và khuyến khích một đứa trẻ lớn lên thành người mà chúng muốn trở thành. Hãy chú tâm, đảm bảo rằng bạn luôn cho phép trẻ hình thành tính cách và bản sắc cá nhân của chúng, sau đó chúng ta dạy trẻ các kỹ năng hữu ích trên hành trình trưởng thành. Bốn nguyên tắc cơ bản là những điều được sản sinh từ một tầng não trên tích hợp và gắn kết. Ví dụ, khi chúng ta thấy rằng đứa trẻ đang gặp khó khăn khi xử lý những cảm xúc choáng ngợp, chúng ta giúp chúng xây dựng kỹ năng cân bằng, bao gồm tất cả những việc liên quan đến điều chỉnh cảm xúc và cơ thể, đưa ra quyết định tốt, ngay cả khi chúng đang buồn bã. Hoặc nếu chúng không kiên trì trước hoàn cảnh khó khăn, chúng ta có thể cùng chúng học cách kiên cường hơn. Khi đã phát triển sự cân bằng và tính kiên cường, chúng sẽ được chuẩn bị kỹ lưỡng hơn để có sự thấu suốt cần thiết, nhằm thực sự hiểu bản thân và cảm xúc của mình. Nó có nghĩa là đứa trẻ có thể thực sự quyết định được những gì chúng quan tâm và chúng muốn trở thành một người như thế nào. Chúng ta gọi đây là kim chỉ nam nội tâm. Điều cơ bản cuối cùng về Bộ não Sẵn sàng là sự đồng cảm, khi mà trẻ sử dụng những thế mạnh và hiểu biết về bản thân để hiểu và quan tâm hơn cho chính mình cũng như những người khác, và hành động một cách có đạo lý. Như chúng tôi sẽ giải thích trong chương 5, chúng tôi đang sử dụng thuật ngữ “đồng cảm” với nhiều ý nghĩa khoa học, bao gồm cả khả năng thấu hiểu cảm nhận của người khác (cộng hưởng cảm xúc), khả năng đánh giá sự việc từ vị trí của người khác (thấu hiểu góc nhìn), khả năng hiểu người khác (đồng cảm nhận thức), khả năng chia sẻ niềm hạnh phúc với người khác (niềm vui đồng cảm), và sự quan tâm ân cần, chu đáo, luôn sẵn sàng giúp đỡ người khác (đồng cảm tình thương). Tất cả bốn nguyên tắc cơ bản đều là những kỹ năng cần học hỏi, và mỗi bước đi thành công hướng đến thế giới quan của Bộ não Sẵn sàng sẽ đưa trẻ đến gần hơn với cuộc sống cân bằng, kiên cường, thấu hiểu và đồng cảm. Lưu ý rằng quá trình này có tính chu kỳ. Bộ não Sẵn sàng dẫn đến sự cân bằng, tính kiên cường, khả năng thấu hiểu và đồng cảm ở một đứa trẻ. Sau đó, khi chúng ta khuyến khích và thúc đẩy các nguyên tắc cơ bản này, chúng lại củng cố cách tiếp cận thế giới với tâm trí Sẵn sàng, sau đó trở nên ngày càng cân bằng, kiên cường, thấu hiểu và đồng cảm hơn. Đó là một quá trình tăng trưởng liên tiếp đem đến kết quả ngày một tốt hơn ở trẻ em. Theo nhiều cách, điều này cho thấy một khám phá khoa học thú vị: tích hợp tạo ra tích hợp nhiều hơn nữa. Tương tác của Bộ não Sẵn sàng khuyến khích nhiều trạng thái Sẵn sàng xuất hiện hơn. Trong vai trò là cha mẹ, bạn học cách nhận thức được những kỹ năng này và phát triển trạng thái Sẵn sàng trong chính bạn. Bạn có thể vui vẻ ngạc nhiên khi nhận ra rằng những kỹ năng mới mẻ này sẽ củng cố chính chúng một cách tích cực, như chúng tôi và rất nhiều người khác đã nhận ra. (Bạn có thể đã nhận ra điều đó và thậm chí nghĩ rằng, “Ồ, Dan và Tina ơi, đâu có sẵn sàng gì đâu.” Nhưng chúng tôi sẽ nói rằng đó chính là một Bộ não Sẵn sàng!) Thùy trước trán và các phần còn lại của tầng não trên vẫn đang được xây dựng, do đó chúng ta có thể luyện tập để kiên nhẫn, cẩn thận, đừng mong đợi quá nhiều vào năng lực điều chỉnh hành vi và quan điểm của một đứa trẻ. Nhưng bằng cách cung cấp cho con bạn những trải nghiệm khuyến khích chúng cân bằng hơn, kiên cường hơn, thấu hiểu và đồng cảm hơn, bạn sẽ giúp phát triển, củng cố và hỗ trợ tầng não trên của chúng, chuẩn bị cho chúng thành công thực sự suốt cuộc đời. Bạn sẽ giúp chúng phát triển Bộ não Sẵn sàng và tất cả những lợi ích đi liền với nó. Hãy nhớ rằng, mỗi nguyên tắc cơ bản là một kỹ năng mà con bạn có thể phát triển qua thực hành và sự hướng dẫn của bạn. Trong khi một số trẻ em cân bằng, kiên cường, sâu sắc, hoặc đồng cảm một cách tự nhiên; thì mỗi bộ não trẻ con vẫn có tính dẻo, có thể tăng trưởng và phát triển dựa trên những trải nghiệm tích hợp mà trẻ trải qua. Vì vậy, chúng tôi sẽ giới thiệu bạn những thông tin cơ bản về từng nguyên tắc, cũng như các bước thực tế mà bạn có thể thực hiện để giúp thúc đẩy và phát triển cụ thể kỹ năng đó trong cuộc sống của con mình. Việc khuyến khích Bộ não Sẵn sàng mang lại lợi ích đáng kể, cả về ngắn hạn và dài hạn. Lợi ích trước mắt là việc làm cha mẹ cũng sẽ trở nên dễ dàng hơn. Một đứa trẻ phát triển mạnh mẽ khả năng sử dụng Bộ não Sẵn sàng sẽ không chỉ hạnh phúc và quan tâm nhiều hơn đến thế giới; mà chúng còn linh hoạt và dễ dàng làm việc hơn, vì những phản kháng sẽ được thay thế bằng sự tiếp thu (sẽ nói thêm về điều này sau). Vì vậy, đó là lợi ích của việc mang lại cho con bạn kỹ năng kích hoạt Bộ não Sẵn sàng: Một đứa trẻ bình yên và dễ tính hơn, và một mối quan hệ mạnh mẽ hơn giữa bố mẹ và con cái. Lợi ích lâu dài là bạn sẽ xây dựng và tích hợp tầng não trên của con bạn, dạy cho chúng những kỹ năng sẽ được ứng dụng trong suốt thời niên thiếu và kể cả khi trưởng thành. Sau cùng, bốn nguyên tắc cơ bản là các biểu tượng eudaimonia của một người khỏe mạnh, hạnh phúc, có cuộc sống trọn vẹn đúng nghĩa. Cuối mỗi chương, bạn có thể thấy hai phần nội dung được thiết kế để cung cấp cho bạn nhiều cách thực hành các ý tưởng. Phần một - “Bộ não Sẵn sàng của trẻ”, sử dụng các mẩu truyện tranh để giúp bạn thảo luận về các ý tưởng với con mình. Chúng tôi đã sử dụng phương pháp này trong các cuốn sách và đã nhận được phản hồi tích cực từ cha mẹ, giáo viên và bác sĩ lâm sàng, khi họ không những có thêm thông tin cho chính họ mà còn dạy được cho trẻ em. Ví dụ, sau khi bạn đã đọc chương về sự kiên cường, bạn sẽ có thể đọc phần “Bộ não Sẵn sàng của trẻ” với con bạn và cùng nhau thảo luận về ý nghĩa của việc đối mặt với nỗi sợ hãi, vượt qua những trở ngại, và làm thế nào để làm vậy trong cuộc sống hằng ngày. Phần thứ hai ở cuối mỗi chương là “Bộ não Sẵn sàng của riêng tôi”. Ở đây chúng tôi sẽ để bạn có cơ hội suy nghĩ về những ý tưởng trong chương đó, không chỉ với tư cách là một phụ huynh - người muốn tìm hiểu và cung cấp cho con cái những kỹ năng quan trọng, mà còn với tư cách một cá nhân quan tâm đến sự trưởng thành và phát triển của chính bạn. Sau tất cả, bạn đang làm mẫu cho con bạn nên sống như thế nào. Như chúng tôi luôn nói, hầu như tất cả các ý tưởng và kỹ thuật chúng tôi đề cập sẽ áp dụng được cho người lớn cũng như trẻ em. Điều đó không có nghĩa là bạn phải hoàn hảo mọi lúc hoặc đứng đầu mọi thứ. Có ai không muốn phát triển kỹ năng giao tiếp và có các mối quan hệ tốt hơn, cởi mở hơn và tiếp nhận những trải nghiệm mới, ý nghĩa trong cuộc sống hằng ngày, cảm thấy hạnh phúc và đầy đủ hơn nữa? Và đó chính là những gì thuộc về Bộ não Sẵn sàng. Vì vậy, mỗi chương sẽ kết thúc bằng cách để bạn có cơ hội suy nghĩ về cuộc sống của chính bạn, cũng như cách bạn có thể được hưởng lợi từ việc sống một cách kiên cường, cân bằng, thấu hiểu và đồng cảm hơn nữa. Ở phần cuối cuốn sách, bạn sẽ tìm thấy “Bảng thuật ngữ”, nơi chúng tôi tóm tắt rất ngắn gọn những ý chính của tác phẩm. Bạn có thể sao chép trang này và dán nó trên tủ lạnh của bạn, hoặc chụp ảnh và tham khảo nó khi bạn muốn nhớ lại những ý chính hoặc nói với những người khác về Bộ não Sẵn sàng. Tất cả mọi thứ chúng tôi trình bày trong sách đều có căn cứ khoa học. Nhưng chúng tôi nhận ra rằng khá nhiều phụ huynh thường xuyên quá tải và kiệt sức, và các bạn thậm chí phải khó lắm mới có vài phút để ăn, ngủ và vệ sinh. Vì vậy, chúng tôi làm việc chăm chỉ để khiến mọi thứ đơn giản và thân thiện nhất có thể, vẫn bám sát khoa học nhưng đi thẳng vào vấn đề, chính xác và hiệu quả. Chúng tôi rất vinh dự khi bạn chọn chúng tôi để đồng hành trên hành trình khó khăn và bổ ích mang tên nuôi dạy con cái. Trong thực tế, chúng tôi cảm thấy rất tôn trọng và ngưỡng mộ khi biết bạn đã gặp rất nhiều vất vả khi nuôi con, nhưng bạn vẫn đang làm việc chăm chỉ để chủ động nuôi dạy chúng với tình thương tràn đầy, thay vì chỉ bật chế độ “lái tự động” và làm bất cứ điều gì cha mẹ bạn từng làm với bạn. Việc yêu thương có mục đích đó sẽ dẫn đường giúp con cái bạn tiếp cận với Bộ não Sẵn sàng và giúp các con đón nhận thế giới với sự cởi mở, phấn khích và tràn ngập niềm vui. Chương 2 BỘ NÃO SẴN SÀNG: CÂN BẰNG A lex thích ngắm cậu con trai Teddy của mình chơi bóng - miễn là không có vấn đề gì xảy ra. Nếu đội Teddy thắng, và nếu cậu bé ghi bàn, mọi thứ đều tuyệt vời. Nhưng nếu cậu bé sút trượt hoặc chuyền hỏng, hoặc thua, Teddy sẽ mất kiểm soát. Cậu bé ngay lập tức mất bình tĩnh, vai trò tích hợp của thùy trước trán não trên sẽ bị thay thế bởi sự kiểm soát của tầng não dưới. Điều tương tự cũng xảy ra khi cậu bé phải ra ngoài sân để những đứa trẻ khác được vào chơi. Cậu bé thường cố tình chạy vào sân và Alex phải giữ cậu bé đứng yên bên ngoài đường biên! Có thể phần nào hiểu được phản ứng thất vọng của Teddy. Cậu mới tám tuổi, và cực kì hiếu thắng. Trẻ tám tuổi thỉnh thoảng có những ngày rất mệt mỏi nếu chúng không kiểm soát tốt bản thân. Vấn đề là sự bột phát của cậu bé xảy ra rất thường xuyên, và xuất hiện trong những tình huống mà dường như những đứa trẻ tám tuổi khác vẫn bình thường. Trên thực tế, Alex cảm thấy sợ hãi khi mọi thứ trong trận đấu đi ngược lại với mong muốn của Teddy. (Và nếu bạn đã từng xem những đứa trẻ tám tuổi chơi bóng đá, bạn sẽ biết rằng Alex đã nhiều lần cảm thấy sợ hãi!) Alex biết rằng ngay khi đội bị dẫn trước, hoặc nếu Teddy xoạc bóng trượt, hoặc trọng tài tuýt còi phạt cậu bé hay đồng đội, Teddy sẽ bắt đầu giận dỗi, khóc và thỉnh thoảng ầm ầm bước ra sân, không thèm chơi nữa. Teddy cần gì vào những lúc này? Sự cân bằng, yếu tố cơ bản đầu tiên cần có ở một Bộ não Sẵn sàng. Khả năng tự điều chỉnh bản thân của cậu bé - nghĩa là việc cân bằng cảm xúc và cơ thể - đang còn thiếu, khiến cậu nhanh chóng mất kiểm soát. Chúng tôi đoán là bạn đôi khi cũng gặp cảnh tương tự với những đứa trẻ nhà bạn, khi chúng trở nên rối loạn và khó kiểm soát cảm xúc cũng như hành vi của mình. Có lẽ bạn đã thấy con mình hành động như Teddy khi chúng không vừa ý. Hoặc chúng có thể có cách khác để cho bạn biết mỗi khi chúng không thể kiểm soát bản thân. Trẻ ít tuổi hơn, khi mất cân bằng, sẽ nổi giận hoặc ném đồ đạc, hoặc đánh, đá, cắn. Một số hành động tương tự cũng xuất hiện ở những đứa trẻ lớn hơn, nhưng chúng còn biết cách chọc tức cha mẹ, sử dụng vốn từ vựng và hiểu biết về tâm lý học để làm tổn thương bố mẹ bằng lời nói. Một số trẻ khác, dù nhỏ hay lớn, sẽ chỉ im lặng hay trốn đi, theo cả nghĩa đen và nghĩa bóng, ngăn chặn những người khác tiếp cận và chịu đựng một mình. Vấn đề là tất cả trẻ em đều sẽ mất thăng bằng cảm xúc. Tần suất nó xảy ra có thể nhiều hay ít, nhưng trở nên rối loạn là chuyện bình thường khi ta còn nhỏ. Trên thực tế, nếu con bạn có vẻ như không bao giờ buồn bã hoặc mất kiểm soát, thì cũng đáng lo. Một số trẻ em kiểm soát cảm xúc một cách cứng nhắc để chúng không bao giờ bị choáng ngợp, và nếu cứ tiếp tục như vậy, chúng sẽ không thể cảm nhận được sức sống của một cuộc đời cân bằng. Thời thơ ấu cần trải nghiệm một loạt các kiểu và các cấp độ của cảm xúc. Điều này không thể tránh được, tức là đôi khi ta sẽ “mất kiểm soát” nếu cường độ cảm xúc lấn át khả năng suy nghĩ sáng suốt. Chào mừng đến với thế giới con người! Sự thiếu cân bằng và hành động phản kháng thường xuyên có thể xuất phát từ tất cả các nguyên nhân sau: • Lứa tuổi phát triển • Tính cách • Chấn thương tâm lý • Vấn đề về giấc ngủ • Vấn đề khi xử lý cảm giác • Vấn đề về sức khỏe và y tế • Những khuyết tật và khác biệt trong học tập, nhận thức… • Người chăm sóc gây thêm mệt mỏi hoặc vô trách nhiệm • Đòi hỏi từ môi trường xung quanh không tương xứng với khả năng đáp ứng của trẻ • Những rối loạn về sức khỏe tinh thần Những nguyên nhân gây phản kháng này ảnh hưởng đến trẻ em theo các mức độ khác nhau, nhưng ta đều có thể nhận ra kết quả: Sự rối loạn cảm xúc ở dạng tức giận dữ dội, la hét, quậy phá, bột phát một cách vô lễ, lo lắng căng thẳng và/hoặc thu mình lại, trở nên cứng nhắc, trầm cảm và tự cô lập. Lưu ý rằng các phản kháng không cân bằng này giống như hai bờ của một dòng sông của sự cân bằng tích hợp: Một bờ hỗn loạn, bờ kia cứng nhắc. Cân bằng là học cách xuôi theo dòng sông của sự linh hoạt, thích nghi, mạch lạc (và dần trở nên kiên cường), tràn đầy năng lượng và ổn định - “bộ mặt” của một sự cân bằng tích hợp. Có một lý do khiến sự cân bằng trở thành yếu tố đầu tiên trong số bốn yếu tố cơ bản của Bộ não Sẵn sàng. Một cách thực tế, ba nguyên tắc cơ bản khác như sự kiên cường, tính thấu hiểu và sự đồng cảm - tất cả đều phụ thuộc vào việc một đứa trẻ có thể thể hiện một sự cân bằng và kiểm soát cảm xúc nhất định hay không. Sự thật là mọi bài học mà chúng ta muốn dạy cho con trẻ, cũng như mọi kết quả mà chúng ta muốn thấy - như những mối quan hệ có ý nghĩa với gia đình và bạn bè, các giấc ngủ chất lượng, thành công ở trường, cảm giác hạnh phúc - đều phụ thuộc vào sự cân bằng. Ngoài ra, khi trẻ em mất kiểm soát, chúng không thể học hỏi. Thật vô nghĩa khi cố gắng dạy dỗ một đứa trẻ đang trong cơn giận dữ. Chúng thậm chí không thể nghe thấy bạn, chứ đừng nói là làm theo lời chỉ dạy hay đưa ra quyết định xem sẽ phản ứng trước cảm xúc như thế nào. Nói một cách đơn giản nhất có thể, sự cân bằng là cực kỳ quan trọng đối với mọi khía cạnh trong hành động của con bạn. Khi một đứa trẻ mất cân bằng và mất kiểm soát, bất kể nguyên nhân là gì, thì hành vi phản kháng cũng có thể khiến mọi người đều căng thẳng và gặp khó khăn - đặc biệt là chính con trẻ. Vậy nên công việc chính của chúng ta, những người làm cha mẹ, đó là dù con ở độ tuổi nào, ta cũng giúp chúng trở nên cân bằng hơn bằng việc “cùng điều chỉnh”. Điều đó có nghĩa là giúp trẻ bình tĩnh lại, cũng như dạy chúng các kỹ năng để giữ cân bằng và điều tiết dễ dàng hơn trong tương lai. Hãy nói về phương pháp thực hiện việc này. Mọi bài học mà chúng ta muốn dạy cho con trẻ, cũng như mọi kết quả mà chúng ta muốn thấy - như những mối quan hệ có ý nghĩa với gia đình và bạn bè, các giấc ngủ chất lượng, thành công ở trường, cảm giác hạnh phúc - đều phụ thuộc vào sự cân bằng CÂN BẰNG LÀ MỘT KỸ NĂNG ĐÁNG HỌC Mặc dù có hành vi mất kiểm soát trên sân cỏ, Teddy không hẳn đã mắc chứng rối loạn tâm trạng hay hành vi để phải can thiệp điều trị lâu dài hoặc dùng thuốc chữa bệnh. Và cậu bé chắc chắn cũng không cần gánh chịu phản ứng Không sẵn sàng từ bố. Alex đã trừng phạt cậu, khiến cậu phải xấu hổ vì đã mất kiểm soát. Thay vì vậy, Teddy cần bố có những phản ứng của một Bộ não Sẵn sàng, tập trung giúp cậu bé ổn định tinh thần bằng cách phát triển những kỹ năng mới giúp điều chỉnh bản thân. Đó là cách mà Tina giải thích cho Alex khi anh tới văn phòng của bà. Đối với một số trẻ em, sự can thiệp chuyên nghiệp là cần thiết và rất hữu ích trong việc mở rộng “cửa sổ chịu đựng” của chúng, qua đó cải thiện khả năng điều chỉnh bộ não và cơ thể. “Cửa sổ chịu đựng” là một thuật ngữ mà Dan đặt ra, chỉ một phạm vi hoạt động của não bộ mà khi ở trong phạm vi đó thì chúng ta có thể hoạt động tốt. Vượt ra khỏi khung trên cửa sổ, tâm trí bạn trở nên hỗn loạn; vượt ra khỏi khung dưới, chúng ta trở nên cứng nhắc. Khi áp cửa sổ này vào một cảm xúc nhất định như buồn bã hay giận dữ, cửa sổ sẽ khép lại khá hẹp, và trẻ sẽ dễ “phát điên” chỉ với một sự khiêu khích nhỏ. Với các cảm xúc khác, như sợ hãi chẳng hạn, thì có thể vẫn đứa trẻ đó nhưng nó lại có khả năng chịu đựng lớn hơn, trước khi trở nên hỗn loạn hay cứng nhắc. Có rất nhiều vấn đề có thể làm cho cửa sổ của một đứa trẻ bị thu hẹp. Ví dụ, hành vi của Teddy có thể là dấu hiệu của rối loạn xử lý cảm giác, rối loạn tăng động giảm chú ý, tiền sử chấn thương tâm lý hoặc bất cứ điều gì khác khiến cửa sổ thất vọng của cậu bé bị thu hẹp. Trong trường hợp này, cậu bé cần được kiểm tra và can thiệp. Nhưng như Tina đã giải thích với Alex, Teddy chủ yếu cần phát triển kỹ năng tự điều chỉnh. Hành vi của cậu bé, giống như mọi hành vi khác, thực ra là một hình thức giao tiếp, và hành vi ấy đã hét lên - với bố và với tất cả những ai nghe được trong phạm vi sân bóng - là cậu bé chưa có những kỹ năng, hay các chiến lược cần thiết để cảm nhận sự cân bằng và kiểm soát cảm xúc cũng như hành vi. Tina đã làm việc với Alex và Teddy để phát triển một số kỹ năng điều tiết giúp mở rộng các cửa sổ chịu đựng của cậu bé (chúng tôi sẽ giải thích bên dưới). Ý nghĩa thực sự của một não bộ cân bằng là khả năng đạt được sự ổn định về cảm xúc và biết điều tiết cơ thể cũng như não bộ; là năng lực xem xét các lựa chọn chúng ta có và đưa ra quyết định tốt một cách linh hoạt. Nó cũng có nghĩa là khả năng ổn định lại nhanh chóng sau những khoảnh khắc mất kiểm soát - tức nền tảng của sự bình tĩnh. Cân bằng còn là duy trì sự kiểm soát tâm trí, cảm xúc và hành vi cũng như xử lý tốt trong những hoàn cảnh tâm trạng khó khăn. Đôi khi chúng ta bị bật ra khỏi cửa sổ chịu đựng, vì cuộc sống có thể buộc ta phải làm vậy, nhưng cuối cùng chúng ta vẫn sẽ trở lại trạng thái cân bằng cảm xúc. Tất cả điều này là những gì chúng tôi định nghĩa về sự cân bằng. Hành vi thực ra là một hình thức giao tiếp. Một cách nói khác là trẻ em có bộ não cân bằng sẽ thể hiện sự linh hoạt trong phản ứng. Trước khi để mọi thứ trượt khỏi vùng kiểm soát ngay trước khi có điều gì đó chúng không thích xảy ra, chúng sẽ thích nghi. Chúng có thể dừng lại và suy nghĩ về cách tốt nhất để ứng phó với tình huống. Nhưng trái ngược với phản ứng cứng nhắc - một phản ứng có thể coi là không tự nguyện trước hoàn cảnh, đứa trẻ biết cân bằng nhận ra được vẫn còn những lựa chọn khác và chúng có thể đưa ra quyết định hợp lý với một mức độ linh hoạt nhất định (tất nhiên phụ thuộc vào độ tuổi và giai đoạn phát triển của trẻ). Không có gì sai khi Teddy cảm thấy bực bội, tức giận và thất vọng. Trên thực tế, việc cảm nhận được những cảm xúc này là tốt và lành mạnh. Hãy nhớ rằng, một cuộc sống có ý nghĩa là một cuộc sống nhiều cảm xúc. Tuy nhiên, cậu bé cần được phát triển các kỹ năng để phản ứng một cách hiệu quả, lành mạnh trong khi vẫn cảm nhận được cảm xúc của mình. Và một bộ não cân bằng có thể cảm nhận được cảm xúc, thể hiện chúng một cách thích hợp, và sau đó phục hồi một cách linh hoạt và không cho phép cảm xúc lấn át và bột phát. Khi trẻ còn rất nhỏ, bộ não chúng chưa phát triển đầy đủ để có thể duy trì sự cân bằng cảm xúc. (Phải có lý do khiến người ta đặt ra những cụm từ như “tuổi lên hai rắc rối”, “khủng hoảng tuổi lên ba” và “tuổi lên bốn bực bội” chứ.) Và vì tầng não trên của trẻ chưa được phát triển đầy đủ, một trong những công việc của chúng ta - những người chăm sóc trẻ - là sử dụng bộ não phát triển của ta để giúp trẻ em lấy lại cân bằng. Đó là khi cần có sự phối hợp điều chỉnh. Chúng ta giúp trẻ bình tĩnh lại bằng việc nhẹ nhàng ở bên chúng, đảm bảo với trẻ rằng chúng sẽ an toàn và ta sẽ luôn ở đây, khi những cảm xúc dữ dội đang lấn át chúng. Chúng tôi sẽ nói nhiều hơn về ý tưởng này ở các trang tiếp theo và trong chương 3, nhưng chìa khóa thực sự để giúp con bạn khi chúng mất kiểm soát là ở bên chúng một cách nhẹ nhàng và thật yêu thương. Phần lớn những lúc trẻ em có hành vi không đúng là do chúng không thể điều khiển cảm xúc và cơ thể của mình ngay lúc đó, chứ không phải chúng không làm. Vì vậy, trước khi bạn bắt đầu dạy dỗ trẻ, hay nói chuyện với chúng về mong muốn của bạn, về những gì chúng nên hay không nên làm, bạn cần giúp trẻ lấy lại cân bằng. Bạn làm điều này thông qua sự kết nối, bằng cách ôm chúng, xoa dịu, lắng nghe, đồng cảm, giúp chúng cảm thấy an toàn và được yêu thương. Đó là cách tìm lại sự cân bằng. Sau đó, sau khi làm tất cả những điều trên, mới là thời điểm hợp lý để bạn nói chuyện với trẻ về hành vi đúng mực và những cách xử lý tốt hơn trong tương lai. Phần lớn những lúc trẻ em có hành vi không đúng là do chúng không thể điều khiển cảm xúc và cơ thể của mình ngay lúc đó, chứ không phải chúng không làm. Vì vậy trước khi bạn bắt đầu dạy dỗ trẻ, hay nói chuyện với chúng về mong muốn của bạn, bạn cần giúp trẻ lấy lại cân bằng. Hãy nhớ rằng con trẻ không thích cảm giác mất kiểm soát. Khi chúng trở nên thất thường, chúng cũng cảm thấy rất sợ hãi. Chúng ta có thể giúp trẻ lấy lại cân bằng cảm xúc. Khi không được giúp đỡ, trẻ phải tự mình đối phó với chứng rối loạn cảm xúc mãnh liệt và căng thẳng. Đó là khi chúng ta thấy trẻ la ó tột độ, kiểu như: Bánh cá của con gãy đuôi rồi! Không ai thương con hết! Mẹ lắp lại đi! Lắp lại ngay đi! Loại phản kháng mạnh mẽ này là sự phát triển bình thường ở một độ tuổi nhất định. Nhưng khi trẻ em lớn lên, chúng ta có thể làm cho chúng được an toàn để trải nghiệm một loạt các cảm xúc khác, kể cả những cảm xúc mãnh liệt, và sau đó giúp trẻ linh hoạt trở về trạng thái cân bằng, để chúng có thể tận hưởng những lợi ích của Bộ não Sẵn sàng. CÂN BẰNG VÀ KHU VỰC XANH LÁ Đây là một cách hữu ích để suy nghĩ về cửa sổ chịu đựng. Bạn có thể vẫn nhớ các lớp học khoa học ngày trước về hệ thống thần kinh tự chủ của bạn. Hệ thống thần kinh có hai nhánh rất phát triển. Đó là hệ thống thần kinh giao cảm (hoạt động giống như chân ga để giúp chúng ta khuếch đại những kích thích cảm xúc và thể chất, chẳng hạn như việc tăng nhịp tim, nhịp thở và tăng cơ cho phép chúng ta đứng dậy và di chuyển) và hệ thống thần kinh đối giao cảm (hoạt động giống như phanh để làm ta bình tĩnh và giảm kích thích căng thẳng, khi đó ta thở chậm hơn và cơ bắp thư giãn). Khi chúng ta ở trong một môi trường an toàn, hai nhánh này tương tác trôi chảy để phù hợp với các trạng thái khác nhau trong suốt một ngày. Khi bạn buồn ngủ trong cuộc họp buổi chiều, bạn có nhiều hoạt động đối giao cảm. Khi bạn thất vọng và căng thẳng vì gặp tắc đường trên đường về nhà, hoặc khi bạn buồn bực với con cái, thì hệ thống giao cảm lại bị kích thích nhiều hơn. Nhà nghiên cứu Stephen Porges đã phát triển Thuyết Đa phế vị để giải thích về cách mà hệ thống thần kinh bị kích thích tác động lên cơ thể, và các hệ thống tương tác xã hội của chúng ta. Sau đây là một mô hình đơn giản giải thích ý tưởng này một cách trực quan. Nhiều chuyên gia đã sử dụng các biến thể của loại mô hình này, trong đó dạng đơn giản nhất tập trung vào ba vùng mà con bạn có thể trải nghiệm tại một thời điểm nhất định. Khi hai nhánh của hệ thống thần kinh được cân bằng, chúng ta có thể kiểm soát tốt bản thân. Chúng ta gọi vùng này là “Khu vực xanh lá”, ý chỉ rằng một người đang ở trong trạng thái Bộ não Sẵn sàng. Đó là khi bạn đang ở bên trong cửa sổ chịu đựng. Khi một đứa trẻ ở trong khu vực xanh lá, cơ thể, cảm xúc và hành vi của trẻ được điều chỉnh. Trong trạng thái cân bằng này, “chân ga” giao cảm và “phanh” đối giao cảm làm việc một cách nhuần nhuyễn. Trẻ nhỏ cảm thấy giữ kiểm soát và xử lý bản thân tốt, thậm chí nếu chúng có phải đối mặt với nghịch cảnh hoặc trải qua những cảm xúc tiêu cực như thất vọng, buồn bã, sợ hãi, tức giận và lo lắng. (Xem hình dưới đây. Cuốn sách này được in đen trắng, nhưng bạn có thể hiểu được ý tưởng khái quát.) Tuy nhiên, có đôi lúc tình hình không ổn và trẻ sẽ bị cảm xúc lấn át. Điều đó có nghĩa là cường độ cảm xúc đã vượt qua ranh giới của cửa sổ chịu đựng. Với trẻ nhỏ tuổi, điều đó có thể là một cô nhóc không được ăn que kem thứ hai, hoặc bạn bè không cho cậu bé chơi cùng, hay một cô bé khác cảm thấy thực sự chán nản khi mãi không biết đi xe đạp. Đối với một đứa trẻ lớn hơn, nó có thể là trận đấu tồi tệ, hoặc bị điểm kém, hoặc bị anh chị em giận dỗi. Nhìn chung là chúng không có được những gì chúng muốn, chúng cảm thấy sợ hãi, hoảng loạn, tức giận, thất vọng, bối rối. Nói một cách đơn giản nhất, chúng không thể xử lý tình hình. Đột nhiên, thật khó để có thể duy trì sự cân bằng và giữ bình tĩnh, ở yên trong khu vực xanh lá yên ổn. Thay vào đó, trẻ bước vào “khu vực đỏ”. Đó là những gì đã xảy ra với Teddy, một cậu bé thường xuyên nằm trong vùng đỏ. Alex có thể thấy các tín hiệu vùng đỏ xuất hiện rõ ràng khi Teddy nhấn “chân ga”. Nhịp tim và nhịp thở tăng nhanh. Đôi mắt cậu bé nheo lại hoặc mở to hết cỡ. Nghiến răng, nắm chặt tay, và căng cơ. Nhiệt độ cơ thể tăng và da cậu bé đỏ lên hoặc nổi mẩn. Một cách khoa học hơn để mô tả trạng thái vùng đỏ này là hệ thống thần kinh tự trị của trẻ rơi vào trạng thái hyperarousal1, kích hoạt một phản ứng căng thẳng cấp tính. Tầng não dưới chiếm lấy quyền kiểm soát cảm xúc và cơ thể và, do đó, cả những hành vi của trẻ nữa. Kết quả có thể là một cơn giận dữ, hoặc trẻ nổi cáu với những người xung quanh, hoặc ném đồ vật, hay kết hợp tất cả những điều này lại và hơn thế nữa. Các hành vi điển hình thuộc khu vực đỏ cũng có thể là la hét, cắn, nói năng và hành xử hung hăng, run rẩy, khóc, cười một cách vô lý, và nhiều điều nữa. Nếu bạn giống như hầu hết các bậc cha mẹ khác, ngay bây giờ bạn đã có thể hình dung con mình sẽ trông như thế nào khi chúng đi vào vùng màu đỏ. 1 Hyperarousal là một nhóm các triệu chứng của chứng rối loạn căng thẳng sau chấn thương (PTSD), xảy ra khi cơ thể người đột nhiên cảnh giác cao và phản ứng quá mức với các kích thích từ môi trường xung quanh. Bùng nổ ở vùng đỏ là điều xảy ra khi chúng ta mất kiểm soát. Nó là một trạng thái của Bộ não Không sẵn sàng, giải thích những gì xảy ra khi trẻ em (và đôi khi là người lớn, những người có thể tả lại những trải nghiệm khi “tức đỏ mắt”) hành động theo những cách mà chúng ta bình thường sẽ không làm. Trong thực tế, nhiều vấn đề hành vi đáng bị phạt của trẻ thực sự là dấu hiệu của khu vực đỏ, khi mà trẻ nhỏ không thật sự được lựa chọn để cư xử theo cách chúng muốn; lúc này trẻ mất kiểm soát và thường không thể đưa ra những lựa chọn tốt, không thể “ngừng khóc” hay “bình tĩnh lại ngay”. Đó là phản ứng của Bộ não Không sẵn sàng. Bởi vậy, Alex và Tina đã đưa ra một phản ứng Bộ não Sẵn sàng gồm bốn ý để ứng phó với trường hợp của Teddy. Đầu tiên, họ dạy Teddy biết về vùng màu đỏ. Thứ hai, họ dạy cậu bé các kỹ thuật để bình tĩnh, như thở chậm lại. Thứ ba, họ cho cậu bé luyện tập đối phó với những sự thất vọng mà cậu có thể chịu đựng được, với rất nhiều trò chơi kiểu nhập vai và chơi cờ - các trò mà mọi thứ không phải lúc nào cũng theo đúng ý cậu, nhưng hiếm rủi ro hơn. Những nỗi thất vọng nhỏ đã chuẩn bị cho cậu bé cách xử lý trước các trường hợp lớn hơn, chẳng hạn như khi thua một trận bóng đá. Đó là cách họ dạy Teddy mở rộng cửa sổ chịu đựng cho nỗi thất vọng. Cuối cùng, Tina đã cùng Alex dịu dàng an ủi Teddy khi cậu bé buồn bực, và chỉ xử lý vấn đề hành vi sau khi Teddy đã có thể bình tĩnh và thực sự lắng nghe những gì bố nói. (Nhân tiện, chúng tôi sẽ thảo luận chi tiết về từng chiến lược này tại các phần khác nhau của cuốn sách.) Đôi khi, trẻ buồn bực nhưng không đi vào khu vực đỏ. Đôi lúc sự mất cân bằng sẽ đưa chúng vào “khu vực xanh dương”. Tại đây, chiến lược phòng thủ không như khu vực đỏ - tức là chiến đấu và bùng nổ, mà là phản ứng kiểu án binh bất động. Trong vùng xanh dương, trẻ phản ứng với tình huống tiêu cực không bằng cách hành động mà bằng cách cô lập bản thân. Phản ứng này xảy ra ở các mức độ khác nhau. Một số trẻ có thể chỉ đơn giản là rút lui về mặt cảm xúc, trở nên im lặng và rời xa mọi người, không để ai giúp đỡ. Những đứa trẻ khác tự chạy trốn khỏi tình huống đó theo đúng nghĩa đen. Một số đi vào trạng thái cực đoan được gọi là phân ly, một dạng ngắt kết nối giữa cảm xúc nội tâm với suy nghĩ, và thậm chí là với cơ thể của chúng. Phân ly thậm chí còn có nhiều khả năng xảy ra nếu trẻ đã có tiền sử bị tổn thương. Các dấu hiệu cơ thể trong các trường hợp ngất hoặc suy sụp ở vùng xanh dương là hạ nhịp tim và huyết áp, thở chậm hơn, cơ bắp và tư thế “xẹp” xuống, và né tránh giao tiếp bằng mắt. Nó trông tương tự như cách một con chồn túi giả chết để tránh nguy hiểm. Đôi khi chúng ta cũng có thể thấy phản ứng tê cứng bất động, khi đó các cơ căng cứng, nhịp tim tăng, và trẻ mất khả năng vận động tạm thời, chỉ đứng im tại chỗ. Đó là một trạng thái bị kích thích nhưng không có chuyển động. Vùng xanh dương phản ứng ngược vào trong, thay vì bùng nổ ra bên ngoài. Trong khi vùng màu đỏ đại diện cho các biểu hiện quá khích - hyperarousal trong hệ thống thần kinh tự chủ, vùng xanh dương lại có thể được xem như là một dạng hypoarousal, tức phản ứng ở cấp thấp hơn, như một loại thuốc giảm đau “phanh” cơ thể lại theo những cách riêng biệt: Ngất để đóng chặt các chức năng sinh lý học bên trong, và tê cứng để ngừng những chuyển động bên ngoài. Trẻ nhỏ đi vào vùng xanh dương khi chúng thấy không có lối thoát rõ ràng từ một tình huống có vẻ khó chịu, đáng sợ hoặc nguy hiểm. Rất hiếm khi ta có thể “lựa chọn” sẽ đi vào khu vực nào. Hệ thống thần kinh tự động xác định phản ứng nào có vẻ phù hợp nhất với tình huống, dựa trên nhiều yếu tố như hoàn cảnh hiện tại, kinh nghiệm trong quá khứ và tính cách bẩm sinh. Có nhiều cách để mọi người phản ứng với các tình huống khó khăn và cảm xúc mãnh liệt, và chúng tôi đã đơn giản hóa để giải thích quan điểm của mình ở đây. Tuy nhiên, tinh thần chung là trẻ em trong vùng xanh lá có thể tự xử lý, đưa ra quyết định tốt, duy trì cân bằng và kiểm soát cảm xúc, cơ thể cũng như các quyết định của chúng. Chúng vẫn sẵn sàng hòa nhập với thế giới xung quanh một cách lành mạnh và có ý nghĩa, là những đứa trẻ rất có tinh thần tiếp thu. Đây là cách chúng hành xử bên trong cửa sổ - tức khu vực xanh lá. Sau đó, khi chúng bị quá tải bởi cảm xúc hoặc ở trong một môi trường đe dọa, chúng sẽ phản kháng, bước vào vùng đỏ hỗn loạn, bùng nổ hoặc đóng chặt cửa, bước vào vùng xanh dương cứng nhắc và vô phản ứng. Dù là trường hợp nào, chúng cũng không thể cân bằng và tự xử lý tốt, trong khi những đứa trẻ ở vùng xanh lá có thể linh hoạt tìm ra những cách mới và hiệu quả để đối phó với những giây phút thử thách. Đó là khi trẻ hành động trong phạm vi cửa sổ chịu đựng. Tất cả trẻ em đều sẽ đi vào khu vực màu đỏ hoặc màu xanh dương vào những thởi điểm nào đó. Trẻ em (và người lớn) đều gặp phải chuyện này, và chúng ta nên khuyến khích chúng trải nghiệm đầy đủ các cung bậc cảm xúc. Nhưng những đứa trẻ có vùng xanh lá rộng và vững chãi như một nguồn lực nội tại có thể trải nghiệm nỗi bực dọc, thất vọng, buồn bã và sợ hãi - trong khi vẫn còn ở trong vùng xanh lá của chúng. Ở trường hợp này, trẻ có một bộ cửa sổ rộng lớn cho những trải nghiệm cảm xúc, thậm chí là cho cả những cảm xúc dữ dội. Chúng cân bằng và dễ thích nghi ngay cả khi đối mặt thử thách và nghịch cảnh. Tất cả điều này dẫn đến một kết luận khá rõ ràng cho cha mẹ: Nếu chúng ta muốn giúp con cái trở nên cân bằng hơn, để chúng có thể điều chỉnh và xử lý những khó khăn trong cuộc sống một cách điềm tĩnh, chúng ta có hai công việc chính. Một là giúp trẻ trở lại với khu vực xanh lá khi buồn bã, và hai là giúp chúng dần dần mở rộng vùng xanh lá này. Đó là cách chúng ta tặng quà cho con trẻ - một bộ cửa sổ rộng lớn giúp chúng có thể trải nghiệm thế giới. Chương 3 sẽ thảo luận về cách mở rộng và xây dựng khu vực xanh lá cho con bạn. Nhưng tại đây, hãy tập trung vào những gì bạn có thể làm để giúp con bạn quay trở lại và “yên vị” trong vùng xanh lá. CON BẠN CÂN BẰNG Ở MỨC ĐỘ NÀO? Hãy nghĩ về mức độ linh hoạt trong cảm xúc và cân bằng trong hành vi của con cái bạn. Hãy tự đặt một số câu hỏi, như khu vực xanh lá của con bạn vững chãi đến mức nào, hoàn cảnh phải thử thách ra sao và cảm xúc phải lớn đến đâu để ảnh hưởng đến con bạn, những cảm xúc nào có cửa sổ chịu đựng hẹp, cảm xúc nào cửa sổ rộng hơn. Như chúng tôi đã nói, trẻ mất cân bằng cảm xúc ở nhiều thời điểm khác nhau là chuyện rất tự nhiên. Điều quan trọng là sau đó cha mẹ phải suy nghĩ xem điều gì đã kích hoạt phản kháng Không sẵn sàng ở mỗi đứa trẻ, và làm thế nào để giúp chúng trở về cân bằng một khi chúng đánh mất các nguyên tắc, dẫn tới các phản ứng mạnh mẽ, hỗn loạn của vùng đỏ hoặc phản ứng sụp đổ, cứng nhắc của vùng xanh dương. Dựa trên nghiên cứu của Bruce McEwen về những căng thẳng độc hại, chúng tôi phát triển các câu hỏi đã được mình sử dụng nhiều năm để giúp đỡ cha mẹ tìm ra các phương pháp hỗ trợ con cái khi chúng gặp khó khăn. Hãy nghĩ về con mình, và tự hỏi một vài câu dưới đây: • Khu vực màu xanh lá của con tôi rộng tới mức nào đối với mỗi cảm xúc cụ thể? Nói cách khác, trẻ có thể xử lý sự khó chịu, sợ hãi, giận dữ và thất vọng ở mức nào? Cân nhắc tới độ tuổi và giai đoạn phát triển của trẻ, liệu trẻ có thể đối mặt với thất bại mà không nhanh chóng đi vào khu vực màu đỏ hay màu xanh dương hay không? • Con tôi dễ dàng rời khỏi vùng xanh lá tới mức nào? Cảm xúc hoặc tình huống nào đưa trẻ vào vùng màu đỏ hỗn loạn hay màu xanh dương cứng nhắc? Hãy ghi nhớ, một lần nữa, về tuổi và giai đoạn phát triển của trẻ, liệu những vấn đề nhỏ có thể làm trẻ ra ngoài vùng màu xanh lá cây và đi vào trạng thái rối loạn cảm xúc? • Những tác nhân điển hình nào khiến con tôi mất cân bằng? Liệu những tác nhân đó có liên quan tới những nhu cầu thể chất như đói hay mệt? Có những kỹ năng cảm xúc hay xã hội nhất định nào mà trẻ còn thiếu và cần phải được luyện tập? • Con tôi đi ra ngoài vùng xanh lá bao xa? Khi đi vào vùng màu đỏ hoặc màu xanh dương, chúng phản ứng dữ dội tới mức nào? Sự hỗn loạn hoặc cứng nhắc khi trẻ nằm ngoài vùng xanh lá mất cân bằng ra sao? • Con tôi ở ngoài vùng xanh lá bao lâu và chúng có trở lại dễ dàng không? Con bạn dễ phục hồi tới mức nào? Một khi chúng trở nên rối loạn, có quá khó để chúng lấy lại cảm giác cân bằng và tự chủ không? Chúng tôi sẽ tiết lộ những vấn đề và ý tưởng trên trong phần còn lại của chương (và cuốn sách). Bạn càng có thể đánh giá chính xác những kỹ năng và tính cách độc đáo của con trẻ, bạn càng áp dụng tốt hơn các chiến lược mà chúng ta sẽ thảo luận. Tất cả mọi thứ chúng tôi nói ở đây nhằm mục đích giúp con bạn đạt được sự cân bằng trong ngắn hạn, để cuộc sống hằng ngày dễ dàng và yên bình hơn, cũng như giúp bạn dạy trẻ những kỹ năng cả đời, để chúng có thể có nhiều thời gian hơn trong vùng xanh lá và phát triển thành những thiếu niên và người lớn biết kiểm soát tốt bản thân, sống yên bình và thanh thản. Nếu chúng ta muốn giúp con cái trở nên cân bằng hơn, để chúng có thể điều chỉnh và xử lý những khó khăn trong cuộc sống một cách điềm tĩnh, chúng ta cần giúp trẻ trở lại với khu vực xanh lá khi buồn bã, và giúp chúng dần dần mở rộng vùng xanh lá này. Dan đã giúp một người mẹ trẻ nhận ra lợi ích dài và ngắn hạn của một Bộ não Sẵn sàng khi cô tới gặp anh. Dù đã dành nhiều tuần điều chỉnh một cách chậm rãi và chu đáo, con trai cô vẫn thường xuyên khóc lóc mỗi khi phải đến trường mẫu giáo và rời xa mẹ. Trong khi những đứa trẻ khác đã quen nói lời tạm biệt với cha mẹ chúng, nỗi lo sợ chia ly mãnh liệt của cậu bé vẫn gây ra những vấn đề lớn khi mẹ đưa cậu tới trường. Cậu bé hứa sẽ đi học, mẹ và bé lập kế hoạch chủ động thật chi tiết, nhưng cứ vào lúc tám giờ sáng, cậu bé lại bước vào vùng màu đỏ. Tại bãi đỗ xe, cậu bé bắt đầu hét lên, phun nước bọt, cắn, và thậm chí xé quần áo của mình. Người mẹ lo lắng đã đến gặp Dan để nhờ giúp đỡ. Khi cậu bé bị tách khỏi mẹ, khu vực màu xanh lá cây thu lại rất hẹp, gần như không có. Cậu bé mất thăng bằng nhanh chóng vì tác nhân này, và cậu chìm sâu vào vùng đỏ, không thể trở lại thăng bằng cho đến khi mẹ cậu bé hứa sẽ không rời đi. Cách tiếp cận của Dan với người mẹ là dạy cho cô ấy về những điều cơ bản mà chúng tôi sẽ giải thích trong phần còn lại của chương này. Anh bắt đầu bằng cách giúp cô hiểu rằng sự hiện diện của cô là cách tốt nhất để con trai cô tự điều chỉnh. Vấn đề là khi cô ấy rời đi, cậu bé không còn cách nào khác để giữ mình trong vùng xanh lá. Kết nối của cậu bé với mẹ giữ cho cậu được ổn định. Đôi lúc cô cảm thấy bực bội vì điều đó, nhưng Dan giải thích với cô rằng con trai cô cần ở bên cô để có thể đối mặt với sợ hãi và lo lắng. Tương tự như khi một đứa trẻ phải chạy đến bên bố khi nghe thấy tiếng động đáng sợ, con trai cần dựa vào cô để chịu đựng tình huống căng thẳng và đối phó với nội tâm hỗn loạn và mất cân bằng. Chiến lược đối phó này cũng hợp lý, nhưng bởi vì cậu bé không có những kỹ năng và chiến lược khác để điều chỉnh cảm xúc và chịu đựng sự chia ly, hành động như vậy khiến cả hai mẹ con cùng mệt mỏi. Phản ứng của Bộ não Không sẵn sàng sẽ dựa trên “sự thành công”, rằng liệu cậu bé có nghe lời hay không, bất kể cậu phải trải qua bao nhiêu đau khổ. Nó cũng có thể dựa vào sự xấu hổ (“Không đứa trẻ nào khác ở đây cần mẹ cả”) hoặc coi nhẹ cảm xúc của cậu bé (“Con lớn rồi, không việc gì phải buồn”). Dan, thay vào đó, giúp người mẹ đưa ra một hướng tiếp cận của Bộ não Sẵn sàng. Đó là thừa nhận, trân trọng và phản hồi cảm xúc của con trai cô. Đầu tiên, mẹ và con trai cùng nhau viết và minh họa cho một cuốn sách về việc thật khó khăn khi phải nói lời tạm biệt vào buổi sáng, nhưng khi cậu bé đến trường học thì mọi thứ mới vui vẻ làm sao. Sau đó, họ luyện tập tạm biệt nhau trong những khoảng thời gian rất ngắn ở những nơi mà cậu bé cảm thấy thoải mái và an toàn; rồi dần dần kéo dài thời gian và làm cho sự chia xa trở nên dễ chịu hơn. Hai mẹ con cũng nói về “tư thế dũng cảm”, và nó khác biệt như thế nào với “tư thế nhát gan”, sau đó họ tập luyện hành động theo “tư thế dũng cảm”. Cuối cùng, hai mẹ con nhờ tới sự giúp đỡ từ giáo viên của cậu bé, người mà cậu bé gặp ở khu vực đón trẻ và ban đầu cho phép mẹ cậu bé ở lại với con. Sau đó từng chút một (ngay khi cậu bé có thể chấp nhận), mẹ cậu bé di chuyển ra xa hơn và biến mất trong những khoảng thời gian dài hơn, từ đó mở rộng cửa sổ chịu đựng với việc phải tách ra khỏi mẹ. Với những bước này, người mẹ đã có thể ghi nhận và tôn trọng những trải nghiệm và cảm xúc của con trai. Những kỹ thuật trên đã được chứng minh là thành công với cậu bé này, nhưng mỗi đứa trẻ mỗi khác. Điểm quan trọng không phải là ghi nhớ các bước, mà là giúp trẻ em xây dựng các kỹ năng, tạo không gian và cơ hội để khuyến khích bộ não cân bằng phát triển hơn nữa. Nền tảng để bạn giúp trẻ em cân bằng hơn (cũng như kiên cường, tử tế và đạo đức hơn) là sự gắn kết giữa bạn với chúng. Tất cả mọi chuyện luôn luôn bắt đầu từ mối quan hệ. SỰ TÍCH HỢP TRONG MỐI QUAN HỆ GIỮA CHA MẸ VÀ CON CÁI Ở phần trước, chúng ta đã nói rằng sự tích hợp trong não bộ một người sẽ tạo ra Bộ não Sẵn sàng. Chúng tôi viết rằng tích hợp xảy ra khi các bộ phận khác nhau của bộ não vừa thực hiện các công việc của riêng chúng, vừa hợp tác với nhau để hoàn thành những nhiệm vụ quan trọng một cách hiệu quả hơn so với vận hành riêng lẻ. Điều tương tự cũng được áp dụng trong mối quan hệ giữa cha mẹ và một đứa trẻ. Sự tích hợp hoạt động khi các phần khác biệt được liên kết. Ví dụ, trong mối quan hệ giữa các cá nhân, mỗi người duy trì cá tính riêng của mình trong khi làm việc cùng nhau như một tổng thể. Tích hợp theo cách này không giống như pha trộn hoặc biến mọi thứ trở nên giống hệt nhau và đồng nhất. Một đặc điểm thiết yếu của sự tích hợp là giữ lại những khác biệt và thiết lập các kết nối mà không lấn át những khác biệt đó. Bởi vậy một mối quan hệ tích hợp và lành mạnh có thể rất khó khăn, khi chúng ta vừa cần khác biệt vừa cần liên kết. Điều này đặc biệt quan trọng trong mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái, khi hai cá thể có mối liên hệ chặt chẽ với nhau, nhưng chúng ta vẫn tôn trọng sự khác biệt, từ đó thúc đẩy tích hợp một cách lành mạnh. Biểu hiện lý tưởng là như sau: Một đứa trẻ đang buồn bực. Có lẽ đứa con ba tuổi của bạn tức giận vì bạn không cho bé xem TV, sau khi cô nhóc đã ngồi trước màn hình quá lâu. Khi bé tiến vào vùng màu đỏ và bắt đầu nổi giận, bạn cần ngay lập tức kết nối với con một cách đồng cảm, để con cảm thấy được thấu hiểu và lắng nghe. Sử dụng giọng nói đồng cảm và nét mặt dịu dàng, bạn có thể nói thế này: “Con thực sự muốn xem tiếp à? Con đang bực mình và buồn đấy hả? Ừ, khá là khó nhỉ. Mẹ hiểu mà. Mẹ ngồi ngay đây luôn nè.” Bạn không phải thay đổi quyết định về việc xem TV, nhưng cô bé đã biết bạn có lắng nghe và bạn đã ở bên bé. Đó là tính liên kết của sự tích hợp. Khi liên kết não với não, bạn sẽ hòa hợp sâu sắc với trạng thái cảm xúc của con mình và đưa ra phản ứng tùy thuộc vào trạng thái mất bình tĩnh ở trẻ. “Tùy thuộc” có nghĩa là cách bạn nói chuyện với con sẽ trực tiếp phản hồi một cách tích cực cho cách con giao tiếp với bạn. Kết quả của sự liên kết phù hợp này - khi mà bạn điều chỉnh trạng thái nội tâm của trẻ chứ không chỉ là hành vi bên ngoài - là bạn có thể chú ý và giúp trẻ khi chúng có xu hướng dịch chuyển về khu vực màu đỏ hoặc vùng xanh dương, chìm sâu vào những nơi vô vọng và bất lực. Thay vì chỉ phản ứng với các hành động bên ngoài, bạn cần tập trung chú ý xem thế giới nội tâm của trẻ đang là màu đỏ, màu xanh lá hay màu xanh dương; và giao tiếp với trạng thái bên trong đó của con bạn. Bạn cũng hỗ trợ và cùng với trẻ luyện tập chịu đựng những cảm giác khó khăn, cho trẻ biết rằng bạn có thể xử lý cảm xúc của chúng, ngay cả khi bản thân chúng không làm được. Trẻ có thể học cách mở rộng cửa sổ chịu đựng thông qua giao tiếp hài hòa giữa bạn và trẻ. Chúng tôi đã thảo luận về ý tưởng này ở một số nơi, đặc biệt là trong cuốn sách No-Drama Discipline. Như chúng tôi giải thích trong đó, kỷ luật là việc dạy và xây dựng các kỹ năng, để theo thời gian, bạn ít phải kỷ luật hơn vì con bạn đang xây dựng các kỹ năng để ngày một tự giác. Và vì bản chất của kỷ luật là để dạy dỗ, trẻ em sẽ cần ở trong một trạng thái tâm trí cho phép chúng học hỏi. Đúng, đó chính là khu vực xanh lá. Thông thường, cách hiệu quả nhất để giúp một đứa trẻ đang buồn bực và phản kháng có thể quay trở lại vùng xanh lá là kết nối. Mọi đứa trẻ đều không giống nhau, và chúng tôi luôn muốn chú ý đến sự khác biệt về cá tính và quá trình phát triển. Nhưng đối với hầu hết các trường hợp, khi một đứa trẻ mất cân bằng và mất kiểm soát, phản ứng hiệu quả nhất của cha mẹ (xét theo quan điểm của mỗi người lẫn tính hiệu quả của kỷ luật) là kết nối và định hướng lại. Chiến lược này yêu cầu chúng ta kết nối trước khi cố gắng dạy trẻ một bài học, chỉ ra hành vi hay giải quyết vấn đề. Cũng như khi trẻ bị thương trên cơ thể, chúng ta cũng sẽ muốn an ủi con khi chúng bị tổn thương về mặt cảm xúc. Kết nối có nghĩa là đồng cảm và ở bên con một cách nhẹ nhàng thông qua ngôn ngữ cơ thể, nét mặt đồng cảm và những lời yêu thương, thấu hiểu. Việc này thậm chí còn hiệu quả hơn nếu chúng ta có thể ngồi trong một tư thế thoải mái thấp hơn tầm mắt của trẻ và nói một cách đồng cảm rằng “Mẹ đang ở đây bên con.” Kết nối này giúp trẻ trở lại vùng xanh lá, trở nên bình tĩnh hơn và dễ tiếp thu những gì chúng ta nói. Sau đó, chúng ta có thể chuyển hướng đến cách hành xử và ra quyết định tốt hơn, và bàn về các cách khác mà trẻ có thể thử làm lần tới khi một tình huống tương tự xảy ra. Chúng ta đặt ra những giới hạn giúp con mình cảm thấy an toàn và buộc chúng chịu trách nhiệm cho hành vi của chúng, bao gồm việc phải hành xử đúng mực và sửa chữa lỗi lầm. Đó là tóm tắt về cách tiếp cận kết-nối-và-định-hướng, điều phụ thuộc rất nhiều vào việc chúng ta liên kết và đồng cảm với con cái. Nhưng một phản ứng Bộ não Sẵn sàng lành mạnh ở cha mẹ còn dành một phần riêng cho sự khác biệt. Nói cách khác, bạn không muốn đánh mất sự khác biệt, để thay vì vừa khác biệt vừa kết nối, bạn và con lại trở nên liên kết quá mức. Mối quan hệ lúc này sẽ thiếu cân bằng, có nghĩa là bạn kết nối với con mà không giữ được sự khác biệt của chính mình, dẫn đến sự cân bằng nơi con trẻ cũng gặp khó khăn. Điều quan trọng cần được nhấn mạnh ở đây là sự cân bằng của việc tích hợp không có nghĩa là bạn nên giữ khoảng cách hay ngừng yêu lũ trẻ. Nó chỉ đơn giản là chúng ta cần khuyến khích cả sự liên kết lẫn những điều khác biệt, như một phần quan trọng trong tình thương cũng như trong việc hỗ trợ trẻ. Đó là một điểm phân biệt quan trọng, vì vậy hãy đọc kỹ ví dụ sau. Khi một đứa trẻ cô lập, hoặc trẻ có tính khí thất thường, công việc của bạn không phải là tự mình chịu đựng những cảm xúc của trẻ, hay giải cứu trẻ hoàn toàn khỏi những cảm xúc đó, hay ngăn cho chúng không phải đối mặt với bất cứ khó khăn nào. Thay vì chạy ù đến, dùng keo gắn lại đuôi của chiếc bánh cá hay lao ra cửa hàng để mua một hộp bánh mới, bạn có thể liên kết và hòa hợp, nhưng vẫn khác biệt: “Mẹ biết rồi, con yêu. Con bực lắm khi bánh bị vỡ, đúng không? Thật là đáng buồn mà.” Kết quả là, ngay cả khi bạn không “chiến đấu” với rắc rối ngay lập tức, đứa trẻ vẫn cảm nhận được sự đồng cảm và kết nối của bạn ở mức độ sâu sắc, từ đó quay trở lại trạng thái cân bằng và tự điều chỉnh. Con trẻ sẽ thực sự cảm thấy an toàn hơn trong cuộc sống khi trải qua sự khác biệt đó và biết rằng bạn có thể giải quyết vấn đề mà không mất kiểm soát. Bạn và tầng não trên hiệu quả của bạn sẽ giúp tầng não trên của trẻ hoạt động trở lại, giúp chúng quay trở lại vùng xanh lá. Trong việc phối hợp điều chỉnh này, bạn đang để trẻ cảm nhận được cảm xúc của chúng trong khi bạn cung cấp một mạng lưới an toàn, “một tấm đệm đỡ”, vì vậy chúng không cảm thấy phải đau khổ một mình. Hãy tưởng tượng nếu bạn đánh đổi trạng thái tích hợp của mình để phù hợp với tình trạng rối loạn của trẻ. Điều đó sẽ làm mất sự khác biệt và gây dư thừa liên kết. Trong trường hợp đấy, nếu đứa trẻ khóc, bạn sẽ gục ngã và khóc cùng chúng luôn. Rất nhiều hình ảnh phản chiếu đồng nhất mà không có sự khác biệt. Thay vì làm vậy, bạn hãy cùng trẻ vượt qua sự thất vọng và hỗn loạn cảm xúc, mà không giải cứu chúng ngay lập tức, và sau đó bạn hướng dẫn trẻ trở lại trạng thái vùng xanh lá cân bằng thông qua sự hiện diện, những cái ôm và sự đồng cảm của bạn. Sự khác biệt trong mối quan hệ có nghĩa là bạn cho phép trẻ trải nghiệm những cảm xúc khó khăn không thể tránh khỏi của cuộc sống, còn liên kết có nghĩa là bạn giữ kết nối đủ để giữ trẻ an toàn và giúp chúng cân bằng trở lại. Đó là sức mạnh của sự tích hợp, để nuôi dưỡng niềm hạnh phúc trong cuộc sống của chúng ta. Và đó cũng là nghệ thuật làm cha mẹ theo Bộ não Sẵn sàng. Một lần nữa, đó là sự lý tưởng của Bộ não Sẵn sàng: Đủ khác biệt để cho phép trẻ em đối mặt với những trải nghiệm khó khăn và cảm nhận được cảm xúc của chúng, trong khi vẫn liên kết đủ để bạn có thể cung cấp ranh giới và sự thoải mái, nhờ vậy nhanh chóng giúp trẻ quay trở lại khu vực xanh lá, và thậm chí mở rộng vùng này trong tương lai. Nó chính là thứ mà chúng ta gọi là điểm lý tưởng nhất (sweet spot) của một Bộ não Sẵn sàng. ĐIỂM LÝ TƯỞNG NHẤT CỦA BỘ NÃO SẴN SÀNG: LIỆU BẠN CÓ DUY TRÌ ĐƯỢC SỰ CÂN BẰNG MẠNH MẼ? Vì tất cả các phản ứng và phản hồi của chúng ta đối với con đều sẽ giúp củng cố hoặc làm giảm sự phát triển Bộ não Sẵn sàng ở chúng, chúng ta đôi khi sẽ chạm được vào điểm lý tưởng nhất - điểm cung cấp vừa đủ liên kết và vừa đủ khác biệt. Dù vậy, không có cách dạy con nào là lý tưởng. Không ai trong chúng ta luôn luôn có cách nuôi dạy con tối ưu. Thông thường, chúng ta phản ứng mà không tích hợp cả hai yếu tố. Một đầu của thang đo tích hợp là việc các bậc cha mẹ khác biệt đến mức họ trở nên xa cách với con cái. Họ gạt bỏ cảm xúc của trẻ và phản ứng với việc mất cân bằng cảm xúc ở con bằng cách xem nhẹ hoặc chỉ trích chúng. Kết quả là, con cái của họ có thể bị bỏ rơi và phải tự đối phó với các vấn đề của chúng, kể cả khi chúng chưa đủ trưởng thành để giải quyết các vấn đề đó. Chúng ta thường không nhận ra tác hại mà chúng ta đang gây ra khi lên án và chê bai con cái cũng như cảm xúc của chúng. Khi chúng ta lãng đi, từ chối, hoặc hạ thấp trẻ; khi chúng ta đổ lỗi hoặc giảng giải quá nhiều; khi chúng ta bỏ đi hoặc ngăn cách trẻ, làm chúng xấu hổ về cảm xúc của chính mình - bất cứ khi nào chúng ta đáp lại cảm xúc của trẻ bằng một phản ứng nào đó trong số này, chúng ta đã trừng phạt chúng vì những cảm xúc lành mạnh, bình thường như bao người khác, cũng như trừng phạt trẻ vì đã thể hiện cho ta biết điều gì đang diễn ra trong lòng chúng. Điều này có thể làm tê liệt mọi cảm xúc, khiến cho trẻ thấy mình không nên chia sẻ cảm xúc và các trải nghiệm cá nhân. Thay vì được giúp đỡ để trở lại vùng xanh lá, và thay vì xây dựng các kỹ năng để có thể sử dụng trong tương lai khi trẻ trải nghiệm những cảm xúc to lớn hơn nữa, thì lúc này chúng vẫn ở trong trạng thái rối loạn mà không có bất kỳ sự hỗ trợ nào. Vì thế, chúng chỉ còn hai lựa chọn: Hoặc là trở nên buồn bực hơn nữa và rời khỏi vùng màu xanh lá, hoặc là học cách che giấu cảm xúc thật của chúng với chúng ta. Sự khác biệt mà không có đủ liên kết khiến trẻ gặp khó khăn khi giải quyết cơn bão cảm xúc. Không có gì ngạc nhiên khi chúng không thể cân bằng tình cảm và hành vi. Đầu khác của thang đo là vấn đề ngược lại, nó xảy ra khi cha mẹ chỉ liên kết mà không đủ khác biệt. Đôi khi chúng ta gọi đây là sự ngộ nhận. Nó xảy ra khi cha mẹ không đề cao cá tính của một đứa trẻ, hoặc khi bản sắc của cha mẹ là độc quyền của “cha mẹ”. Nó tạo ra hiện tượng được biết đến như là “cách nuôi con trực thăng”1, và điều đó dẫn đến việc người mẹ mệt mỏi và bị tổn thương khi đứa con bốn tuổi đang ở trong thời kỳ chỉ muốn bố cho đi ngủ. Hoặc tình cảnh bố phải làm bài tập về nhà cho học sinh cấp hai; hoặc chuyện một người bố không thể làm theo lời khuyên của giáo viên mầm non là cứ để con gái mình xoay xở tự bóc vỏ chuối. 1 Phụ huynh trực thăng là kiểu phụ huynh rất chú ý đến những kinh nghiệm và vấn đề của con trẻ. Họ giống như máy bay trực thăng, luôn “bay lơ lửng trên không”, liên tục giám sát mọi khía cạnh trong cuộc sống của con họ. Trên đây là những ví dụ mà cha mẹ cần bớt gắn kết đi và tạo thêm nhiều sự khác biệt hơn vì lợi ích của con cái và của chính họ. Những bậc cha mẹ này thường tỏ ra khó chịu khi con cái họ được trải nghiệm nhiều cung bậc cảm xúc, có mong muốn và sở thích cá nhân. Họ có cửa sổ chịu đựng hẹp đối với việc những đứa con của mình phải buồn bã hay vất vả, đến mức họ cứ tự ý hành động và cứu con cái khỏi khó khăn, chứ không để chúng được cảm nhận, thử thách, mắc lỗi và học hỏi. Thỉnh thoảng chúng ta đều tham gia hơi quá đà vào cuộc sống của những đứa trẻ. Đó là hành động xuất phát từ tình cảm của chúng ta. Đôi khi chúng ta hơi can thiệp quá. Ta buộc dây giày cho chúng, ta đi ra quầy để lấy thêm sốt cà chua, thay vì để con trẻ tự hoàn thành những nhiệm vụ này. Đôi khi trẻ đối mặt với một số khó khăn và thử thách, chúng ta nhảy vào giải cứu chúng, đứng lên bảo vệ chúng, để làm cho “mọi thứ ổn thỏa”. Chúng ta nói chuyện với giáo viên. Chúng ta giải quyết mâu thuẫn với bạn bè cho trẻ. Chúng ta gọi cho huấn luyện viên của trẻ. Tất nhiên, có những lúc chúng ta cần phải đứng lên bảo vệ bọn trẻ. Những lúc như vậy, chúng ta cần phải làm thật quyết liệt. Vậy nên hãy hiểu rõ rằng: Không có gì quan trọng hơn mối quan hệ giữa bạn với con bạn. Nếu bạn đọc bất cứ những gì chúng tôi đã viết qua nhiều năm, bạn sẽ biết chúng tôi nhấn mạnh đến sự gắn bó với con trẻ đến mức nào. Nói một cách đơn giản, ta không thể nào “làm hư” con trẻ bằng việc cho đi quá nhiều tình yêu hoặc sự chú ý. Bạn không cần phải lo lắng bạn là “cha mẹ trực thăng” khi trao cho chúng thật nhiều yêu thương. Trong thực tế, ngày càng có nhiều nghiên cứu cho thấy rằng cha mẹ có xu hướng đầu tư nhiều hơn vào phúc lợi và sự phát triển của trẻ em trong vài thập kỷ qua, và trẻ em đã trở nên khỏe mạnh, hạnh phúc và an toàn hơn. Chúng bớt gặp phải rắc rối, ở lại trường lâu hơn và học tập tốt hơn. Theo hầu hết mọi số liệu, trẻ em hành xử tốt hơn khi cha mẹ chúng nhấn mạnh tới sự hòa hợp và kết nối trong mối quan hệ. Dù vậy, như đã nói trước đó, yêu thương con trẻ cũng bao gồm việc không quá đà, không chỉ chú trọng liên kết mà không có sự khác biệt, như khi chúng ta can thiệp xử lý các vấn đề của trẻ, cắt bỏ cơ hội để trẻ tìm hiểu cách giải quyết các vấn đề khó khăn. Việc phải tự giải thích với giáo viên hoặc tự giải quyết vấn đề với bạn bè có thể là một cơ hội học tập mạnh mẽ. Vì vậy, chúng ta muốn trẻ em nhận được lợi ích khi luyện tập kỹ năng giải quyết vấn đề ở tầng não trên, cũng như tự lên tiếng và phát triển kỹ năng giao tiếp. Ngoài ra, để chúng tự xử lý các tình huống, chúng ta dạy trẻ rằng chúng có thể chịu đựng được những việc không mấy dễ chịu. Một cách tuyệt vời để xây dựng sự kiên cường và tự tin là đối phó với một tình huống đầy thách thức, và chạm tới thành công. Khi chúng trải qua nhiều lần việc phải đánh giá một tình huống, vật lộn với vấn đề, sau đó đưa ra các giải pháp khả thi, bộ não của chúng trở nên dễ thích nghi hơn trong tương lai. Chúng ta muốn dạy trẻ tự khẳng định bản thân và hiểu rằng chúng ta tin chúng, cũng như tin vào khả năng xử lý các tình huống của chúng. Sau đó, trẻ có thể khám phá ra chúng thực sự mạnh mẽ và có khả năng như thế nào, ngay cả khi chúng chưa được biết. Trẻ có thể vượt qua một trải nghiệm khó khăn với suy nghĩ “Mình đã làm được rồi!” Một cách nói khác là chúng ta không muốn bao bọc trẻ với một lớp giấy có túi khí. Những đứa trẻ của chúng ta rất quý giá, nhưng chúng không dễ vỡ. Khi chúng ta bao bọc trẻ và bảo vệ chúng khỏi mọi loại khó chịu, đau khổ, hay thách thức, chúng ta đã càng làm cho chúng dễ vỡ hơn, khiến chúng ít có khả năng đạt được sự cân bằng. Chúng ta nói chuyện với trẻ một cách rõ ràng và vô tình thôi, rằng ”Mẹ không nghĩ con có thể xử lý việc này, con cần mẹ che chở và làm điều đó giúp con.” Khi làm vậy, chúng ta đang từ chối cho trẻ đặc quyền của việc thực hành cảm nhận, chịu đựng sự khó chịu và trở nên kiên trì, sau đó tự tìm đường ra và tự thấy rằng chúng mạnh mẽ và tháo vát. Muốn con bạn tin rằng bạn tin tưởng chúng? Muốn con bạn tháo vát, kiên cường và cân bằng cảm xúc? Muốn con bạn có thể phát triển mạnh mẽ và cứng rắn vượt qua những thách thức? Muốn con bạn biết rằng chúng không phải là nạn nhân của cảm xúc và hoàn cảnh? Hãy để chúng cảm nhận. Hãy để chúng vật lộn với sự thiếu quyết đoán, nỗi khó chịu, sự chán nản và thất vọng. Nói cách khác, hãy tránh liên kết với con bạn đến mức không còn chỗ cho sự khác biệt. Hãy nhớ rằng, công việc của những người làm cha mẹ chúng ta không phải là giải cứu những đứa trẻ khỏi khó khăn và cảm giác không thoải mái. Công việc của chúng ta là cùng trẻ vượt qua khó khăn với sự kết nối và đồng cảm, để chúng được cảm nhận, chủ động tham gia giải quyết vấn đề và khám phá chiều sâu năng lực của chính mình. Chính vì tình thương sâu sắc với con cái mà ta muốn bảo vệ chúng, nhưng năng lực của trẻ sẽ lớn hơn rất nhiều nếu chúng ta cho phép tình yêu đó giúp chính mình trở nên can đảm, và ta có thể đủ mạnh mẽ để cho trẻ tự khám phá sức mạnh riêng nơi chúng. Công việc của chúng ta là cùng trẻ vượt qua khó khăn với sự kết nối và đồng cảm, để chúng được cảm nhận, chủ động tham gia giải quyết vấn đề và khám phá chiều sâu năng lực của chính chúng. Chính vì tình thương sâu sắc với con cái mà ta muốn bảo vệ chúng, nhưng năng lực của trẻ sẽ lớn hơn rất nhiều nếu chúng ta cho phép tình yêu đó giúp chính mình trở nên can đảm, và ta có thể đủ mạnh mẽ để cho trẻ tự khám phá sức mạnh riêng nơi chúng. Công việc của bạn là ở bên con, sẵn sàng giúp đỡ và an ủi khi cần, trong khi vẫn để con có được những bài học quan trọng đi kèm với việc học cách cân bằng. Bạn sẽ muốn tìm thấy điểm lý tưởng của Bộ não Sẵn sàng, với một lượng thích hợp và lành mạnh, cân bằng giữa sự khác biệt và liên kết. THỜI GIAN BIỂU CÂN BẰNG, BỘ NÃO CÂN BẰNG Hầu hết những gì chúng tôi đã nói cho đến lúc này là việc giúp đỡ trẻ em đạt được cân bằng, để chúng có thể điều chỉnh bộ não và cơ thể. Một yếu tố ngoại cảnh quan trọng góp phần điều tiết cảm xúc là không gian mà bạn tạo ra trong cuộc sống của con, một không gian để chúng tăng trưởng và phát triển khỏe mạnh. Nói cách khác, có một mối liên hệ rõ ràng giữa một bộ não cân bằng và một thời gian biểu cân bằng, khi trẻ được phép là trẻ con, không phải lập kế hoạch từng giây và từng khoảnh khắc đều ngập trong bài tập về nhà và các hoạt động đã được lên lịch sẵn. Nói rộng ra, trẻ phát triển kỹ năng điều tiết cảm xúc thông qua tình bạn, những trò chơi tự phát và thời gian rảnh, khi chúng được cho cơ hội để tò mò và tưởng tượng. Một thời gian biểu thoải mái cũng cho phép trẻ dành nhiều thời gian hơn với gia đình và bạn bè để biết được tất cả những bài học đi kèm với những mối quan hệ đó. Ngay cả sự nhàm chán cũng tạo ra những cơ hội quan trọng cho sự phát triển và học tập. Chúng ta lo lắng rất nhiều về đời sống học tập của trẻ, nhưng một trong những điều mang tính giáo dục quý giá nhất mà bạn có thể trao cho trẻ là khi bạn nghe thấy lời phàn nàn “Con chán quá”, hãy đáp lại rằng “Con xem có thể chơi gì trong sân nhà mình đi. Bố thấy một cái xẻng, băng keo và vòi tưới hỏng. Thử làm phi vụ gì đó xem nào!” Chúng tôi được nghe một câu chuyện rất tuyệt vời về Richard Feynman, nhà vật lý đoạt giải Nobel, từ một người bạn đã gặp ông khi cô ấy khoảng 14 tuổi. Có dịp thắc mắc, cô hỏi ông làm thế nào mà thông minh như vậy. Ông nói chuyện cũng đơn giản thôi. Từ bốn tuổi, bố mẹ ông đã bắt ông ra khỏi nhà, và đằng sau nhà ông là một khu vườn trống. Feynman ngày nhỏ đã khám phá các máy móc và động cơ bị vứt xó, và bắt đầu sửa chữa đồng hồ. Sự nhàm chán đơn thuần và sự cần thiết phải làm một cái gì đó đã dẫn đến đủ loại thách thức tinh thần và tăng trưởng trí tuệ, và cuối cùng tạo ra một trong những trí óc tuyệt vời nhất trong nhiều thập kỷ qua. Và nếu chúng ta không ủng hộ việc bắt trẻ em ra khỏi nhà hoặc cho chúng được tự do chạy nhảy trong một bãi rác, và chúng tôi không hứa chắc là làm như vậy sẽ giúp trẻ đạt giải Nobel; chúng tôi vẫn khuyến khích các bậc cha mẹ cho con cái của họ đủ không gian và thời gian rảnh để khám phá thế giới và bản thân. Điều này phù hợp với những gì các nhà lãnh đạo tại NASA và Phòng thí nghiệm Động cơ phản lực tuyên bố về việc cần phải thay đổi quy trình tuyển dụng của họ. Trước đây, trọng tâm là tuyển dụng sinh viên tốt nghiệp với điểm số tốt nhất từ các trường học “tốt nhất” trong cả nước. Nhưng họ bắt đầu nhận thấy rằng nhiều người trong số những thanh niên này không thật sự giỏi trong việc giải quyết các vấn đề. Họ thành thục các kiến thức học thuật, họ có rất nhiều thành tích học thuật sáng chói. Nhưng việc chỉ “nở rộ trong khuôn phép” và hoạt động tốt trong một nền văn hóa Không sẵn sàng không thể dễ dàng chuyển hóa thành năng lực tiếp cận sáng tạo và biết khám phá một cách độc đáo để giải quyết những tình huống khó khăn. Vì vậy, trong quá trình tuyển dụng, các tổ chức bắt đầu ưu tiên các sinh viên tốt nghiệp đã từng tự tay chơi hoặc làm việc một cách thủ công trong suốt thời thơ ấu và khi là thiếu niên. Chính những người đã chế tạo và xây dựng mọi thứ từ khi còn nhỏ, có tiền sử “chơi bời” nhiều nhất, chính là những người giải quyết vấn đề giỏi nhất. Điểm nổi bật ở đây là ngoài việc ưu tiên mối quan hệ giữa bạn với con, một phương pháp chủ chốt khác để bạn có thể giúp trẻ tạo ra sự cân bằng trong cuộc sống là bảo vệ thời gian của trẻ và duy trì nhiều cơ hội để trẻ được chơi theo kiểu truyền thống, lành mạnh, miễn phí và đúng nghĩa trò chơi cho trẻ. Hãy cho phép trẻ có thời gian để khám phá và tìm hiểu, và để phát triển các kỹ năng cảm xúc, xã hội và trí tuệ thông qua chơi đùa, thử nghiệm và mắc lỗi. Nếu mỗi giây đều được lên lịch, đứa trẻ sẽ bỏ lỡ những cơ hội đó. TÍNH KHOA HỌC CỦA VIỆC VUI CHƠI Không phải là quá khi cho rằng vui chơi tự do đang trở thành một hoạt động nguy hiểm cho nhiều trẻ em ngày nay. Ở nhà, thời gian chơi đùa được thay thế bởi các hoạt động, bài học và luyện tập được lên lịch trình sẵn. Tại trường học, việc học bắt đầu sớm, thầy cô dạy nhiều hơn (đòi hỏi trẻ phải ngồi nhiều hơn), tập trung vào việc tăng mức độ thành thạo của trẻ khi xử lý các bài kiểm tra tiêu chuẩn, và ít dành thời gian cho trẻ em để chúng chơi xếp hình, đuổi bắt hay chơi đồ hàng. Thêm vào đó, các lực lượng xã hội đương đại khác lấn chiếm những không gian trước đây dành cho vui chơi. Các phương tiện truyền thông, thiết bị điện tử và những điều tương tự khác đã khẳng định sự thống trị của chúng trong cuộc sống và tâm trí của trẻ em. Không điều gì kể trên là xấu. Nhưng một vấn đề thực sự đã nổi lên khi chúng ngày càng lấn chiếm thời gian vui chơi, điều rất cần thiết cho sự phát triển tối ưu ở người cũng như các động vật có vú khác. Ví dụ, bạn có biết là nếu phần vỏ não trên của chuột không hoạt động tốt, thì con chuột sẽ gặp phải những hạn chế về khả năng nhận thức như ghi nhớ và tiếp thu, nhưng nó vẫn cứ tiếp tục chơi? Phát hiện của nhà thần kinh học Jaak Panksepp khuyến nghị mạnh mẽ rằng vui chơi là động lực, là nhu cầu đã ăn sâu vào gốc rễ của ta, kể cả những động vật có vú nguyên thủy cũng vậy. Nó liên quan đến tầng não dưới, tương tự như các bản năng khác thôi thúc ta tồn tại và kết nối. Vùng não dưới cũng ảnh hưởng trực tiếp đến sự tăng trưởng của các vùng vỏ não cao hơn, tạo điều kiện để một bộ não tích hợp hơn phát triển. Một nghiên cứu khác của Stuart Brown tập trung vào những kẻ tử tù, đã tìm thấy hai điểm chung chính yếu về tuổi thơ của những kẻ giết người: Họ từng bị đối xử tàn tệ theo một cách nào đó, và họ không được chơi đùa khi còn nhỏ. Các nghiên cứu như thế này chỉ ra tầm quan trọng của việc đừng dành trọn thời thơ ấu cho những giờ học piano, trại hè hóa học, và các chương trình học ngoại khóa. Thay vào đó, hãy nhận ra nhu cầu cơ bản của trẻ em là được sống đúng độ tuổi và được chơi đùa. Âm nhạc, khoa học và học hành là quan trọng, tất nhiên, và thời gian xem những thiết bị có màn hình cũng không phải là lãng phí. Rõ ràng, chúng tôi không phản đối việc trẻ em thành thạo các kỹ năng. Nếu trẻ có một niềm đam mê sâu sắc cho một môn năng khiếu cụ thể, thì đó là đam mê nên được theo đuổi. Nhưng đừng trả giá bằng cách tước đi cơ hội được tưởng tượng, được tò mò hay chỉ đơn giản là chơi đùa bình thường. Tất cả những điều này sẽ cho phép trẻ trưởng thành, phát triển, và khám phá ra chúng là ai. Hãy nghĩ thế này: Chơi đùa tự do là một hoạt động thuộc Bộ não Sẵn sàng, vì trẻ chỉ đơn thuần là đang khám phá trí tưởng tượng của chính mình, thử nghiệm các loại hành vi và các kiểu tương tác với người khác, mà không sợ bị phán xét hoặc đe dọa. Chơi đùa tự do không giống như chơi thể thao có quy tắc. Cả hai điều đều có vai trò trong cuộc sống của trẻ con. Với các môn thể thao, những quy tắc và việc thường xuyên có đội thắng, đội thua sẽ thiết lập ý thức đánh giá đúng sai. Việc có thời gian chơi tự do theo nghĩa đen sẽ giải phóng đứa trẻ, cho chúng khám phá trí tưởng tượng của riêng mình. Nhu cầu vui chơi là một phần cố hữu của con người từ xa xưa. Nghiên cứu gần đây đã liên tục chứng minh khẳng định này. Đôi khi, các nghiên cứu cho thấy những gì chúng ta mong muốn một cách trực giác, như vui chơi chẳng hạn, sẽ làm giảm căng thẳng. Nhân tiện, chúng tôi đã thấy kết quả này ở các cộng đồng và trường học có nguồn tài nguyên tốt, đạt được thành tích cao cũng như ở những nơi nghèo khó và chật vật. Nhưng còn những điều đáng ngạc nhiên hơn. Ví dụ, các nhà nghiên cứu đã phát hiện ra rằng chỉ cần chơi với các khối đồ chơi đã có thể giúp trẻ phát triển ngôn ngữ. Tương tự, trẻ mẫu giáo chơi đùa sau khi tạm biệt cha mẹ thường bớt rối trí và chịu đựng được sự chia tách với bố mẹ hơn so với các bạn cùng lứa. Hành động chơi đùa đơn thuần đã đóng vai trò là một yếu tố bảo vệ khi cần điều chỉnh cảm xúc. Một quan điểm chưa được kiểm nghiệm cho rằng khi trẻ em chơi đùa, chúng chỉ đơn giản là đang giết thời gian hoặc mua vui, tất nhiên đó là điều tốt, nhưng chúng không “hoàn thành” điều gì rõ ràng hay làm gì đó để “cải thiện” tâm trí của mình. Tuy nhiên, các nghiên cứu khoa học về chơi đùa chứng minh rằng, chính hành động vui chơi mang lại vô số lợi ích - cả nhận thức lẫn không nhận thức được - chứ không chỉ là giải trí (điều mà chúng tôi tin tưởng mạnh mẽ rằng bản thân nó là một điều rất đáng làm). Chơi đùa là việc của trẻ con. Chơi đùa giúp xây dựng kỹ năng nhận thức, cải thiện ngôn ngữ và khả năng giải quyết vấn đề cũng như phát triển các chức năng cao cấp khác như lập kế hoạch, dự đoán, lường trước hậu quả, và thích nghi với những điều bất ngờ. Mỗi điều này là một kỹ năng của Bộ não Sẵn sàng! Chơi đùa thúc đẩy sự tích hợp. Những kỹ năng xã hội, kỹ năng liên hệ, và thậm chí kỹ năng hùng biện sẽ được cải thiện khi trẻ vui chơi, vì chúng phải thuyết phục người khác về những “luật lệ” trên sân chơi, bao gồm cả các luật hiển nhiên lẫn luật “ngầm” của một trò chơi hay nhóm chơi đó. Chúng phải tìm ra cách tham gia cuộc chơi, đàm phán với những đứa trẻ khác khi không được như ý. Chúng học về sự công bằng, về việc thay phiên nhau, về việc linh hoạt, về cách cư xử có đạo đức. Và chúng phải đối mặt với những vấn đề nan giải cần giải quyết bằng sự đồng cảm, ví dụ như khi chúng xác định cách đối xử với những đứa trẻ chỉ có một mình, bị tách khỏi nhóm chơi. Bên cạnh những lợi ích xã hội này, vui chơi mang đến lợi ích cho tâm lý và cảm xúc, giúp tạo ra một bộ não cân bằng. Khi trẻ chơi đùa, chúng được thực hành phát triển tất cả các phẩm chất của Bộ não Sẵn sàng, như xử lý nỗi thất vọng, duy trì sự chú ý và làm cho thế giới của chúng có ý nghĩa. Trẻ nhập vai, chinh phục nỗi sợ hãi và cảm giác bất lực. Chúng xây dựng sự cân bằng cảm xúc và tính kiên cường, phát triển khả năng chịu đựng sự thất vọng khi không như ý muốn. Tất cả những điều này có được khi trẻ em được phép chơi đùa. ĐỨA TRẺ CÂN BẰNG VÀ ĐỨA TRẺ QUÁ TẢI VÌ LỊCH TRÌNH DÀY ĐẶC Khi chúng tôi nói chuyện với các phụ huynh về việc vui chơi và tầm quan trọng của thời gian rảnh cũng như một lịch trình cân bằng, chắc chắn chúng tôi sẽ được hỏi về cách xử lý vấn đề của chính con cái mình. Trước khi Tina có con, cô đã quyết định rằng khi cô trở thành mẹ, những đứa trẻ của cô sẽ chỉ tham gia một hoạt động tại một thời điểm. Cô đã nghe về sự nguy hiểm của trẻ bị quá tải và những đứa trẻ tham gia quá nhiều hoạt động sẽ trở nên mệt mỏi và choáng ngợp như thế nào. Chúng sẽ không có thời gian với gia đình, chúng bị vắt kiệt sức và bắt đầu không thích bất cứ hoạt động nào mà cha mẹ kỳ vọng là chúng sẽ hứng thú. Cô thấy tất cả những chuyện này đều hợp lý, vì vậy cô tuyên bố rằng nếu những đứa con của cô muốn học nhảy, đó sẽ là tất cả những gì chúng học sau khi kết thúc giờ học tại trường. Nếu muốn chơi thể thao, chúng sẽ không tham gia vào bất cứ điều gì khác cho đến khi hết mùa giải. Tina không phải là người quá thúc ép con cái. (Khi tưởng tượng về việc có con, chúng ta luôn nghĩ mình là các phụ huynh tuyệt vời và lý tưởng!) Sau đó, khi sinh con trai đầu, Tina nhìn thấy rất nhiều cơ hội sẵn sàng dành cho cậu bé, cũng như việc cậu bé có thật nhiều sở thích khác nhau. Cô nhanh chóng nhận ra quyết tâm một-hoạt-động- một thời-điểm của mình đang bị thách thức. Cô và chồng muốn con trai học piano. Cậu bé cũng muốn được tham gia vào câu lạc bộ hướng đạo sinh với bạn bè mình. Thêm vào đó, niềm đam mê của cậu bé là thể thao. Cậu bé muốn chơi mọi môn thể thao trong tất cả các mùa. Piano. Hướng đạo sinh. Các môn thể thao. Thêm vào đó là bài tập về nhà và những chuyến đi chơi của gia đình, làm thế nào mà họ có thể sắp xếp tất cả? Đây mới là đứa con đầu lòng thôi đấy. Bây giờ cô ấy có ba con, mỗi đứa trẻ đều có cơ hội và đam mê riêng! Dan đã trải qua chuyện tương tự với những đứa con của anh. Anh từng dành nhiều buổi chiều tối căng thẳng tại các buổi biểu diễn âm nhạc và các giải đấu bóng chuyền khác nhau. Đó là điều đi liền với việc nuôi dạy con cái, và chúng tôi rất biết ơn vì có thật nhiều lựa chọn thú vị và giá trị dành cho trẻ em. Nhưng như thế nào là quá nhiều? Một lần nữa, ta quay trở về việc cân bằng và tôn trọng sự khác biệt cá nhân. Chúng tôi tin rằng trẻ em bị quá tải bởi lịch trình dày đặc là mối quan tâm hàng đầu ở nhiều ngôi nhà. Tuy nhiên, đối với một số gia đình, tuy không có lịch học nhưng trẻ em dành hàng giờ ngồi trước màn hình cũng là một vấn đề. Những đứa trẻ của chúng ta học hành vất vả trên lớp và tham gia vào tất cả các loại hoạt động, và nhiều lúc ta lo lắng rằng chúng phải làm quá nhiều. Nhưng sau nhiều năm cố gắng đạt được sự cân bằng lành mạnh cho những đứa trẻ, chúng tôi cũng muốn mình thực tế và hợp lý. Trẻ em thường thích được hoạt động; và miễn là những hoạt động ấy lành mạnh và cha mẹ tạo không gian để trẻ được tự do, cũng như không để lịch hoạt động của trẻ ảnh hưởng tới cả gia đình; thì chúng ta vẫn luôn muốn nuôi dưỡng đam mê của trẻ, để trẻ tham gia vào các hoạt động vui chơi mà chúng yêu thích. Vì vậy, làm thế nào để chúng ta kích thích một Bộ não Sẵn sàng thật cân bằng và khỏe mạnh? Đây là một số những câu hỏi chúng tôi khuyến khích cha mẹ tự hỏi mình khi họ đến văn phòng của chúng tôi: • Con tôi có thường xuyên mệt mỏi hay gắt gỏng, hay có những biểu hiện mất cân bằng khác, chẳng hạn như có dấu hiệu bị áp lực hoặc lo lắng? Có phải con tôi bị căng thẳng không? • Con tôi có quá bận rộn không? Có thời gian rảnh để vui chơi và sáng tạo không? • Con tôi có ngủ đủ giấc không? (Nếu một đứa trẻ tham gia nhiều hoạt động đến mức chúng phải làm bài tập về nhà vào giờ đi ngủ, thì đó là một vấn đề.) • Thời gian biểu của con tôi có kín đến mức không có thời gian đi chơi với bạn bè và anh chị em? • Có phải mọi thành viên gia đình đều quá bận rộn để ăn tối cùng nhau? (Bạn không cần phải ăn tất cả các bữa cùng nhau, nhưng nếu bạn hiếm khi ăn cùng cả nhà, đó là điều đáng bận tâm.) • Có phải bạn luôn nói “nhanh lên” với con mình không? • Bản thân bạn có quá năng động và căng thẳng đến mức đa số tương tác của bạn với con mình là phản ứng mạnh mẽ và thiếu kiên nhẫn? Nếu câu trả lời là có cho bất kỳ câu hỏi nào trong số này, thì đây là lúc để bạn dừng lại và xem xét. Nếu bạn trả lời có nhiều hơn một lần, thì chúng tôi khuyên bạn nên suy nghĩ nghiêm túc xem con bạn có đang quá tải không. Mặt khác, nếu không có dấu hiệu của sự quá tải xuất hiện ở con bạn, có lẽ bạn không nên lo lắng về vấn đề này. Nhiều khả năng con bạn đang lớn lên và hạnh phúc, và bạn đã tìm thấy cách để đạt được sự cân bằng lành mạnh giúp thúc đẩy Bộ não Sẵn sàng phát triển. Hãy nhớ rằng, mỗi đứa trẻ đều khác nhau và mỗi trẻ sẽ có một động cơ riêng, một nhịp điệu riêng cho thời gian biểu hằng ngày và hằng tuần của chúng. Điều quan trọng là chúng ta phải trân trọng sự độc đáo của trẻ con. NHỮNG ĐIỀU BẠN CÓ THỂ LÀM: CÁC CHIẾN LƯỢC BỘ NÃO SẴN SÀNG ĐỂ THÚC ĐẨY SỰ CÂN BẰNG Chiến lược #1 để thúc đẩy bộ não cân bằng: Tối đa hóa thời gian ngủ Chúng ta đang ở trong thời đại của những người thiếu ngủ kinh niên. Chúng tôi thấy quá nhiều người trẻ tuổi lo lắng và trầm cảm, và nhiều triệu chứng có thể trầm trọng hơn do thiếu ngủ mạn tính. Trẻ em, đặc biệt thường xuyên bị mất ngủ vì cha mẹ hay nhà trường lấp đầy ngày của chúng bằng các hoạt động. Trớ trêu thay, cha mẹ thường rất đầu tư, đảm bảo con cái họ có thời gian vui chơi, ở bên gia đình lẫn đảm bảo mọi hoạt động giáo dục, thế là giấc ngủ vốn cực kỳ quan trọng lại bị hy sinh để học, và giờ đi ngủ của chúng bị đẩy lùi muộn hơn. Thời gian nghỉ ngơi giảm là một vấn đề, vì giấc ngủ là điều cần thiết cho một bộ não và cơ thể cân bằng. Quan điểm mới về giấc ngủ cho thấy ngủ đủ giấc rất cần thiết để “dọn dẹp” các độc tố không thể tránh khỏi tích tụ trong hệ thống thần kinh vào ban ngày, để chúng ta có thể bắt đầu một ngày mới với bộ não mới và sạch sẽ! Ngủ là cách thanh lọc não. Nếu không ngủ đủ, tất cả hoạt động của não và cơ thể bị tổn hại, bao gồm khả năng chú ý, ghi nhớ, học hỏi, kiên nhẫn và linh hoạt, và thậm chí cả quá trình tiêu hóa. Một đứa trẻ đang lớn rõ ràng cần ngủ nhiều hơn người lớn. Hướng dẫn của Viện Y học Hoa Kỳ về Thuốc ngủ, được chứng thực bởi Viện Nhi khoa Hoa Kỳ, đã khuyến nghị giờ ngủ cho từng nhóm tuổi tương ứng như sau: Trẻ cần ngủ rất nhiều, và không ngủ đủ, khu vực xanh lá của trẻ con co lại và cửa sổ chịu đựng của chúng cũng thu hẹp hơn, khiến