🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Những Lời Bộc Bạch Ebooks Nhóm Zalo https://thuviensach.vn NHỮNG LỜI BỘC BẠCH —★— Tác giả: Jean-Jacques Rousseau Dịch giả: Lê Hồng Sâm Tủ sách Tinh Hoa - Triết Học Nhà xuất bản Tri Thức - 2016 ebook©vctvegroup 26-02-2019 https://thuviensach.vn Lời nhà xuất bản Không nhiều nhà tư tưởng có thể để lại những dấu ấn không dễ xóa nhòa trong thời đại này như Jean-Jacques Rousseau (1712-1778). Sinh ra tại Genève trong một gia đình thợ sửa đồng hồ và sống lang thang gần hết cuộc đời, khắp các vùng của Thụy Sĩ, Pháp, Italia, Phổ, Anh... - có lúc do ông tự bỏ đi, có lúc do bị xua đuổi - cách này hay cách khác, trên những nẻo đường ấy, tư tưởng của ông đã nảy nở, và rồi ảnh hưởng trực tiếp đến cuộc Cách mạng Pháp cũng như trở thành nguồn cảm hứng cho chủ nghĩa Lãng mạn sau này. Ngày nay, Rousseau được đọc và nghiên cứu rộng rãi bởi cái nhìn sâu sắc của ông về thân phận con người. Hầu hết những gì chúng ta gọi là cảm thức hiện đại thì đều đã nằm trong các sáng tác của Rousseau. Rousseau còn khám phá một lục địa đen tối - cái tôi hiện đại - bằng chính tự truyện của mình - Những lời bộc bạch hay tự thú của ông. Những trải nghiệm cá nhân bắt đầu có được ý nghĩa mà nó chưa từng có kể từ thời Plato, Descartes. Vấn đề ông đặt ra không còn là một sự thật khách quan mà là một sự thật-tự nó - một lời thú nhận đầy cảm hứng rằng căn tính của một người là độc nhất, và nó có nghĩa vụ phải được biểu lộ một cách tự do, đầy đủ nhất có thể. Với niềm tin này, Rousseau không chỉ là người tiên phong của chủ nghĩa Lãng mạn mà còn cho cả những người theo chủ nghĩa tự do, hiện sinh hay những người theo chủ nghĩa cá nhân của thời hiện đại. Từ những năm đầu thế kỷ XX qua phong trào Tân thư bằng tiếng Hán cùng với tư tưởng của Voltaire, Montesquieu..., tư tưởng của Rousseau đã vào Việt Nam với toàn bộ sự hạn chế của thời kỳ ấy về https://thuviensach.vn nguồn văn bản, về ngôn ngữ, và đồng nghĩa với nó là sự không đầy đủ về mặt nội hàm các khái niệm hay ý tưởng của Rousseau cũng như các tác gia khác. Nhưng tinh thần nhân văn và cổ vũ sự phát triển của con người cá nhân trong một xã hội bình đẳng đã được gieo mầm trong đời sống tinh thần của một bộ phận nho sĩ, trí thức Việt Nam. Phải đến năm 1982, chúng ta mới có bản tiếng Việt đầy đủ của Bàn về Khế ước xã hội do Hoàng Thanh Đạm dịch (xuất bản 1992, NXB Tp. Hồ Chí Minh, tái bản 2004, NXB Lý luận Chính trị). Và năm 2007 là Émile hay là về giáo dục, Lê Hồng Sâm và Trần Quốc Dương dịch (NXB Tri thức, tái bản 2010). Nhân dịp kỷ niệm 300 năm ngày sinh của Rousseau (1712-2012), Nhà xuất bản Tri thức trân trọng giới thiệu với bạn đọc tác phẩm Những lời bộc bạch do Lê Hồng Sâm dịch, với tài năng, tâm huyết và sự cẩn trọng hiếm có, bà đã đem đến cho chúng ta một Rousseau sáng rõ, chân thực và gần gũi. Bạn đọc còn có thể hiểu thêm về Rousseau không chỉ qua những lời bộc bạch của ông mà còn qua lời giới thiệu chi tiết, thuyết phục của chính dịch giả. Trân trọng giới thiệu! https://thuviensach.vn Giới Thiệu Jean-Jacques Rousseau bắt đầu viết Những lời bộc bạch vào một thời điểm đặc biệt gay go trong đời ông. Giữa năm 1762, Pháp viện Paris lên án tác phẩm Émile, nhà văn phải trốn sang Thụy Sĩ. Bị trục xuất khỏi Berne, ông đến nương náu tại Môtiers, thuộc Neuchâtel, công quốc dưới quyền nhà vua Phổ. Cuối 1764, Cảm nghĩ công dân của Voltaire xuất hiện và lưu hành, nhục mạ Rousseau, phơi bày và lên án việc ông bỏ các con cho Trại trẻ vô thừa nhận. Bài viết ẩn danh tai ác này thúc đẩy Rousseau khởi thảo công trình tự thuật, một dự định được ấp ủ đã lâu. Từ 1758, tuy chuyên tâm thực hiện những tác phẩm lớn như Nàng Héloïse mới, Khế ước xã hội, Émile, song nhà văn đã bắt đầu thu thập tư liệu cho công việc trên. Tình yêu vô vọng với Sophie d’Houdetot, mối bất hòa với bà D’Épinay, với bạn bè trong nhóm Bách khoa toàn thư, khiến Rousseau tin chắc mình không được thấu hiểu. Sau đó, bệnh tật, ý nghĩ mình sắp chết, rồi việc in Émile kéo dài và trắc trở, làm nảy sinh những tưởng tượng đầu tiên về âm mưu của các giáo sĩ dòng Tên định nắm giữ bản thảo, sửa chữa, xuyên tạc tác phẩm, nhằm bôi nhọ thanh danh tác giả sau khi ông qua đời. Qua cơn hoảng loạn, để giải thích, biện minh cách xử sự, để chấn chỉnh cái nhìn sai lạc của mọi người về mình, ông viết cho De Malesherbes, người phụ trách ngành xuất bản mà ông tin cậy và quý trọng, bốn bức thư dài “có thể nói là tôi cố thay cho những hồi ức đã dự định viết”. Thêm vào thôi thúc nội tâm, là những yêu cầu từ bên ngoài: cuối năm 1761, Nhà xuất bản Rey phát biểu “mong ước từ lâu” được đặt phần https://thuviensach.vn giới thiệu cuộc đời nhà văn ở đầu các tác phẩm, và trong năm 1762, nhiều lần nhắc lại đề nghị này. Khởi động sau bài nhục mạ của Voltaire, Những lời bộc bạch được viết trong những năm 1765 ở Môtiers, rồi đảo Saint-Pierre, 1766 ở Anh, 1767 khi nhà văn trở về Pháp, trú ngụ tại lâu đài Trie của hoàng thân De Conti, và cuối 1767, phần Một, dành cho những năm tháng thời thanh xuân, hoàn thành. Kết thúc quyển Sáu, ông cho biết sẽ không viết tiếp. Thế nhưng, vào cuối 1769, “sau hai năm im lặng và kiên nhẫn, giờ đây bất chấp quyết định của mình”, ông khởi đầu phần Hai. Nếu như việc viết phần Một trải ra nhiều năm, thì phần Hai, dài hơn, được thực hiện trong chưa đầy sáu tháng. Cuối quyển Mười hai, ông nói đến phần Ba “nếu có khi nào đủ sức viết”. Ông sẽ không viết phần đó, nhưng những tác phẩm cuối cùng, thực hiện từ 1772 đến 1776, Đàm thoại của Rousseau người phán xét Jean-Jacques và Những mơ mộng của một người dạo chơi đơn độc, tiếp tục khám phá bản thân, được coi như bổ sung công trình tự thuật. Tuy quyết định không in Những lời bộc bạch khi chính mình và những người liên quan còn sống, song ông đã đọc trong một nhóm nhỏ: lần thứ nhất vào đầu tháng chạp 1770, lần thứ hai cũng trong tháng này trước một số văn nhân trẻ, lần thứ ba vào tháng Hai 1771 trước hoàng thân Thụy Điển Gustave, lần thứ tư vào đầu tháng Năm, tại nhà bá tước D’Egmont. Sau đó mấy hôm, bà D’Épinay yêu cầu cảnh sát trưởng cấm đọc Những lời bộc bạch trước công chúng. Nhận xét cay đắng khép lại tác phẩm cho thấy tâm sự của Rousseau đã không được cảm thông, chia sẻ, như ông chờ đợi: “Tôi kết thúc buổi đọc như vậy, và tất cả mọi người làm thinh. Phu nhân D’Egmont là người duy nhất có vẻ xúc động; rõ ràng bà rùng mình, nhưng bà trấn tĩnh lại rất nhanh và giữ im lặng, giống như toàn nhóm.” Thái độ tiếp nhận này chẳng đáng ngạc nhiên, sự thật mất lòng - nhà văn đã nói rõ rằng trong khi phơi bày về bản thân, ông không thể https://thuviensach.vn không phơi bày về những người có liên quan - chưa kể những tiết lộ và xét đoán về các kẻ thù có thật hay tưởng tượng, ngay điều bộc bạch về ân nhân yêu quý, bà De Warens, cũng bị coi như bất nhã. Song chủ yếu là thính giả ngỡ ngàng trước một tác phẩm lạ, không thuộc thể loại nào từng quen thuộc. Đúng như lời tuyên bố mở đầu cuốn sách: “Tôi trù tính một công việc không hề có kiểu mẫu”, với Những lời bộc bạch, Rousseau sáng tạo nên một thể loại văn chương mới mẻ, thể tự truyện của thời hiện đại. Những định nghĩa sau này của các từ điển, của các nhà nghiên cứu, khái niệm “giao ước tự thuật”* nổi tiếng của Philippe Lejeune, xác định loại “truyện kể hồi cố bằng văn xuôi do một con người có thực kể về cuộc sống của chính mình, khi người đó nhấn mạnh vào tầm quan trọng của đời sống cá nhân, đặc biệt vào lịch sử hình thành nhân cách mình”, chính là căn cứ vào tác phẩm của Rousseau. Tất nhiên thể loại được sáng tạo trên cơ sở kế thừa, và Rousseau tiếp nhận ảnh hưởng của một số tiền bối. Ông mượn nhan đề Les Confessions* của Thánh Augustin, nhà thần học và triết gia thế kỷ IV. Trong tác phẩm, giám mục Augustin thuật lại thời thơ ấu và tuổi trẻ với những cám dỗ, lầm lạc, rồi bước đường tìm kiếm và đến với Chúa Trời, cuộc chiến đấu liên tục để được cứu rỗi. Viết về bản thân, nhưng tác giả không nhấn mạnh tính đặc thù của cá nhân mà trình bày cuộc đời mình như một hành trình tinh thần và tâm linh, tiêu biểu cho thân phận con người nói chung, nhằm ngợi ca Chúa, cầu khẩn được xá tội và kêu gọi mỗi độc giả hãy cải tâm sám hối. Mở đầu Những lời bộc bạch, Rousseau cũng nhắc tới Thượng Đế, tới ngày Phán xử cuối cùng, nhưng không nhằm sám hối, mà xin Thượng Đế tập hợp đồng loại của ông, những người sẽ nghe ông bộc bạch, để họ tự ngẫm mà xét đoán ông. Trong suốt mấy trăm trang sách, đối tượng đàm thoại được nhà văn quan tâm không phải Chúa Trời, mà là người đọc, là hậu https://thuviensach.vn thế, và ông tiếp nối việc thế tục hóa tự truyện bắt đầu từ thế kỷ XVI, đặc biệt rõ trong Essais* của Montaigne. Những lời bộc bạch chịu ảnh hưởng gần và trực tiếp từ Essais. Với chủ nghĩa nhân văn thế kỷ XVI, tập trung mối quan tâm vào cá nhân, tác giả Essais kể về mình, quyết thành thực tự khắc họa, tự phân tích. Nhiều ý tưởng được Montaigne phát biểu - về niềm tin rằng chỉ riêng người tự thuật hiểu rõ bản thân, về cái nhìn của người khác dù khen hay chê đều làm mình biến dạng, về khó khăn trong việc tự tìm hiểu, tự bộc lộ v.v... - gần gũi hoặc tương đồng với suy nghĩ của Rousseau. Nhưng thiếu tính liên tục, không có bố cục theo trật tự thời gian, Essais gần với chân dung, với nhật ký riêng tư nhiều hơn. Tự truyện của Rousseau tiếp nhận kết cấu tự sự, theo niên biểu, của các hồi ký thế kỷ XVII. Cũng có sự đồng nhất tác giả-người kể truyện-nhân vật, nhưng hồi ký chú trọng đến những biến cố lớn lao mà tác giả tham gia hay chứng kiến, nhiều hơn là các hành vi và tâm tư cá nhân. Dĩ nhiên hồi ký có thuật lại các sự kiện trong đời nhân vật, tự truyện có miêu tả đời sống xã hội, và theo Philippe Lejeune, sự phân biệt không dựa vào liều lượng nhiều ít của các yếu tố mà dựa vào ý định của tác giả, định viết lịch sử con người mình hay là lịch sử thời đại. Kế thừa những yếu tố manh nha, rời rạc ở những tác phẩm mang tính tự thuật trong quá khứ, Những lời bộc bạch xác lập một thể loại mới, sẽ nở rộ ở thế kỷ sau và tiếp tục phát triển cho tới ngày nay. Rousseau có ý thức rất rõ về tính đặc thù của cá nhân mình. Ông xác định ngay từ những dòng đầu tác phẩm: “Tôi được tạo ra chẳng giống một ai trong những người tôi từng thấy; tôi dám chắc là chẳng giống một ai trong những người đang hiện hữu”, và ông quyết tự bộc lộ trọn vẹn trong thâm tâm và dưới vẻ ngoài như lời đề từ, chú trọng miêu tả trạng thái tâm hồn nhiều hơn là thuật lại các sự kiện. Việc phơi bày con người đích thực nhằm chấn chỉnh cái nhìn sai lạc từ bên https://thuviensach.vn ngoài, nhất là khi chân dung ông bị kẻ thù cố tình xuyên tạc: “Tôi biết là trong công chúng người ta miêu tả tôi với những nét rất ít giống tôi, và đôi khi hết sức xấu xa dị dạng, thành thử, bất chấp cái xấu mà tôi không muốn ỉm đi một điều gì hết, tôi chỉ có thể vẫn được lợi khi tự phô bày đúng như mình vốn thế”. Khẳng định “không có nội tâm con người nào, dù trong sạch đến mấy, lại không ẩn tàng một tật xấu khả ố nào đó”, Rousseau thổ lộ khuyết điểm, lỗi lầm, quyết dấn bước “trong mê lộ tối tăm và lầy bùn của những điều bộc bạch”. Ông cho rằng sự thú nhận thành thực và niềm ăn năn sâu sắc có thể miễn xá cho tội lỗi. Cũng có khi, dưới bề ngoài tội lỗi là một ý định vô tội, thậm chí một tình cảm trìu mến, như trường hợp Jean-Jacques lấy cắp dải ruy băng và vu cho Marion, được kể ở cuối quyển Hai. Tác giả thường thuật lại hành vi, phân tích ngoại cảnh, lý giải nội tình, và phó mình cho sự phán xét của độc giả: “Tôi muốn theo cách nào đó có thể làm cho tâm hồn mình thành trong suốt, trước mắt người đọc, và để làm được điều này tôi gắng phô bày nó dưới mọi điểm nhìn [...] Chính độc giả có nhiệm vụ tập hợp các yếu tố đó, và xác định con người do các yếu tố ấy cấu thành: kết quả phải là công trình của độc giả; và khi ấy nếu họ lầm lẫn, toàn bộ sai sót sẽ là chuyện của họ”. Dựng lại lịch sử cuộc đời và con người mình bằng cái nhìn hồi cố, Rousseau rất chú ý đến cội nguồn của những yếu tố cấu thành nhân cách, đến mầm mống của những ý tưởng làm cơ sở cho các luận đề sau này Thời kỳ trọ học ở Bossey ngợi ca cuộc sống thôn dã đơn sơ và sự giáo dục không gò bó; vụ chiếc lược gãy lý giải nỗi ghê sợ bạo lực và bất công; sự tiếp xúc với các linh mục ở Viện dưỡng dục Turin, việc gặp gỡ tu sĩ đồng tính ở Lyon, biện minh cho thái độ chống giáo quyền; ấn tượng sâu xa về bác nông dân sợ hãi nhân viên thu thuế khơi nguồn cho sự căm ghét áp bức... Dường như có một sự thấm nhiễm, hòa nhập giữa trải nghiệm và lý thuyết, đem lại sức mạnh cho cuốn tự truyện. Những lời bộc bạch cho thấy những nỗi đau của tác https://thuviensach.vn giả, trong cuộc chiến đấu chống lại một xã hội bất công, làm hư hỏng và nô lệ hóa cá nhân, cái xã hội đã bị ông lên án trong các công trình trước đó (Luận về khoa học và nghệ thuật, Luận về nguồn gốc của sự bất bình đẳng giữa các con người, Khế ước xã hội). Ta thấy sự tách biệt giữa Rousseau và các triết gia trong nhóm Bách khoa toàn thư: không phải nhà duy vật vô thần, ông có tín ngưỡng, tất nhiên theo cách của nhân vật linh mục trợ tế miền Savoie trong Émile, mà lời tuyên tín đã khiến tác phẩm và tác giả điêu đứng; ông hoài nghi niềm tin ở lý tính đơn thuần và ở sự tiến bộ của khoa học kỹ thuật. Rousseau tự coi mình còn duy trì được những yếu tố của tính bản thiện tự nhiên ở con người chưa bị xã hội đồi bại làm ô nhiễm. Thiên nhiên và cảm xúc được dành vị trí quan trọng, trong quá trình kiếm tìm bản sắc, khám phá cái tôi. Thiên nhiên là khung cảnh mà hạnh phúc thời thơ ấu và tuổi thanh xuân không thể tách rời: cuộc gặp gỡ hai thiếu nữ ở Annecy diễn ra giữa miền quê với cỏ, hoa và tiếng hót của chim họa mi, hình ảnh bà De Warens gắn bó với “phong cảnh xinh đẹp”, với màu xanh trước khung cửa sổ. Không chỉ là khung cảnh, thiên nhiên còn dạy dỗ: “Sự giản dị của cuộc sống đồng nội đem lại cho tôi một điều tốt lành vô giá, khi mở lòng cho tôi đón nhận tình bạn”, hòa hợp với tâm tư con người: Bossey “thiên đường trần gian”, sau khi cậu bé Jean-Jacques khám phá và nếm trải sự bất công, “dường như hoang vu và u tối”; thiên nhiên thức tỉnh và nuôi dưỡng cảm hứng: “Quang cảnh miền quê, những vẻ tươi đẹp nối tiếp nhau, không khí thoáng đãng [...] phóng thích tâm hồn tôi, khiến tôi táo bạo hơn trong tư duy”. Thiên nhiên khơi mơ mộng, là cội nguồn của niềm an lạc về thể chất và tâm hồn “nhìn thấy nước tôi thường đắm vào một nỗi mơ màng tuyệt diệu”, thiên nhiên chở che an ủi trong nghịch cảnh. Ẩn náu tại đảo Saint-Pierre, giữa hồ Bienne, nhà văn lưu vong thốt lên: “Ôi thiên nhiên! Ôi mẹ của tôi! Tôi đang ở dưới sự bảo hộ duy nhất của mẹ; nơi đây không hề có con người khôn khéo và giảo quyệt xen vào giữa mẹ và tôi”. https://thuviensach.vn Cuốn tự truyện được chia thành hai phần khác biệt nhau rõ rệt. Như tác giả nói rõ, phần Một dành cho ba mươi năm của tuổi thanh xuân với những hồi ức tươi mát và êm đềm, với “muôn ngàn ấn tượng thú vị”, phần Hai thuật lại quãng thời gian tương tự, đầy những biến động trong cuộc chiến đấu với bản thân, với xã hội: vinh quang, danh tiếng, khổ đau, tai họa... Kết cấu phần Một cân đối, các quyển có số trang tương đương, tuy bao trùm những khoảng thời gian không đều nhau, có khi mười mấy năm có khi chỉ mấy tháng. Mỗi hồi tưởng là một lạc thú mới mẻ, được tác giả trở đi trở lại “và có thể xếp đặt sửa sang không ngại ngùng những điều miêu tả cho đến khi hài lòng”. Thiên diễm tình của cha và mẹ, của “hiệp sĩ” Jean-Jacques với cô De Vulson và cô Goton, tấn bi-hài kịch về cây hồ đào và kênh dẫn nước ở Bossey, chuyện chiếc bình Héron, cảnh hái quả anh đào cho hai thiếu nữ... Là những khoảnh khắc tuyệt vời với người tự thuật, cũng như với người đọc. Phần hai, viết nhanh trong trạng thái “lo sợ và đãng trí, bị những kẻ rình mò và canh gác đầy cảnh giác đầy ác ý vây bọc”, có kết cấu lỏng lẻo hơn. Cuộc đối đầu liên miên với những trở ngại, những sự ngược đãi, các tài liệu, thư từ được viện dẫn, khiến số trang của mỗi quyển tăng lên. Một vấn đề thường được nêu lên, xung quanh Những lời bộc bạch, cũng như nhiều tự truyện khác: sự thực và tính xác thực (vérité et véracité). Rousseau đôi khi lầm lẫn: mẹ ông không phải con gái, mà là cháu gái của mục sư; thời gian Rousseau ở nhà ông cậu không phải hai năm mà chưa đến một năm; hình như ông chỉ có ba con hoặc bốn con, (hay không hề có con?). Raymond Trousson* nói đến tính tương đối của khái niệm sự thật trong tự truyện, bởi nói hết mọi điều là không thể, và bởi cấu trúc của một truyện kể không thích hợp với việc tuôn ra mọi hồi ức, lịch sử một cuộc đời được cái nhìn hồi cố xây dựng lại, phải có hướng, phải theo một tuyến chủ đạo. Theo Raymond Trousson, lầm lẫn không phải là dối trá, và “một sự khảo sát sâu rộng, kỹ càng đã cho thấy tác phẩm rất ít điều dối trá”. Mở đầu cuốn tự https://thuviensach.vn truyện, Rousseau cũng nói rằng nếu có lúc ông “điểm tô đôi chút một cách vô thưởng vô phạt, thì chỉ để bổ khuyết một chỗ trống do thiếu trí nhớ mà thôi”. Mở đầu phần Hai, ông cho biết sẽ không có lại được những giấy tờ, tư liệu để bổ sung cho ký ức và “chỉ còn một hướng dẫn viên trung thành có thể trông cậy, đó là những tình cảm tiếp nối biểu thị tính liên tục của con người tôi, và qua chúng mà biểu thị tính liên tục của những biến cố từng là nguyên nhân hay kết quả của chúng”. Ông cũng nhận thức rằng ký ức cảm tính sẽ lựa chọn theo cách của nó “chỉ thuật lại với tôi duy nhất những điều thú vị”, và sau này ông khẳng định sự thực chủ quan, sự thực nội tâm ấy “đáng trọng hơn sự kiện gấp trăm lần”*. Phong phú và đa nghĩa, kể từ khi xuất bản (phần Một năm 1782, phần Hai năm 1789) cho đến nay, Những lời bộc bạch không ngừng là đối tượng cho những phương pháp tiếp cận khác nhau. Nhiều điều được cách đọc phân tâm học khai thác: việc Jean-Jacques ra đời khiến người mẹ thiệt mạng, tình của người cha với yêu thương và oán trách hòa trộn, khoái cảm của chú bé lên mười nhận sự trừng phạt từ bàn tay cô gái ba mươi tuổi, hành vi ác với Marion bắt nguồn từ cảm nghĩ trìu mến... Cách đọc xã hội học chú trọng đến hoàn cảnh kinh tế, địa vị giai cấp, khi lý giải thái độ kiên quyết khước từ ân huệ của triều đình, lựa chọn sự thanh bần và tự do, khi phân tích những ý tưởng sắc sảo, cũng như những điều cực đoan, hoặc mâu thuẫn trong các luận điểm của Rousseau. Cậu thiếu niên Jean-Jacques nghĩ về sự cách biệt với người anh họ thân thiết, từ khi mình làm thợ học việc “anh là một cậu con trai của chốn cao sang; tôi, gã học việc còm, tôi chỉ còn là một thằng bé của Saint-Gervais, giữa chúng tôi không còn sự ngang hàng nữa...”, và hơn hai mươi năm sau, nhà văn viết cho bà De Francueil “chính đẳng cấp của những người giàu, chính đẳng cấp của bà lấy cắp của đẳng cấp chúng tôi miếng ăn cho các con tôi”, với các nhà phê bình chú trọng đến ngôn ngữ, phong cách, ba bản thảo chép tay Những https://thuviensach.vn lời bộc bạch mà Rousseau để lại là tư liệu khảo sát quý giá. Rousseau nhiều lần bộc bạch nhược điểm không “lợi khẩu”, không nhanh trí để ứng đối trong các phòng khách, nhưng ông tự tin ở văn tài, kết quả của lao động kiên nhẫn và sáng tạo (Quả thật con người tự học này đạt được những điều phi thường: học nhạc trong khi dạy nhạc và bằng cách dạy nhạc, vậy mà ông phụ trách hai trăm mục từ về âm nhạc cho Bách khoa toàn thư, sáng tác một vở nhạc kịch nổi tiếng ở cung đình và ở Paris, biên soạn một cuốn Từ điển âm nhạc cho đến thế kỷ XIX vẫn là sách tham khảo!). Không thuộc loại tác gia “xuất khẩu thành thi”, Rousseau sáng tác rất công phu, cẩn trọng. Qua mỗi bản thảo, những sửa chữa, giảm nhẹ hay nhấn mạnh, bổ sung hay lược bớt, cho thấy Rousseau người tự thuật vẫn là “người làm văn chương đến cùng” (Jean-Louis Lecercle). Chính vì tác giả Những lời bộc bạch là “thợ thủ công văn chương” (Michel Launay), là “pháp sư văn chương” (Raymond Trousson), mà người dịch tự thấy bị đặt trước một nhiệm vụ cực kỳ khó khăn. Và cảm giác bất lực của người dịch, cũng như sự trông cậy ở những góp ý của độc giả, là chân thành. Cũng rất chân thành, lời cảm ơn gửi tới những người thân, bạn bè và đồng nghiệp đã giúp đỡ về tư liệu, đã đóng góp ý kiến, đặc biệt là nữ giáo sư Nicole Mozet, nhà giáo Margaret Nicot, nhà nghiên cứu Tanguy L’Aminot - chuyên gia về Rousseau, Giáo sư Hoàng Thị Châu, Tiến sĩ Trần Quốc Dương, nhà giáo Lê Thúc Khiêm, nhạc sĩ Lê Dũng. LÊ HỒNG SÂM https://thuviensach.vn Phần Một Đây là bức chân dung duy nhất về con người, được miêu tả đúng chân tướng và hoàn toàn thành thực, hiện có và chắc sẽ không bao giờ có. Dù quý vị là ai chăng nữa, khi định mệnh của tôi hay lòng tin của tôi đã khiến quý vị thành trọng tài phán xử số phận cuốn sổ này, tôi khẩn cầu quý vị, vì những bất hạnh của tôi, vì tâm can của quý vị, và nhân danh toàn thể loài người, xin đừng hủy hoại một công trình độc nhất vô nhị và hữu ích, có thể dùng làm văn kiện đối chiếu đầu tiên cho việc nghiên cứu con người, việc nghiên cứu này chắc chắn hãy còn phải bắt đầu, và xin đừng tước đi của người đã qua đời vật lưu niệm chắc chắn duy nhất về tính cách của tôi, chưa bị kẻ thù làm biến dạng. Cuối cùng, dù chính quý vị có là một trong những kẻ thù không đội trời chung ấy, xin hãy thôi thù địch với nắm tro tàn của tôi, và xin đừng mang sự bất công tàn ác của mình cho đến thời mà quý vị cũng như tôi không còn sống nữa, để quý vị ít ra cũng một lần có thể cao thượng tự chứng tỏ mình đã quảng đại và nhân hậu khi có thể ác tâm và hằn thù: nếu cho rằng điều ác dành cho một người chưa từng làm hoặc muốn làm điều ác, có thể được gọi là trả thù. https://thuviensach.vn Intus, et in cute* Quyển Một Tôi trù tính một công việc không hề có kiểu mẫu, và sẽ chẳng ai bắt chước thực thi. Tôi muốn phô bày cùng đồng loại một con người hoàn toàn đúng với chân tướng; và con người ấy, sẽ là tôi đây. Riêng mình tôi. Tôi cảm nhận được cõi lòng mình, và tôi hiểu mọi người. Tôi được tạo ra chẳng giống một ai trong những người tôi từng thấy; tôi dám chắc là chẳng giống một ai trong những người đang hiện hữu. Nếu tôi không đáng giá hơn, thì ít ra tôi cũng khác biệt. Liệu tạo hóa làm đúng hay làm sai khi đập vỡ chiếc khuôn mà tạo hóa đã ném tôi vào, điều này mọi người chỉ có thể xét đoán sau khi đã đọc tôi. Tiếng kèn của ngày Phán xử cuối cùng hãy vang lên khi nào muốn, tôi sẽ cầm trong tay cuốn sách này, đến trình diện trước Thượng Đế. Tôi sẽ nói rõ ràng: “Đây là những gì con từng làm, những gì con từng nghĩ, những gì con từng là. Con đã kể điều hay và điều dở cùng trung thực như nhau. Con đã chẳng ỉm đi một điều gì xấu, cũng chẳng thêm một điều gì tốt; và nếu có lúc con điểm tô đôi chút một cách vô thưởng vô phạt, thì chỉ để bổ khuyết một chỗ trống do mình kém trí nhớ mà thôi; con có thể cho là đúng, những gì con biết là có thể đúng, chứ những gì con biết là sai thì không bao giờ. Con thế nào con đã phô bày con thế ấy; hèn hạ đáng khinh khi con hèn hạ đáng khinh; nhân hậu, hào hiệp, cao thượng khi con như vậy: con đã bộc lộ nội tâm con https://thuviensach.vn hệt như chính Người đã thấy nó. Thượng Đế, xin Người hãy tập hợp xung quanh con hằng hà sa số đồng loại của con; họ hãy nghe những lời con bộc bạch, họ hãy rền rĩ vì những điều hèn hạ của con, họ hãy đỏ mặt vì những điều đê mạt của con. Đến lượt mỗi người trong số họ hãy phơi bày cõi lòng mình dưới chân Người cũng thành thật như vậy; rồi xem liệu có ai dám thưa với Người rằng: Con tốt hơn cái kẻ kia.” Tôi ra đời tại Genève, năm 1712, cha là Isaac Rousseau, công dân, mẹ là Suzanne Bernard, nữ công dân. Một tài sản thật nhỏ nhoi, chia cho mười lăm người con, khiến phần của cha tôi hầu như chẳng đáng gì, ông chỉ có nghề thợ đồng hồ làm kế sinh nhai, mà quả thực ông rất khéo tay nghề. Mẹ tôi, con gái mục sư Bernard, giàu hơn: bà có nết na và có nhan sắc; cha tôi lấy được bà chẳng phải không khó khăn vất vả. Tình yêu của họ khởi đầu gần như cùng với cuộc đời họ: ngày từ tám chín tuổi, chiều nào họ cũng cùng dạo chơi trên đường La Treille; mười tuổi, họ không thể rời nhau nữa. Mối đồng cảm, sự hòa hợp về tâm hồn, làm vững chắc thêm tình cảm hình thành do thói quen, cả hai, bản tính dịu dàng và đa cảm, chỉ chờ đợi thời điểm tìm được cùng tố chất ấy ở một người khác, hoặc thời điểm ấy chờ đợi chính họ thì đúng hơn, và mỗi người bèn trao gửi lòng mình cho tấm lòng đầu tiên mở ra đón nhận nó. Số phận, dường như ngăn trở mối tình say đắm của họ, lại chỉ khích lệ nó mà thôi, chàng trai, không lấy được người yêu, héo hon vì đau khổ; nàng khuyên chàng hãy đi xa để quên nàng đi. Chàng đi xa không kết quả, và quay về si tình hơn bao giờ hết. Chàng gặp lại người mình yêu dịu dàng và chung thủy. Sau thử thách này, chỉ còn yêu nhau suốt đời mà thôi, họ thề nguyện như vậy, và trời phù hộ lời thề của họ. Gabriel Bernard, anh của mẹ tôi, phải lòng một trong những chị em của cha tôi; nhưng cô chỉ bằng lòng lấy người anh với điều kiện em trai mình lấy được cô em gái. Tình yêu thu xếp mọi sự, và hai đám cưới cử hành cùng ngày. Như vậy cậu tôi là chồng của cô tôi, và các https://thuviensach.vn con của họ là anh em vừa con cô vừa con cậu với tôi. Mỗi đôi sinh một con sau một năm; rồi lại phải xa nhau. Cậu Bernard tôi là kỹ sư: cậu sang Hungary phục vụ Đế chế dưới thời hoàng thân Eugène. Cậu có thành tích trong cuộc vây hãm và trong trận chiến thành Belgrade. Cha tôi, sau khi anh trai duy nhất của tôi ra đời, được vời sang Constantinople, và thành thợ đồng hồ của hoàng cung. Trong thời gian ông vắng nhà, nhan sắc của mẹ tôi, trí tuệ, tài năng* của bà khiến bà được ngưỡng mộ. Ông De la Closure, khâm sứ Pháp, là một trong những người hâm mộ sốt sắng nhất. Chắc hẳn niềm say mê của ông phải mãnh liệt, vì ba mươi năm sau tôi hãy còn thấy ông cảm động khi nói chuyện với tôi về bà. Để tự bảo vệ, mẹ tôi không chỉ có đức hạnh mà còn nhiều hơn thế, bà yêu chồng tha thiết; bà giục ông về: ông rời bỏ hết thảy, và quay về. Tôi là kết quả đáng buồn của sự trở lại này. Mười tháng sau, tôi ra đời quặt quẹo và ốm yếu; tôi khiến mẹ tôi mất mạng, và sự ra đời là bất hạnh đầu tiên trong các bất hạnh của tôi. Tôi không biết cha tôi chịu đựng mất mát ấy như thế nào nhưng giờ đây tôi biết là ông chẳng bao giờ nguôi khuây, ông tưởng như thấy lại mẹ tôi ở tôi, mà không sao quên được rằng tôi đã khiến ông mất bà; chẳng bao giờ ông ôm hôn tôi mà tôi không cảm thấy qua những tiếng thở dài, qua những vòng tay siết quằn quại, rằng một nuối tiếc cay đắng hòa lẫn những vuốt ve của ông: những vuốt ve ấy chỉ vì thế mà thêm dịu dàng âu yếm. Khi ông bảo tôi: “Jean-Jacques này, ta hãy nói chuyện về mẹ con đi”, tôi bảo ông: “Thế thì, cha ơi, chúng ta sẽ lại khóc thôi”, và chỉ riêng câu ấy đã khiến ông rơi lệ. Ông rền rĩ nói: “Ôi, con hãy trả mẹ lại cho cha, hãy khiến cha nguôi khuây về mẹ, hãy lấp đầy khoảng trống mẹ để lại trong lòng cha. Liệu cha có yêu con đến thế hay không, nếu như con chỉ là con trai cha mà thôi?” Bốn mươi năm sau khi mất mẹ tôi, ông qua đời trong vòng tay vợ kế, nhưng miệng gọi tên người vợ cả, và trong đáy lòng là hình ảnh bà. https://thuviensach.vn Các bậc thân sinh ra tôi là vậy. Trong tất cả những thiên tư họ được trời phú, thiên tư duy nhất họ để lại cho tôi là một con tim đa cảm; nhưng con tim ấy đã tạo nên hạnh phúc của họ, và tạo nên mọi bất hạnh của đời tôi. Tôi sinh ra gần như ngắc ngoải; mọi người ít hy vọng giữ được cho tôi sống. Tôi mang theo một mầm mống bệnh hoạn cứ nặng lên theo năm tháng, và giờ đây chỉ thỉnh thoảng ngưng nghỉ để rồi lại khiến tôi đau đớn tệ hại hơn theo cách khác. Một cô em của cha tôi, dễ thương và nết na, chăm chút tôi chu đáo đến mức cứu được tôi. Vào lúc tôi viết những điều này, bà hãy còn sống, ở tuổi tám mươi, chăm sóc một ông chồng ít tuổi hơn bà, nhưng tàn tạ vì rượu chè. Cô thân yêu, cháu tha thứ cho cô đã làm cháu sống, và cháu buồn phiền vì không thể hoàn lại vào cuối đời cô những chăm lo âu yếm cô đã ban cho cháu ở buổi đầu đời của cháu! Tôi cũng có u Jacqueline hãy còn sống, khỏe mạnh và cứng cáp. Những bàn tay đã mở mắt cho tôi khi tôi sinh ra có thể sẽ vuốt mắt cho tôi khi tôi chết đi. Tôi cảm nhận trước khi suy nghĩ: đó là số phận chung của loài người. Tôi trải nghiệm điều này nhiều hơn người khác. Tôi không biết mình làm những gì cho đến lúc lên năm lên sáu; tôi không hiểu mình đã học đọc như thế nào; tôi chỉ nhớ những cuốn sách đầu tiên tôi đọc và ấn tượng chúng gây ra cho tôi: đó là thời gian mà từ bấy tôi không ngừng có ý thức về bản thân. Mẹ tôi đã để lại những cuốn tiểu thuyết, cha tôi và tôi bắt đầu đọc chúng sau khi ăn tối. Thoạt tiên vấn đề chỉ là luyện cho tôi đọc nhờ những cuốn sách vui vui; nhưng chẳng bao lâu niềm thích thú thành mãnh liệt đến mức chúng tôi lần lượt đọc không ngừng nghỉ, và thức qua đêm để làm việc này. Bao giờ chúng tôi cũng chỉ rời được cuốn sách khi nó kết thúc. Đôi khi cha tôi, sáng ra nghe tiếng chim én, thẹn thùng bảo: “Chúng mình đi ngủ thôi; cha còn trẻ thơ hơn con.” Trong thời gian ngắn, nhờ phương pháp nguy hiểm này, chẳng những tôi biết đọc và tự hiểu một cách cực kỳ dễ dàng, mà còn thông https://thuviensach.vn hiểu được các đam mê, một sự thông hiểu độc nhất vô nhị ở lứa tuổi tôi. Tôi chẳng có một khái niệm gì về sự vật, thế mà mọi tình cảm tôi đã biết cả. Tôi chưa quan niệm được điều gì hết, tôi đã cảm nhận hết mọi điều. Những xúc động mơ hồ này, mà tôi liên tiếp cảm thấy, không hề làm hỏng lý trí mà tôi còn chưa có; nhưng chúng tạo cho tôi một lý trí mang tố chất khác, và khiến tôi có những quan niệm kỳ cục và lãng mạn về đời người, mà trải nghiệm và suy tưởng đã chẳng bao giờ chữa cho tôi khỏi hẳn được. Những cuốn tiểu thuyết chấm dứt cùng với mùa hè năm 1719. Mùa đông năm sau, là thứ khác. Đọc hết tủ sách của mẹ tôi, chúng tôi cầu viện đến phần tủ sách của ông ngoại mà chúng tôi được thừa hưởng. May thay, trong đó có những sách tốt; và sự thể khó mà khác được, bởi tủ sách này quả thật do một mục sư gây dựng, lại còn là nhà thông thái nữa, vì thuở ấy điều này hợp thời thượng, nhưng ông là người tài trí và có óc thẩm mỹ. Lịch sử Giáo hội và lịch sử Đế chế do Le Sueur soạn; Luận văn về lịch sử thế giới của Bossuet; các Danh nhân của Plutarque; Lịch sử thành Venise do Nani viết; Hóa thân của Ovide; La Bruyère; Các thế giới của Fontenelle; Đối thoại của những người chết cũng do ông viết, và vài cuốn của Molière, được mang sang phòng cha tôi, và ngày nào tôi cũng đọc cho ông trong khi ông làm việc. Tôi bắt đầu thích đọc những sách này, một ham thích ít thấy, và có lẽ độc nhất vô nhị ở lứa tuổi đó. Đặc biệt Plutarque thành tác giả được tôi ưa mến nhất. Do thích thú đọc đi đọc lại ông liên tục mà tôi bớt mê tiểu thuyết đôi chút; và chẳng bao lâu tôi ưa chuộng Agésilas, Brutus, Aristide hơn là Orondate, Artamène và Juba*. Từ những cuốn sách thú vị này, từ những trao đổi do sách tạo cơ hội giữa cha con tôi, hình thành cái tinh thần tự do và Cộng hòa, cái tính cách bất khuất và kiêu hãnh, không chịu nổi ách áp bức và phận nô lệ, nó đã giày vò tôi suốt đời trong những tình cảnh ít thích hợp nhất để giúp nó cất cánh. Không ngừng bận tâm về Rome và Athènes, có thể nói là sống với những danh nhân của các đô thành ấy, bản thân mình sinh ra là công https://thuviensach.vn dân một nước Cộng hòa, và là con trai một người cha mà tình yêu tổ quốc là niềm đam mê mạnh mẽ nhất, noi gương ông tôi hứng khởi với tình yêu ấy; tôi ngỡ mình là người Hy Lạp hay La Mã; tôi trở thành nhân vật mà mình đang đọc về cuộc đời: những truyện kể về các hành vi kiên trì và dũng cảm từng tác động đến tôi khiến mắt tôi sáng quắc và giọng nói sang sảng. Một hôm trong bữa ăn tôi kể lại chuyện mạo hiểm của Scaevola*, mọi người hoảng sợ thấy tôi giơ bàn tay ra và giữ tay trên một chiếc hỏa lò để thể hiện hành động của nhân vật. Tôi có một người anh hơn tôi bảy tuổi. Anh học nghề của cha tôi. Tình thương yêu cao độ mọi người dành cho tôi khiến anh hơi bị lơ là, và giờ đây tôi chẳng tán thành chuyện này. Sự lơ là ấy ảnh hưởng đến việc giáo dục anh. Anh sinh hoạt phóng đãng, ngay khi chưa đến tuổi làm một kẻ phóng đãng thực sự. Mọi người đưa anh đến học một thầy khác, anh trốn nhà thầy đi chơi như từng trốn khỏi nhà cha mình. Tôi gần như chẳng gặp anh; tôi chỉ có thể nói là đã làm quen đôi chút với anh; nhưng tôi chẳng vì thế mà không yêu anh tha thiết, còn anh cũng yêu tôi như một gã vô lại có thể yêu cái gì đó. Tôi còn nhớ một lần cha tôi trừng phạt anh một cách khắc nghiệt và giận dữ, tôi đã lao thẳng vào giữa hai người, ôm chặt lấy anh. Tôi lấy thân mình che cho anh, nhận những miếng đòn đánh vào anh; và tôi cứ khăng khăng nhất mực như vậy, thành thử cuối cùng cha tôi phải tha cho anh, hoặc mềm lòng vì những tiếng gào và nước mắt của tôi, hoặc để khỏi ngược đãi tôi nhiều hơn anh. Cuối cùng anh tôi hư nết đến mức trốn đi và biệt hẳn tăm tích. Một thời gian sau, mọi người biết là anh ở nước Đức. Anh không viết thư một lần nào. Từ dạo ấy mọi người chẳng có tin tức của anh nữa, và tôi thành con một như vậy đó. Nếu như chàng trai tội nghiệp ấy bị nuôi dạy cẩu thả, thì sự thể không như vậy với đứa em của anh; và có lẽ con vua cháu Chúa cũng chẳng được chăm chút nhiệt tình như tôi được chăm chút suốt những năm đầu đời, được tất cả xung quanh nâng niu yêu quý, và điều này https://thuviensach.vn còn hiếm thấy hơn nữa, luôn được đối xử như đứa trẻ được yêu dấu, không bao giờ như đứa trẻ được nuông chiều. Cho đến khi tôi ra khỏi ngôi nhà của cha, chưa bao giờ mọi người để tôi một mình chạy rông ngoài phố với những trẻ khác; chưa bao giờ mọi người phải kiềm chế cũng chưa bao giờ phải thỏa mãn ở tôi một tính khí ngông cuồng nào mà người ta cứ gán cho tạo hóa, thực ra tất cả chỉ do sự giáo dục mà thôi. Tôi có những khuyết điểm của lứa tuổi mình; tôi huyên thuyên, tôi tham ăn, đôi khi dối trá. Có lẽ tôi đã thó trái cây, kẹo, đồ ăn; nhưng chưa bao giờ tôi thích thú làm điều ác, gây thiệt hại, đổ tội cho người khác, hành hạ những con vật tội nghiệp. Tuy nhiên tôi còn nhớ đã một lần tè vào nồi của một bà láng giềng, tên là bà Clot, trong khi bà đi nhà thờ nghe giảng đạo. Thậm chí tôi xin thú nhận rằng hồi ức ấy giờ đây còn khiến tôi bật cười, vì bà Clot, tóm lại là người tốt, nhưng đúng là bà lão cảu nhảu nhất tôi từng thấy trong đời. Đó là câu chuyện ngắn ngủi và xác thực về mọi việc làm sai trái trẻ thơ của tôi. Làm sao tôi trở thành tai ác được, khi trước mắt tôi chỉ có những tấm gương hiền dịu, và xung quanh tôi chỉ có những người tốt nhất trên đời? Cha tôi, cô tôi, u tôi, họ hàng của tôi, bạn bè, hàng xóm của chúng tôi, tất cả xung quanh tôi quả thực không vâng theo tôi, nhưng yêu mến tôi; còn tôi cũng yêu mến họ như vậy. Những ý muốn của tôi rất ít bị kích thích và rất ít bị ngăn trở, thành thử tôi chẳng nghĩ đến chuyện có ý muốn. Tôi có thể thề rằng, cho đến khi bị lệ thuộc vào một chủ nhân, tôi chưa biết thế nào là một ý ngông. Ngoài thời gian đọc hay viết bên cạnh cha, và thời gian được u đưa đi dạo, bao giờ tôi cũng ở cùng cô tôi, nhìn cô thêu thùa, nghe cô hát, ngồi hay đứng bên cạnh cô; và tôi hài lòng. Tính tình vui vẻ của cô, sự dịu dàng của cô, gương mặt xinh xắn dễ thương của cô, đã để lại trong tôi những ấn tượng mạnh đến mức giờ đây tôi còn nhìn thấy dáng vẻ của cô, ánh mắt của cô, thái độ của cô: tôi nhớ lại những lời lẽ ngọt ngào êm ái của cô; tôi có thể nói cô ăn mặc và chải tóc như thế nào, không quên https://thuviensach.vn hai vòng tóc đen uốn cong cong trên thái dương, theo thời trang thuở ấy. Tôi tin rằng nhờ cô mà tôi ham thích hay đúng hơn là đam mê âm nhạc, niềm đam mê chỉ rất lâu sau này mới phát triển nơi tôi. Cô biết một số lượng nhiều đến phi thường những điệu nhạc và bài ca mà cô hát bằng một giọng thật êm dịu. Sự thanh thản về tâm hồn của cô gái tuyệt vời này đẩy ra xa cô và xa tất cả những gì quanh cô sự mơ màng và nỗi buồn. Tiếng hát của cô hấp dẫn tôi đến mức chẳng những nhiều bài ca vẫn luôn được lưu giữ trong ký ức, mà thậm chí giờ đây khi trí nhớ không còn, có những bài đã hoàn toàn quên từ thời thơ ấu, dần dần hiện trở lại theo tuổi già, với một sức mê hoặc khôn tả. Liệu có ai bảo rằng tôi, ông lão lẩm cẩm, mòn mỏi vì lo nghĩ và đau buồn, đôi khi bất chợt thấy mình vừa khóc như một đứa trẻ, vừa lầm rầm những điệu nhạc bằng một giọng đã rè và run rẩy? Đặc biệt có một điệu mà nhạc thì tôi nhớ lại trọn vẹn; nhưng nửa sau các lời ca cứ mãi không chịu cho hồi tưởng bất chấp mọi cố gắng, tuy tôi mơ hồ nhớ được các vần. Đây là đoạn khởi đầu, và những gì còn lại mà tôi có thể hồi tưởng: Tircis, em chẳng dám Nghe tiếng sáo của chàng Dưới cây du non; Vì trong xóm làng Đã xì xào bàn tán. ............................. .... Người chăn chiên ....... Ước hẹn ........ Bình yên Và hồng nào hồng chẳng có gai. https://thuviensach.vn Tôi tìm xem đâu là sức mê hoặc cảm động của bài ca này đối với lòng tôi: đó là một sự ưa chuộng bất thường mà tôi không hiểu gì cả; nhưng tôi chẳng thể nào hát cho đến hết mà không bị nước mắt tuôn rơi ngăn lại. Đã hàng trăm lần tôi dự định viết thư đến Paris nhờ tìm kiếm nốt phần lời, nếu có ai đó còn thuộc. Nhưng tôi hầu như tin chắc rằng niềm thích thú khi hồi tưởng điệu nhạc sẽ phần nào tan biến, nếu tôi có chứng cứ là những người khác ngoài cô Suzon tội nghiệp của mình từng hát nó. Những niềm thương mến đầu tiên khi tôi bước vào đời như thế đó: vậy là bắt đầu hình thành hay bắt đầu lộ ra nơi tôi cái con tim vừa thật kiêu hãnh vừa thật dịu dàng, cái tính cách ẻo lả, thế mà lại bất khuất, luôn dao động giữa sự yếu đuối và lòng can đảm, giữa sự nhu nhược và đức độ, nó khiến tôi mâu thuẫn với chính mình đến tận cùng, và đã làm cho sự kiêng nhịn cũng như sự hưởng thụ, lạc thú cũng như tiết độ, tôi đều bỏ lỡ như nhau. Cung cách giáo dục này bỗng bị đứt đoạn vì một biến cố mà hậu quả đã ảnh hưởng đến phần còn lại của đời tôi. Cha tôi cãi cọ với một ông Gautier, đại úy bên Pháp, và có quan hệ trong Hội đồng. Tay Gautier này, con người hèn nhát và ngạo mạn, bị chảy máu mũi, và, để trả thù, buộc tội cha tôi đã rút kiếm ra sử dụng trong thành phố. Họ định bỏ tù cha tôi, ông khăng khăng muốn rằng, theo luật, kẻ buộc tội cũng phải vào tù như ông: do không đạt được điều ấy, ông thà ra khỏi Genève và lưu vong suốt phần đời còn lại, hơn là nhượng bộ về một vấn đề mà ông thấy như danh dự và tự do bị vi phạm. Tôi ở lại dưới sự giám hộ của cậu Bernard tôi, khi ấy là viên chức tại đồn lũy Genève. Con gái đầu của cậu đã mất, nhưng cậu có một con trai bằng tuổi tôi. Chúng tôi cùng được gửi đến Bossey* ở trọ nhà mục sư Lambercier, để học tại đó, cùng với tiếng Latin, toàn bộ mớ lộn xộn vụn vặt mà người ta kèm theo nó dưới cái tên là sự giáo dục. https://thuviensach.vn Hai năm sống ở làng quê làm dịu đi đôi chút sự khắc khổ kiểu La Mã, và đưa tôi trở lại trạng thái trẻ thơ. Tại Genève, nơi mọi người chẳng áp đặt cho tôi điều gì hết, tôi yêu thích sự chuyên cần, việc đọc sách; đó hầu như là trò vui duy nhất; tại Bossey, sự học hành lại khiến tôi yêu thích các trò chơi dùng để giải lao cho việc học. Miền thôn dã đối với tôi thật mới mẻ thành thử tôi vui hưởng nó không biết chán. Tôi đem lòng ham thích nơi thôn dã, một niềm ham thích thật mãnh liệt đến mức chưa bao giờ có thể nguội tắt. Hồi ức về những ngày hạnh phúc trải qua tại đó khiến tôi tiếc nuối thời gian lưu trú và những niềm vui của nó, ở mọi độ tuổi, cho đến cái tuổi đã dẫn tôi trở lại nơi ấy. Ông Lambercier là một người rất biết phải trái, chẳng sao nhãng việc dạy dỗ chúng tôi, song không hề bắt chúng tôi phải làm nhiều bài quá mức. Điều chứng tỏ ông làm tốt là, mặc dù ghét sự gò bó, song tôi chưa bao giờ chán lợm khi nhớ lại những giờ học, và nếu như tôi không học được nhiều ở ông, thì những điều học được tôi đã học dễ dàng, và đã không quên gì hết. Sự giản dị của cuộc sống đồng nội đem lại cho tôi một điều tốt lành vô giá, khi mở lòng cho tôi đón nhận tình bạn. Cho đến bấy giờ tôi chỉ biết những tình cảm cao cả, nhưng tưởng tượng. Thói quen sống cùng nhau trong một trạng thái êm đềm khiến tôi gắn bó một cách trìu mến với Bernard anh họ tôi. Sau một thời gian ngắn tôi có những tình cảm thân thương đối với Bernard hơn tình cảm từng có với anh ruột mình, và những tình cảm ấy đã không bao giờ phai nhạt. Đó là một cậu con trai có vóc người cao, rất gầy gò, rất mảnh khảnh, dịu hiền về tâm tính, yếu ớt về cơ thể, và không quá lợi dụng lòng thiên ái của mọi người trong nhà đối với mình, vì anh là con trai vị giám hộ của tôi. Công việc của chúng tôi, trò vui của chúng tôi, sở thích của chúng tôi giống nhau: chúng tôi đơn độc, chúng tôi cùng tuổi, cả hai đều cần có bạn; có thể nói rằng, ngăn cách chúng tôi là hủy hoại chúng tôi. Mặc dù chúng tôi ít có cơ hội chứng tỏ sự gắn bó với nhau, song sự gắn bó ấy là cực độ; và chẳng những chúng tôi không thể sống cách https://thuviensach.vn biệt lấy một lát, mà còn không tưởng tượng được mình lại có thể sống cách biệt. Tâm tính cả hai đều dễ nhượng bộ sự vỗ về, đều hay chiều lòng khi người ta không định ép buộc mình, chúng tôi luôn đồng ý với nhau mọi điều. Nếu như, do sự ưu đãi của những người trông nom chúng tôi, trước mắt họ anh có đôi chút uy thế đối với tôi, thì khi ở riêng với nhau, tôi lại có một uy thế đối với anh, điều này tái lập sự cân bằng. Trong giờ học, tôi nhắc bài cho anh khi anh ngắc ngứ; khi bài dịch ngược của tôi đã làm xong, tôi giúp anh làm bài của anh, và, trong các trò vui của chúng tôi, sở thích năng động hơn của tôi luôn hướng dẫn anh. Rốt cuộc tính cách của chúng tôi hết sức hòa hợp, và tình bạn liên kết chúng tôi hết sức chân thật, thành thử trong hơn năm năm trời gần như không thể rời nhau, ở Bossey cũng như ở Genève, thú thực là chúng tôi hay đánh nhau, nhưng không bao giờ mọi người cần phải tách chúng tôi ra, không bao giờ có cuộc cãi cọ nào kéo dài hơn một khắc đồng hồ, và chúng tôi không bao giờ kết tội lẫn nhau. Những nhận xét này có thể nói là trẻ con, nhưng lại cho ta một thí dụ có lẽ là duy nhất từ khi có những đứa trẻ trên đời. Cách sống ở Bossey hợp với tôi đến mức chỉ thiếu điều nó chẳng dài lâu hơn để định hình hoàn toàn tính cách của tôi. Những tình cảm dịu dàng, thương mến, thuần hòa, là nền tảng của tính cách này. Tôi cho rằng chẳng một cá nhân nào trong nhân loại có bản tính ít tự đắc như tôi. Trong từng đà hưng phấn tôi nâng mình lên những cảm kích cao thượng, nhưng lập tức rơi trở lại trạng thái thẫn thờ uể oải. Khao khát mãnh liệt nhất của tôi là được tất cả những gì tiếp cận mình yêu mến mình. Tôi hiền; anh họ tôi hiền; bản thân những người trông nom dạy dỗ chúng tôi cũng hiền. Hai năm ròng tôi không chứng kiến cũng không phải chịu một xúc cảm dữ dội nào. Mọi sự đều nuôi dưỡng trong lòng tôi những khuynh hướng được tạo hóa ban cho. Tôi chẳng biết điều gì thú vị hơn là thấy tất cả mọi người hài lòng về tôi và về mọi sự. Tôi sẽ nhớ mãi rằng ở giáo đường, trong khi trả lời vấn đáp về giáo lý, phải lúc tôi ngắc ngứ, thì không gì khiến tôi bối rối hơn là https://thuviensach.vn nhìn thấy trên mặt cô Lambercier những dấu hiệu lo lắng và buồn phiền. Chỉ riêng điều đó làm tôi đau khổ hơn là nỗi hổ thẹn vì mắc lỗi trước công chúng, điều này tuy thế khiến tôi cực kỳ phiền não; vì tuy ít mẫn cảm trước những lời khen, tôi lại luôn hết sức mẫn cảm với nỗi hổ thẹn, và tôi có thể nói tại đây rằng việc chờ đợi những lời quở trách của cô Lambercier không khiến tôi lo ngại bằng nỗi sợ gây phiền muộn cho cô. Tuy nhiên cô chẳng thiếu nghiêm khắc khi cần thiết, cũng như ông anh; nhưng vì sự nghiêm khắc này, hầu như luôn đúng đắn, chẳng bao giờ cáu giận, nên tôi đau buồn vì điều ấy mà không hề chống đối. Tôi buồn bực vì làm mất lòng hơn là vì bị phạt, và dấu hiệu bất bình đối với tôi ác nghiệt hơn hình phạt thể chất. Giải thích rõ hơn cũng phiền phức, nhưng cần phải giải thích. Xin mọi người hãy thay đổi phương pháp đối với giới trẻ, nếu mọi người thấy rõ hơn hậu quả xa xôi của cái phương pháp họ vẫn luôn sử dụng một cách không phân biệt, và thường không tế nhị! Bài học lớn có thể rút ra từ một thí dụ vừa thông thường vừa tai hại khiến tôi quyết định cung cấp thí dụ này. Vì cô Lambercier có tình yêu thương của một người mẹ đối với chúng tôi, nên cô cũng có quyền uy của người mẹ, và đôi khi sử dụng uy quyền đó đến mức phạt chúng tôi theo cách phạt trẻ con* khi chúng tôi đáng bị như vậy. Một thời gian khá lâu cô chỉ dọa thôi, và sự đe dọa về một hình phạt hoàn toàn mới mẻ đối với tôi khiến tôi thấy nó dường như rất hãi hùng; nhưng sau khi thi hành, tôi thấy trải nghiệm nó không khủng khiếp bằng chờ đợi nó, và điều kỳ cục hơn nữa là sự trừng phạt ấy khiến tôi thêm yêu mến người đã phạt mình. Thậm chí phải cần đến toàn bộ sự thành thật của niềm yêu mến ấy và toàn bộ bản tính hiền dịu mới ngăn được tôi tìm cách làm cho mình lại đáng để bị đối xử như vậy; vì tôi đã tìm thấy trong cái đau, thậm chí trong nỗi hổ thẹn, một sự pha trộn nhục cảm khiến tôi khao khát nhiều hơn là sợ trải nghiệm nó một lần nữa do cùng bàn tay ấy. Quả thật, chắc hẳn do một bản năng giới tính sớm phát triển nào đó xen vào điều này, nên tôi https://thuviensach.vn thấy cũng hình phạt ấy mà nhận từ ông anh cô có lẽ chẳng hề thú vị. Nhưng, theo như tính khí của ông, thì chẳng đáng lo mấy về sự thay thế này; và nếu như tôi giữ cho mình không đáng bị phạt, thì chỉ vì sợ làm cô Lambercier giận; bởi uy lực của thiện tâm trong tôi, ngay cả thiện tâm nảy sinh do nhục cảm, mạnh đến mức trong lòng tôi bao giờ nó cũng bắt nhục cảm phải phục tùng. Sự tái phạm, mà tôi tránh song không sợ, xảy đến không do lỗi của tôi, nghĩa là không do tôi cố ý, và có thể nói là tôi lợi dụng nó mà chẳng thẹn với lương tâm. Nhưng lần thứ hai này cũng là lần cuối, vì cô Lambercier, có lẽ nhận ra qua dấu hiệu nào đó là hình phạt ấy không đạt mục đích, liền tuyên bố rằng cô từ bỏ nó và nó làm cô quá mệt. Cho đến bấy giờ chúng tôi vẫn ngủ trong phòng của cô, và đôi khi cả trong giường của cô vào mùa đông. Hai ngày sau mọi người cho chúng tôi sang ngủ ở một phòng khác, và từ đó trở đi tôi có vinh dự, mà có lẽ tôi chẳng cần đến, được cô đối xử như người con trai đã lớn. Ai mà tin được rằng cái hình phạt với con trẻ, nhận ở tuổi lên tám từ tay một cô gái ba mươi, đã định đoạt sở thích của tôi, ham muốn của tôi, đam mê của tôi, định đoạt tôi cho phần đời còn lại, và đúng theo hướng trái ngược với những gì đáng lẽ tiếp theo một cách tự nhiên? Đồng thời với nhục cảm được khơi gợi, thì ham muốn nơi tôi tự để bị lừa phỉnh đến mức, chỉ giới hạn ở những gì tôi đã cảm nhận, chúng không hề nghĩ đến chuyện tìm kiếm điều gì khác, với một dòng máu nóng bỏng nhục cảm hầu như từ lúc ra đời, tôi giữ được mình trong trẻo không hề bị vấy bẩn cho đến tuổi mà những tính khí lạnh lùng nhất và chậm trễ nhất cũng phát triển. Bị giày vò day dứt rất lâu mà chẳng hiểu vì sao, tôi nhìn chòng chọc bằng ánh mắt nồng cháy những phụ nữ xinh đẹp; trí tưởng tượng của tôi không ngừng khiến tôi nhớ lại họ, duy chỉ để sử dụng họ theo kiểu của mình, và biến họ thành bấy nhiêu cô Lambercier. https://thuviensach.vn Ngay cả sau tuổi dậy thì, sở thích kỳ cục này, luôn bền vững và đi tới mức hư hỏng, tới mức điên dại, đã duy trì cho tôi phẩm hạnh đứng đắn mà dường như nó phải tước đi của tôi mới đúng. Nếu như có sự giáo dục nào đoan chính và thanh khiết, thì chắc chắn đó là sự giáo dục mà tôi đã tiếp nhận. Ba bà cô của tôi không chỉ là những người nết na mẫu mực, mà còn có sự giữ gìn ý tứ từ lâu rồi phụ nữ chẳng biết đến nữa. Cha tôi, người ưa khoái lạc, nhưng phong nhã theo kiểu cũ, khi ở bên những người đàn bà ông yêu nhất, cũng không bao giờ có những lời lẽ khiến một trinh nữ có thể đỏ mặt; và chẳng bao giờ niềm tôn trọng phải có đối với trẻ em được đưa đến mức cao hơn như trong gia đình tôi và trước mặt tôi; ở nhà ông Lambercier tôi cũng thấy mọi người cẩn thận không kém về mục này; và một chị đầy tớ rất tốt bị đuổi việc vì một từ ngữ hơi bạo mà chị đã thốt ra trước mặt chúng tôi. Cho đến tuổi thanh niên chẳng những tôi không có một ý tưởng rõ ràng nào về sự phối hợp các giới, mà ý tưởng mơ hồ ấy bao giờ cũng chỉ xuất hiện với tôi dưới một hình ảnh khả ố và đáng tởm. Với gái điếm tôi có một nỗi kinh sợ chưa bao giờ phai nhạt: tôi không thể nhìn một kẻ trụy lạc mà không khinh miệt, thậm chí không hãi hùng, vì niềm gớm ghét của tôi đối với sự trụy lạc lên tới mức ấy, từ cái ngày mà nhân đi đến Saconnex bằng một con đường trũng, tôi nhìn thấy hai bên đường các khoang hổng dưới đất, người ta bảo tôi rằng những kẻ kia giao phối với nhau ở đó. Những gì tôi từng thấy về sự giao phối của những con chó cái cũng luôn trở lại tâm trí tôi khi nghĩ đến những sự giao phối khác, và chỉ riêng hồi ức ấy đã khiến tôi nôn ọe. Những thành kiến này của sự giáo dục, bản thân chúng phù hợp để trì hoãn những bùng nổ đầu tiên của một tính khí dễ cháy, được hỗ trợ, như tôi đã nói, nhờ sự khuây khỏa mà những kích thích đầu tiên của nhục cảm đem lại cho tôi. Do chỉ tưởng tượng được điều mình đã cảm nhận, nên bất chấp những phấn khích rất khó chịu, tôi chỉ biết hướng ham muốn đến kiểu khoái lạc mình đã biết, chứ không bao giờ đi đến tận niềm khoái lạc mà người ta đã biến thành bỉ ổi đáng ghét https://thuviensach.vn đối với tôi, và nó rất gần gụi với khoái lạc kia mà tôi chẳng hề ngờ tới. Trong những trò ngông dại dột, trong những nhiệt cuồng nhục dục, trong những hành vi kỳ cục mà đôi khi nhiệt cuồng nhục dục đẩy tôi vào, tôi nhờ cậy sự giúp đỡ của giới kia trong tưởng tượng, mà chẳng bao giờ nghĩ rằng giới ấy lại hợp với bất kỳ cách sử dụng nào khác ngoài cách sử dụng mình khát khao khai thác. Vậy là với một tính khí rất nồng nhiệt, rất đa dâm, rất sớm phát triển, tuy thế tôi vẫn qua tuổi dậy thì mà không ham muốn, không biết lạc thú nhục thể nào khác ngoài những lạc thú mà cô Lambercier đã rất ngây thơ làm cho tôi biết một cách đại khái; nhưng khi năm tháng tiến triển rốt cuộc đã khiến tôi trưởng thành, thì cũng như vậy, điều lẽ ra làm hỏng tôi lại gìn giữ được tôi. Sở thích trẻ thơ ngày trước, thay vì tan biến, lại liên kết với sở thích kia đến mức tôi chẳng bao giờ gạt được nó khỏi những ham muốn do nhục cảm khơi gợi; và sự điên rồ ấy, cộng thêm bản tính rụt rè, luôn khiến tôi rất ít dạn gái, bởi chẳng dám nói mọi điều hoặc chẳng thể làm mọi sự, vì kiểu lạc thú, mà lạc thú kia đối với tôi chỉ là cực hạn, không thể bị kẻ ham muốn nó tiếm đoạt, cũng không thể được người có khả năng ban phát nó đoán ra. Tôi đã suốt đời thèm muốn và nín lặng như vậy bên cạnh những con người mà tôi yêu nhất. Chẳng bao giờ dám phát biểu sở thích của mình, ít ra tôi cũng làm nó khuây khỏa bằng những quan hệ khiến tôi vẫn nghĩ được đến nó. Quỳ gối bên một tình nương hách dịch, vâng lệnh nàng, có những điều phải xin lỗi nàng, là những lạc thú rất ngọt ngào đối với tôi; và trí tưởng tượng mãnh liệt càng khiến khí huyết tôi bừng bừng, thì tôi càng có vẻ một người tình sững sờ bẽn lẽn. Ta hiểu rằng cung cách yêu đương như thế khiến sự việc không tiến triển thật nhanh, và không thật nguy hiểm cho đức hạnh của những phụ nữ là đối tượng của cách yêu đương ấy. Vậy là tôi đã chiếm hữu rất ít, nhưng không phải không hưởng thụ rất nhiều theo cách của tôi, nghĩa là bằng tưởng tượng. Nhục cảm, đồng lòng với tính tình rụt rè và đầu óc lãng mạn, đã gìn giữ cho tôi những tình cảm trong trẻo và phẩm hạnh đứng đắn https://thuviensach.vn như thế đó, nhờ đúng những sở thích mà, nếu thêm một chút liều lĩnh trơ tráo, có lẽ sẽ dìm tôi vào những khoái lạc thô bạo nhất. Tôi đã đi được bước đầu tiên và là bước nhọc nhằn nhất trong mê lộ tối tăm và lầy bùn của những điều bộc bạch. Không phải trọng tội là điều gian khổ hơn cả khi nói ra, mà là những gì kỳ cục đáng cười và đáng hổ thẹn. Từ giờ tôi tin chắc ở mình: sau những điều vừa cả gan nói ra, thì không gì ngăn được tôi nữa. Mọi người có thể ước lượng được những lời thú nhận như thế đã khiến tôi khổ não đến chừng nào, căn cứ vào việc, là suốt cuộc đời tôi, bên những người phụ nữ mình yêu, đôi khi bị cuốn vào nhiệt cuồng của một mối đam mê nó làm tôi mất khả năng nhìn, nghe, bị loạn trí và toàn thân quằn quại run rẩy, thế mà tôi chưa bao giờ có gan bày tỏ với họ sự điên rồ của mình, và nài xin họ, trong tình trạng thân mật thầm kín nhất, ân huệ duy nhất còn thiếu bên những ân huệ khác. Điều ấy chỉ xảy ra với tôi một lần khi còn nhỏ, với một cô bé cùng độ tuổi; hơn nữa lại chính cô bé ngỏ ý trước. Lần ngược lên như vậy đến những dấu vết đầu tiên của bản thể có cảm giác, tôi tìm thấy những yếu tố, đôi khi dường như xung khắc, song chẳng khỏi kết hợp để sản sinh một cách mạnh mẽ một hiệu quả đồng dạng và thuần nhất; và tôi tìm thấy những yếu tố khác, giống nhau bề ngoài, song do sự ngẫu hợp những tình huống nào đó, đã tạo ra những tổ hợp thật khác biệt, đến mức người ta không bao giờ tưởng tượng chúng lại có quan hệ gì với nhau. Thí dụ ai mà tin được rằng một trong những động lực mạnh mẽ nhất của tâm hồn tôi lại đằm trong cùng một ngọn nguồn nơi sự dâm dật và tính nhu nhược đã chảy vào huyết mạch tôi? Không rời bỏ vấn đề tôi vừa nói tới, song mọi người sẽ thấy từ vấn đề này xuất hiện một ấn tượng khác hẳn. Một hôm tôi ngồi học bài một mình trong gian phòng giáp với nhà bếp. Chị đầy tớ đã hong những chiếc lược của cô Lambercier trên tấm sắt ở lò sưởi. Khi chị quay lại lấy lược, có một chiếc bị gãy cả một hàng răng. Quy kết cho ai trách nhiệm về thiệt hại này đây? Chẳng ai https://thuviensach.vn khác ngoài tôi đã vào gian phòng. Mọi người tra hỏi tôi: tôi không nhận mình đã động đến chiếc lược, ông Lambercier và cô Lambercier hợp sức lại, khuyến khích tôi, thúc ép tôi, đe dọa tôi: tôi khăng khăng bướng bỉnh; nhưng niềm tin chắc quá mạnh, nó thắng mọi lời cự cãi của tôi, mặc dù đây là lần đầu tiên mọi người thấy tôi cả gan nói dối đến thế. Chuyện được coi là nghiêm trọng; nó đáng như vậy. Tai ác, nói dối, ngoan cố, xem ra đều đáng phạt cả; nhưng lần này không phải do cô Lambercier xử phạt. Mọi người viết thư cho cậu Bernard tôi; cậu đến. Anh họ tội nghiệp của tôi bị kết một tội khác nặng không kém; chúng tôi bị gồm chung trong cùng một hình phạt. Nó thật kinh khủng. Trong khi tìm thuốc chữa ở ngay căn bệnh, giá như mọi người muốn nhục cảm hư hỏng của tôi nhụt đi mãi mãi, thì có lẽ họ chẳng thể làm tốt hơn được. Bởi vậy những nhục cảm này để cho tôi yên thân lâu dài. Mọi người không ép được tôi thú nhận điều mà họ đòi hỏi. Bị mắng bị phạt nhiều lần và bị đẩy vào tình trạng kinh khủng nhất, tôi vẫn trơ như đá vững như đồng. Tôi có thể cam chịu cái chết, và tôi đã quyết như vậy. Sức mạnh cũng phải chịu thua sự ương bướng quái quỷ của một đứa trẻ; vì người ta chẳng gọi sự kiên trì của tôi bằng tên nào khác. Cuối cùng tôi ra khỏi thử thách ác nghiệt này người tơi tả, nhưng đắc thắng. Giờ đây đã gần năm mươi năm sau sự biến ấy, và tôi chẳng sợ bị phạt một lần nữa vì cùng sự việc; thì này! Tôi tuyên bố trước mặt ông trời rằng tôi vô tội, rằng tôi đã không làm gãy cũng không động đến chiếc lược, rằng tôi đã không đến gần tấm sắt, và thậm chí chẳng nghĩ đến chuyện ấy. Đừng có hỏi tôi làm thế nào mà sự thiệt hại lại xảy ra: tôi không biết và không sao hiểu nổi; điều tôi biết rất chắc chắn, đó là tôi vô tội trong chuyện ấy. Xin hãy hình dung một tính cách rụt rè và dễ bảo trong đời sống bình thường, nhưng nồng nhiệt, kiêu hãnh, bất khuất trong các đam mê; một đứa trẻ luôn do tiếng nói của lẽ phải chỉ huy, luôn được đối https://thuviensach.vn xử nhẹ nhàng, công bằng, chiều chuộng, một đứa trẻ thậm chí không có khái niệm về sự bất công, thế mà lần đầu tiên đứa trẻ ấy trải nghiệm một bất công thật ghê gớm từ chính những người mà nó yêu quý và kính trọng nhất: đảo lộn biết mấy về tư tưởng! Hỗn loạn biết mấy về tình cảm! Bàng hoàng thảng thốt biết mấy trong tim, trong óc, trong toàn bộ con người trí năng và đạo lý bé bỏng ở nó! Tôi nói rằng mọi người hãy tưởng tượng tất cả những điều này, nếu có thể; vì với tôi thì tôi cảm thấy mình bất lực không làm sáng tỏ, không theo dõi được một dấu vết nhỏ nhoi nào của những gì diễn ra lúc đó nơi mình. Tôi còn chưa có đủ lý trí để cảm nhận rằng những vẻ bên ngoài kết tội mình biết mấy, và để đặt mình vào vị trí của người khác. Tôi đứng ở vị trí của mình, và toàn bộ những gì tôi cảm nhận, đó là sự hà khắc của một hình phạt ghê gớm cho một trọng tội mà tôi không phạm phải, cái đau của thân thể, tuy dữ dội, song tôi ít cảm thấy; tôi chỉ cảm thấy công phẫn, điên giận, tuyệt vọng. Anh họ tôi, ở vào một trường hợp gần tương tự, và bị phạt vì một lỗi vô tình bị coi như một hành vi cố ý, cũng nổi cơn giận dữ theo gương tôi, và có thể nói là tự bốc mình lên hòa đồng với tôi. Cả hai trên cùng một chiếc giường, chúng tôi ôm lấy nhau quằn quại cảm kích, chúng tôi nghẹn thở, và khi những trái tim non trẻ đã vơi khuây đôi chút có thể phả cơn giận ra, chúng tôi ngồi dậy và cả hai lấy hết sức lực thét lên hàng trăm lần: Carnifex! Carnifex! Carnifex!* Giờ đây khi đang viết ra điều này tôi còn cảm thấy mạch đập mạnh; những khoảnh khắc ấy sẽ luôn hiện diện với tôi, dù tôi có sống đến mười vạn tuổi. Cảm nghĩ đầu tiên về bạo lực và sự bất công đã khắc ghi hết sức sâu xa trong tâm hồn tôi, thành thử mọi ý tưởng liên quan đến điều ấy đều đem trở lại cho tôi xúc động đầu tiên; và cảm nghĩ này, liên quan đến tôi ở khởi điểm của nó, đã thật vững chắc trong bản thân nó, và đã tách khỏi mọi lợi ích riêng tư, thành thử con tim tôi bừng bừng phấn khích khi nhìn thấy hoặc nghe kể lại bất kỳ https://thuviensach.vn hành động bất công nào, dù diễn ra tại nơi nào và đối tượng là thế nào, cứ như thể hậu quả rơi vào mình vậy. Khi tôi đọc về những sự tàn ác của một bạo Chúa dữ tợn, về những sự nham hiểm tinh vi của một linh mục giảo quyệt, tôi có thể tình nguyện ra đi để đâm dao găm vào những tên khốn nạn ấy, dù có phải chết trăm lần vì thế. Tôi đã nhiều khi đầm đìa mồ hôi để chạy đuổi theo hoặc ném đá theo một con gà trống, một con bò, một con chó, một con vật mà tôi thấy đang hành hạ con vật khác, duy chỉ vì nó cảm thấy nó là kẻ mạnh hơn. Cảm kích ấy có thể là tự nhiên ở tôi, và tôi tin là nó tự nhiên; nhưng hồi ức sâu xa về sự bất công đầu tiên mà tôi phải chịu gắn bó với cảm kích này quá lâu và quá mạnh thành thử không khỏi tăng cường nó rất nhiều. Trạng thái thanh thản của cuộc đời thơ ấu của tôi kết thúc ở đó. Từ thời điểm ấy tôi ngừng vui hưởng một hạnh phúc trong trẻo, và thậm chí giờ đây tôi cũng cảm thấy hồi ức về vẻ đẹp quyến rũ của tuổi thơ tôi dừng ở đó. Chúng tôi còn ở lại Bossey thêm vài tháng nữa. Chúng tôi ở đó như mọi người thường thể hiện với chúng ta con người đầu tiên còn ở thiên đường trần gian, nhưng đã thôi vui hưởng thiên đường ấy: bề ngoài tình hình vẫn như cũ, song thực ra là một cách tồn tại hoàn toàn khác. Niềm quyến luyến, sự tôn trọng, tình thân mật, lòng tin, không còn gắn bó các cậu học trò với những người hướng dẫn mình nữa; chúng tôi không còn nhìn họ như những vị thần thấu hiểu lòng mình nữa: chúng tôi ít hổ thẹn hơn khi làm bậy và sợ bị kết tội nhiều hơn: chúng tôi bắt đầu giấu giếm, nổi loạn, dối trá. Mọi thói tật của lứa tuổi làm hỏng sự thơ ngây của chúng tôi và khiến những trò chơi của chúng tôi xấu xí đi. Ngay cả miền quê cũng mất đi trong mắt chúng tôi vẻ hấp dẫn dịu dàng và bình dị làm cảm động lòng người: chúng tôi thấy nó dường như hoang vu và u tối; như thể nó đã phủ lên mình một tấm màn che đi với chúng tôi những vẻ đẹp của nó. Chúng tôi thôi vun xới những mảnh vườn con của mình, cỏ cây, hoa lá của mình. Chúng tôi không còn nhè nhẹ bới đất, và reo lên vui sướng khi phát hiện hạt mình gieo đã nảy mầm. Chúng tôi chán ngấy cuộc sống https://thuviensach.vn ấy; mọi người chán ngấy chúng tôi; cậu tôi rút chúng tôi về, và chúng tôi chia tay ông Lambercier cùng cô Lambercier, ngán lẫn nhau, và xa lìa nhau ít nuối tiếc. Gần ba mươi năm trôi qua kể từ khi ra khỏi Bossey, tôi chẳng nhớ lại thời gian lưu trú một cách thú vị qua những hồi ức gắn liền với nhau đôi chút: nhưng từ khi hết thời đứng tuổi ngả sang cảnh già, tôi cảm thấy cũng những hồi ức ấy tái sinh trong khi các hồi ức khác mờ đi, và chúng khắc ghi trong trí nhớ tôi với những nét mà sự hấp dẫn và sức mạnh tăng lên từng ngày; cứ như thể, cảm thấy sự sống đang thoát đi, tôi tìm cách nắm bắt lại nó từ những bước khởi đầu. Những sự kiện nhỏ nhặt nhất của thời ấy khiến tôi thích thú, duy chỉ vì chúng thuộc thời ấy. Tôi nhớ lại mọi tình huống của nơi chốn, của con người, của giờ giấc. Tôi nhìn thấy người hầu gái hay anh đầy tớ đang làm việc trong phòng, một con chim én bay vào qua cửa sổ, một con ruồi đậu xuống bàn tay tôi trong khi tôi đang đọc bài: tôi nhìn thấy toàn bộ sự sắp xếp căn phòng chúng tôi ở; bên phải là thư phòng của ông Lambercier, một bức tranh in trình bày tất cả các vị giáo hoàng, một phong vũ biểu, một tấm lịch to, những cây phúc bồn tử, từ một khu vườn rất cao mà ngôi nhà lấn sâu vào phía sau, che rợp cửa sổ và đôi khi xòa vào tận bên trong. Tôi biết rõ là độc giả chẳng cần biết lắm tất cả những điều ấy, nhưng tôi thì tôi cần nói với họ những điều ấy. Sao tôi không dám kể như vậy cho họ mọi mẩu chuyện nho nhỏ của cái tuổi hạnh phúc ấy, những mẩu chuyện hãy còn khiến tôi rùng mình thích thú khi nhớ lại! Đặc biệt là năm hay sáu chuyện... Chúng ta hãy thỏa thuận. Tôi miễn cho các vị năm chuyện; nhưng tôi muốn một, chỉ một thôi, miễn là mọi người để cho tôi kể lại nó dài dòng hết mức có thể, để kéo dài niềm vui thú của tôi. Nếu tôi chỉ tìm vui thú cho các vị, thì tôi có thể chọn mẩu chuyện về cái mông của cô Lambercier, do cô rủi ro ngã nhào ở mạn dưới đồng cỏ, mà phơi ra lồ lộ trước nhà vua Sardaigne khi ngài đi qua*: nhưng mẩu chuyện về cây hồ đào ở sân trước thì vui hơn đối với tôi là https://thuviensach.vn đương sự, trong khi tôi chỉ là người chứng kiến vụ ngã nhào; và tôi xin thú thật rằng tôi chẳng tìm ra một lời nào để cười cợt trước một biến cố, tuy hài hước ở bản thân nó, song khiến tôi lo sợ cho một người mà tôi yêu như một bà mẹ, và có lẽ còn hơn thế. Ôi các vị độc giả tò mò muốn biết câu chuyện quan trọng về cây hồ đào của sân trước, xin hãy nghe bi kịch ghê gớm của nó, và xin đừng rùng mình nếu các vị có thể! Bên ngoài cửa ra vào sân, có một sân trước ở bên trái lối vào, mọi người thường ra đó ngồi vào buổi chiều, nhưng sân trước này không có bóng mát. Để tạo bóng râm, ông Lambercier cho trồng tại đó một cây hồ đào. Việc trồng cây tiến hành một cách long trọng: hai cậu học sinh ở trọ là người đỡ đầu cho cây; và, trong khi mọi người lấp hố đất, chúng tôi mỗi người vừa một tay giữ cây vừa hát những khúc ca khải hoàn. Để tưới cây, mọi người đào một kiểu bồn chứa xung quanh gốc. Hằng ngày, là những người chứng kiến nồng nhiệt việc tưới nước đó, anh họ tôi và tôi vững tin vào ý tưởng rất tự nhiên rằng trồng một cái cây trên sân trước thì vẻ vang hơn là cắm một lá cờ lên chỗ hổng ở tường, và chúng tôi quyết định tìm kiếm cho mình vinh quang ấy không chia sẻ cho bất kỳ ai. Để làm việc này chúng tôi bèn cắt một cành giâm, từ một cây liễu tơ, và chúng tôi trồng cành giâm ấy trên sân trước, cách cây hồ đào uy nghiêm chừng tám hay mười pied*. Chúng tôi không quên cũng đào một hố trũng quanh cây của mình: cái khó ở chỗ lấy gì làm đầy chỗ trũng; vì nước đến từ khá xa, và mọi người không cho chúng tôi chạy đi lấy nước. Song nhất định phải có nước cho cây liễu của chúng tôi. Chúng tôi dùng đủ loại mưu mẹo để cung cấp nước cho nó trong vài ngày; và việc này có kết quả tốt đến mức chúng tôi thấy nó đâm chồi và mọc ra những chiếc lá be bé mà chúng tôi đo độ lớn từng giờ, tin chắc rằng chẳng mấy chốc cây sẽ tỏa bóng rợp cho mình, mặc dù nó cao hơn mặt đất chưa đến một pied. https://thuviensach.vn Vì cái cây của chúng tôi thu hút toàn tâm toàn ý chúng tôi, khiến chúng tôi không chuyên chú vào việc gì được, không học gì được, như thể mê sảng, và vì không biết chúng tôi chống đối ai, nên mọi người coi sóc chúng tôi chặt hơn trước, chúng tôi nhìn thấy khoảnh khắc tai hại mình sẽ thiếu nước, và sầu não chờ đợi thấy cây của mình chết khô. Cuối cùng, sự khẩn thiết, làm nảy sinh tài nghệ, gợi ý cho chúng tôi một phát minh để đảm bảo cho cây và cho chúng tôi khỏi một cái chết chắc chắn: đó là làm dưới mặt đất một cái mương sẽ bí mật dẫn đến cây liễu một phần nước tưới cho cây hồ đào. Công việc này, được thực hiện hăng hái, thoạt tiên lại không thành công, chúng tôi đã làm đường dốc quá dở, thành thử nước không chảy; đất lở xuống và lấp mất mương; nơi dẫn nước vào đầy rác; mọi việc sai hết cả. Không gì khiến chúng tôi nản chí: Omnia vincit labor improbus.* Chúng tôi đào sâu thêm đất và bồn chứa, để nước chảy được; chúng tôi xẻ các đáy hộp thành những thanh nhỏ hẹp bản, một số đặt nằm nối tiếp nhau, số khác xếp chéo góc hai bên các thanh kia, tạo thành một con kênh hình tam giác để dẫn nước, chúng tôi cắm ở chỗ nước chảy vào những mẩu gỗ nhỏ mảnh và thưa, làm thành một kiểu rào chắn hay tấm ngăn, giữ lại đất bùn và sỏi đá mà không lấp mất lối nước chảy. Chúng tôi phủ công trình cẩn thận bằng đất nện kỹ; và cái hôm làm xong mọi việc, chúng tôi chờ đợi giờ tưới nước, run rẩy vì hy vọng và sợ hãi. Sau hàng thế kỷ chờ đợi, cuối cùng giờ ấy đến; theo lệ thường ông Lambercier cũng đến chứng kiến sự thực thi công việc, trong lúc thực thi này cả hai chúng tôi đứng đằng sau ông để che cái cây của mình, rất may là ông quay lưng lại với nó. Mọi người vừa mới đổ xong xô nước đầu tiên, là chúng tôi bắt đầu nhìn thấy nước chảy vào bồn chứa của mình. Trước cảnh ấy, chúng tôi mất cả thận trọng; chúng tôi thốt lên những tiếng reo vui sướng khiến ông Lambercier quay người lại, và thật tai hại, vì ông rất https://thuviensach.vn thích thú thấy đất trồng cây hồ đào tốt như thế nào, và hút nước thun thút ra sao. Ngạc nhiên thấy nước chia thành hai bồn, đến lượt ông kêu lên, nhìn ngó, nhận ra trò bất lương, đột nhiên sai đem đến một chiếc cuốc, bổ một nhát, làm tung lên hai ba mảnh từ những thanh gỗ của chúng tôi, thế là, vừa ráng sức kêu: Một kênh đào! Một kênh đào! vừa bổ khắp mọi phía những nhát cuốc không thương xót, mỗi nhát trúng vào giữa trái tim chúng tôi. Trong chốc lát những thanh gỗ, đường dẫn, bồn chứa, cây liễu, tất thảy bị tàn phá, tất thảy bị xới nát, mà trong suốt cuộc chinh phạt ghê gớm ấy, không một lời nào khác được thốt lên, trừ tiếng kêu cảm thán ông lặp lại không ngừng: Một kênh đào! ông vừa la lên vừa phá nát mọi thứ, một kênh đào! Một kênh đào! Có lẽ mọi người tưởng câu chuyện sẽ kết thúc không hay đối với những kiến trúc sư tí hon. Mọi người lầm: mọi sự kết thúc, ông Lambercier không trách chúng tôi một lời, cũng chẳng tỏ vẻ khó chịu, và không nói với chúng tôi về chuyện ấy nữa; thậm chí sau đó một chút chúng tôi còn nghe thấy ông cười rất to với cô em, vì tiếng cười của ông Lambercier nghe được từ xa, và điều lạ lùng hơn nữa, đó là, khi mối kinh ngạc đầu tiên qua đi, bản thân chúng tôi cũng không buồn rầu lắm. Chúng tôi trồng ở nơi khác một cái cây khác, và chúng tôi thường hay nhắc lại thảm họa của cái cây trước, lặp lại với nhau một cách khoa trương: Một kênh đào! một kênh đào! Cho đến bấy giờ thỉnh thoảng tôi từng có những cơn kiêu hãnh tự hào, khi tôi là Aristide hay Brutus*. Đây là niềm tự đắc rõ rệt đầu tiên ở tôi. Đã tự tay mình xây dựng được một kênh đào, đã để một cành giâm đua tranh với một cây to, tôi thấy dường như là đẳng cấp tối cao của vinh quang, ở tuổi lên mười tôi xét đoán về điều này rõ hơn César ở tuổi ba mươi. Ý tưởng về cây hồ đào và câu chuyện nhỏ liên quan đến nó được tôi nhớ rõ hoặc hồi tưởng rõ đến mức một trong những dự định thú vị nhất của tôi trong chuyến đi Genève, năm 1754, là đến Bossey thăm lại những vật kỷ niệm về các trò chơi thời thơ ấu, nhất là cây hồ đào https://thuviensach.vn thân thương, khi ấy chắc đã được một phần ba thế kỷ. Tôi đã bị quấy nhiễu thật liên tục, đã rất ít làm chủ được bản thân, thành thử không tìm được lúc nào để làm mình thỏa nguyện. Xem ra tôi khó mà có lại cơ hội như vậy. Tuy thế tôi không mất đi mong muốn cũng như hy vọng, và tôi gần như tin chắc rằng nếu có khi nào, trở về những nơi chốn yêu dấu ấy, gặp lại cây hồ đào thân thương hãy còn ở đó, tôi sẽ tưới nó bằng nước mắt của mình. Trở về Genève, tôi ở nhà cậu tôi hai hoặc ba năm, trong khi chờ đợi mọi người quyết định sẽ sắp xếp cho mình ra sao. Vì cậu tôi dự định để con vào ngành công binh, nên cậu cho con học vẽ chút ít và dạy con các nguyên lý của Euclide. Tôi cùng học tất cả những điều này cho có bầu có bạn, và tôi đâm thích, nhất là môn vẽ. Trong khi đó mọi người bàn bạc xem sẽ cho tôi làm thợ đồng hồ, đại tụng hay mục sư. Tôi thích làm mục sư hơn, vì tôi thấy việc thuyết giáo rất hay. Nhưng số lợi tức nhỏ từ tài sản của mẹ tôi, chia cho anh tôi và tôi, không đủ để tôi theo đuổi việc học. Vì độ tuổi của tôi khiến việc chọn lựa trên chưa thật cấp bách, nên tôi ở lại nhà cậu trong khi chờ đợi, gần như uổng phí thì giờ, và chẳng vì thế mà không trả một khoản tiền trọ khá cao, điều này cũng phải lẽ. Cậu tôi, người ưa khoái lạc giống cha tôi, không biết tự chế ngự vì bổn phận như cha tôi, và khá ít chăm lo chúng tôi. Mợ tôi là người sùng đạo hơi ngả theo phái kiên tín, thích hát thánh ca hơn là coi sóc việc giáo dục chúng tôi. Mọi người để cho chúng tôi gần như hoàn toàn tự do, song chúng tôi không bao giờ lạm dụng tình trạng này. Luôn gắn bó khăng khít, hai chúng tôi đủ cho nhau và, do chẳng hề tìm cách giao du với lũ trẻ lêu lổng trạc tuổi mình, chúng tôi không nhiễm một thói quen bừa bãi nào mà cảnh nhàn rỗi có thể xui khiến. Thậm chí tôi còn sai lầm khi cho rằng chúng tôi nhàn rỗi, vì chẳng bao giờ chúng tôi ít nhàn rỗi hơn, và điều may mắn là mọi trò chơi mà chúng tôi liên tiếp say mê khiến chúng tôi bận rộn cùng nhau trong nhà, thậm chí chẳng có ý định ra ngoài đường nữa. Chúng tôi làm https://thuviensach.vn những chiếc lồng, những cây sáo, cầu lông, trống con, những ngôi nhà, ống xì đồng, cung nỏ. Chúng tôi làm hỏng các dụng cụ của người ông nhân hậu của tôi, để làm đồng hồ bắt chước ông. Đặc biệt chúng tôi ưa thích hơn cả việc bôi lem luốc lên giấy, vẽ, tô màu nhạt, tô màu rực rỡ, phung phí màu sắc. Có một người Ý làm trò ảo thuật tên là Gamba-Corta* tới Genève; chúng tôi đi xem anh ta một lần, rồi không muốn đến nữa: nhưng anh ta có những con rối, thế là chúng tôi bắt đầu làm những con rối; rối của anh ta diễn những kiểu hài kịch, thế là chúng tôi làm hài kịch cho rối của mình. Không có khách, chúng tôi nói giọng cổ họng giả làm Polichinelle, để diễn những vở hài kịch hay ho mà các bậc phụ huynh tốt bụng tội nghiệp của chúng tôi kiên nhẫn nghe và xem. Nhưng vì có một hôm cậu Bernard tôi giảng trong gia đình một bài thuyết giáo rất tuyệt do cậu tự tạo, chúng tôi bèn bỏ hài kịch, và bắt tay vào sáng tác các bài thuyết giáo. Những chi tiết này không thật thú vị, tôi thú nhận như vậy; nhưng chúng cho thấy sự giáo dục ban đầu của chúng tôi chắc là phải đúng hướng đến mức nào, mới khiến cho chúng tôi, hầu như làm chủ thời gian và con người của mình ở một độ tuổi còn non như vậy, mà lại rất ít có ý định lạm dụng điều đó. Chúng tôi rất ít có nhu cầu kết bạn, thành thử thậm chí bỏ qua cơ hội. Trong lúc dạo chơi, chúng tôi nhìn lướt qua những trò chơi của bọn trẻ mà không thèm khát, thậm chí không nghĩ đến chuyện tham gia. Tình bạn làm đầy ắp cõi lòng chúng tôi, thành thử chỉ cần ở cùng với nhau là những sở thích đơn giản nhất cũng khiến chúng tôi vô cùng vui thú. Cứ nhìn thấy mãi chúng tôi khăng khít gắn bó, mọi người đâm chú ý; càng chú ý hơn nữa vì anh họ tôi rất cao còn tôi lại rất thấp, điều này tạo nên một cặp xứng đôi khá kỳ cục. Khuôn mặt dài nhọn của anh, bộ mặt như quả táo nấu chín, vẻ nhu nhược, dáng đi uể oải, kích thích bọn trẻ chế nhạo anh. Theo tiếng địa phương mọi người đặt cho anh cái biệt hiệu Barnâ Bredanna* và hễ vừa ra khỏi nhà là chúng https://thuviensach.vn tôi chỉ nghe thấy gọi Barnâ Bredanna khắp xung quanh mình. Anh chịu đựng điều này bình thản hơn tôi. Tôi nổi giận, tôi muốn đánh nhau; đó là điều lũ ranh con cần. Tôi đánh, tôi bị đánh. Anh họ tội nghiệp của tôi hết sức ủng hộ tôi; nhưng anh yếu đuối, chỉ một cú đấm là chúng làm anh ngã nhào. Thế là tôi phát khùng. Tuy nhiên, mặc dù tôi bị nện túi bụi, không phải bọn trẻ có ác cảm với tôi, mà là với Barnâ Bredanna; nhưng tôi làm tăng thêm tai vạ do sự giận dữ chống đối của mình, đến mức chúng tôi chỉ dám ra ngoài vào những giờ bọn trẻ ở trong lớp, vì sợ bị lũ học trò la ó và đuổi theo. Thế là tôi đã làm người bênh vực kẻ yếu duy trì công bằng rồi. Để là một hiệp sĩ theo thể thức, tôi chỉ thiếu điều có một tình nương; tôi có hai tình nương. Thỉnh thoảng tôi đến thăm cha tôi ở Nyon, thành phố nhỏ thuộc miền Vaud, nơi cha tôi cư trú làm ăn. Cha tôi rất được yêu mến, và con trai ông cảm nhận được thiện ý này. Trong thời gian ngắn ngủi tôi ở lại bên ông, mọi người thi nhau khoản đãi tôi. Một bà De Vulson đặc biệt ngọt ngào vồn vã với tôi; và để đưa điều này đến cực điểm, con gái bà nhận tôi làm người tình hiệp sĩ. Ta hiểu một người tình mười một tuổi là thế nào với một cô gái hai mươi hai. Nhưng tất cả những cô nàng láu cá ấy rất hoan hỉ đặt lên phía trước những hình nhân be bé để che giấu những hình nhân lớn, hoặc để cám dỗ họ bằng hình ảnh của một trò chơi mà các cô biết cách làm thành hấp dẫn! Đối với tôi, người chẳng hề thấy giữa cô nàng và mình có gì không xứng, tôi cho là chuyện thực; tôi toàn tâm nộp mình, hay toàn trí thì đúng hơn, vì tôi chỉ si tình ở trí não mà thôi, mặc dù si đến phát điên, và những cảm kích mãnh liệt của tôi, những rối loạn bất an của tôi, những sự cuồng nhiệt của tôi khiến mọi người cười ngất. Tôi trải nghiệm hai loại tình yêu rất khác biệt, rất thực, và hầu như không có gì chung, mặc dù tình yêu nào cũng rất mãnh liệt, và cả hai đều khác với tình bạn ngọt ngào âu yếm. Cả cuộc đời tôi đã chia sẻ giữa hai tình yêu có bản chất không hề giống nhau, và thậm chí tôi https://thuviensach.vn từng nếm trải cả hai đồng thời; bởi, thí dụ như vào thời điểm tôi đang nói tới, trong khi tôi chiếm lấy cô De Vulson, một cách thật công khai và thật chuyên chế đến mức không chịu được một người đàn ông nào đến gần cô, thì tôi lại có với một cô Goton bé nhỏ những buổi gặp mặt riêng khá ngắn ngủi, nhưng khá mãnh liệt, ở đó cô hạ cố làm cô giáo, và tất cả chỉ có vậy; nhưng tất cả chỉ có vậy, quả thực lại là tất cả đối với tôi, tôi thấy dường như đó là hạnh phúc tối cao; và do đã cảm thấy giá trị của sự bí mật, tuy tôi chỉ biết sử dụng bí mật ấy như trẻ con, tôi đáp trả lại cô Vulson, mà cô chẳng mấy ngờ đến, việc cô cẩn thận dùng tôi để che giấu những mối tình khác. Nhưng tôi rất lấy làm tiếc là bí mật của tôi bị phát hiện, hoặc bị cô giáo bé nhỏ của tôi giữ không kín bằng tôi, vì mọi người nhanh chóng ngăn cách chúng tôi, và ít lâu sau, trở lại Genève, khi đi qua Coutance, tôi nghe thấy những cô bé la lên khe khẽ: Goton tic tac Rousseau*. Quả thực cô Goton bé nhỏ này là một con người đặc biệt. Không đẹp, song cô có một gương mặt khó quên, mà giờ đây tôi còn nhớ, thường là nhớ quá nhiều đối với một ông già điên khùng. Nhất là đôi mắt cô, không hợp với tuổi cô, cả thân hình, cả dáng điệu cũng thế. Cô có một vẻ oai nghiêm và kiêu hãnh rất thích hợp với vai trò của cô, và nó đã làm nảy ra ý tưởng đầu tiên về vai trò này giữa chúng tôi. Nhưng điều kỳ quái nhất ở cô là một sự pha trộn của táo tợn và dè dặt khó mà hiểu được. Cô dám có với tôi những sự suồng sã lớn nhất, song không bao giờ cho phép tôi có một sự suồng sã nào với cô; cô đối xử với tôi đúng như với trẻ con: điều này giờ đây khiến tôi cho rằng, hoặc cô đã thôi là trẻ con, hoặc ngược lại chính cô hãy còn khá trẻ con nên chỉ nhìn thấy một trò chơi ở tình trạng nguy hiểm mà cô dấn mình vào. Có thể nói là tôi toàn tâm toàn ý vì mỗi người, và thật trọn vẹn đến mức khi ở với mỗi cô trong hai cô không bao giờ có chuyện tôi nghĩ đến cô kia. Vả chăng chẳng có gì tương tự ở những điều các cô https://thuviensach.vn khiến tôi nếm trải. Có lẽ tôi sống cả đời được với cô De Vulson, chẳng hề nghĩ đến chuyện rời xa cô; nhưng khi đến với cô niềm vui của tôi bình lặng và không đi tới xúc động. Tôi đặc biệt yêu cô khi ở cùng nhiều người; những câu đùa cợt, những sự chọc ghẹo, ngay cả những sự ghen tuông cũng khiến tôi gắn bó, thích thú; tôi tự hào được cô ưu ái hơn các tình địch người lớn mà cô có vẻ bạc đãi. Tôi bị làm rầy, nhưng tôi thích sự rầy rà ấy. Những tiếng vỗ tay khen ngợi, những lời động viên, những cái cười khiến tôi sôi nổi, cổ vũ tôi. Tôi phấn khích, tôi hăng hái, tôi cảm kích vì tình khi ở trong một nhóm; mặt giáp mặt chắc tôi sẽ ngượng nghịu, lạnh lùng, có thể chán ngán. Tuy nhiên, tôi quan tâm đến cô một cách trìu mến; tôi khổ sở khi cô ốm, tôi có thể cho đi sức khỏe của mình để phục hồi sức khỏe của cô, và xin các vị hãy lưu ý rằng do kinh nghiệm tôi biết rất rõ thế nào là ốm, và thế nào là sức khỏe. Vắng cô, tôi nghĩ đến cô, tôi nhớ cô; có mặt bên cô, những vuốt ve của cô ngọt ngào đối với trái tim tôi, không phải với nhục cảm của tôi. Tôi thân mật với cô mà chẳng can gì; trí tưởng tượng chỉ yêu cầu tôi những gì cô chấp thuận cho tôi; tuy nhiên có lẽ tôi sẽ không chịu nổi nếu thấy cô cũng chấp thuận như thế cho người khác. Tôi yêu cô như em trai, nhưng tôi ghen tuông cô như người tình. Có lẽ tôi sẽ ghen tuông cô Goton như người Thổ Nhĩ Kỳ, như kẻ điên khùng, như hổ, nếu tôi chỉ tưởng tượng là cô có thể đối xử với một kẻ khác như cô chấp thuận đối xử với tôi, vì tự thân điều ấy là một ân huệ phải quỳ xuống mà xin. Tôi đến gần cô De Vulson với một niềm vui thích rất mãnh liệt, nhưng không bối rối; trong khi chỉ nhìn thấy cô Goton, là tôi chẳng nhìn thấy gì nữa hết, mọi giác quan của tôi đều bàng hoàng đảo lộn. Tôi thân mật với cô thứ nhất mà không suồng sã; ngược lại tôi run rẩy cũng như kích động trước mặt cô thứ hai, ngay cả khi suồng sã thân mật nhất. Tôi cho rằng nếu tôi ở quá lâu với cô, có lẽ tôi không sống nổi; những sự hồi hộp chắc sẽ khiến tôi chết ngạt. Tôi sợ ngang nhau việc làm mếch lòng họ; nhưng tôi ân cần dễ tính hơn với cô này, và phục tòng hơn với cô kia. Không gì trên đời https://thuviensach.vn khiến tôi muốn làm cô De Vulson giận; nhưng nếu như cô Goton ra lệnh cho tôi lao mình vào lửa, tôi tin là tôi sẽ tuân theo tức khắc. Những sự yêu đương của tôi, hay đúng hơn là những cuộc hẹn hò của tôi với cô này không được lâu, rất may cho cô và cho tôi. Tuy quan hệ của tôi với cô De Vulson không có cùng mối nguy hiểm như vậy, nhưng chẳng phải là không có thảm họa của nó, sau khi đã kéo dài hơn một chút. Kết thúc của tất cả những điều này bao giờ cũng phải có vẻ lãng mạn đôi chút, và tạo cơ hội cho người ta thốt lên cảm thán. Dù mối giao thiệp của tôi với cô De Vulson không mãnh liệt bằng, nhưng có lẽ nó quyến luyến hơn. Chúng tôi chẳng bao giờ chia tay nhau mà không rơi nước mắt, và lạ lùng là sau khi rời cô tôi cảm thấy mình đắm vào một trạng thái trống trải nặng nề khôn xiết. Tôi chỉ có thể nói về cô, chỉ có thể nghĩ về cô: tiếc nuối của tôi thành thật và mạnh mẽ; nhưng tôi cho rằng kỳ thực những tiếc nuối anh dũng này không phải dành hết cho cô, và, tuy tôi không nhận ra, song những trò vui mà cô là trung tâm cũng được dành phần kha khá. Để làm dịu bớt những đau khổ của nỗi thiếu vắng, chúng tôi viết cho nhau những bức thư cảm động khiến đá cũng mủi lòng. Cuối cùng, tôi có vinh dự là cô không cầm lòng được nữa, và cô đến thăm tôi tại Genève. Thế là tôi hoàn toàn luống cuống; tôi say và điên suốt hai ngày cô ở lại. Khi cô ra đi, tôi muốn lao mình xuống nước theo cô, và tôi la thét rầm trời rất lâu. Tám ngày sau, cô gửi cho tôi kẹo và găng tay; điều mà có lẽ tôi cho là hết sức tình tứ phong nhã, nếu như tôi không đồng thời biết tin cô đã kết hôn, và chuyến đi mà cô từng vui lòng làm vinh dự cho tôi là để sắm quần áo cưới. Tôi sẽ chẳng miêu tả nỗi điên giận của mình; mọi người hiểu được nó. Tôi thề nguyền trong niềm phẫn nộ cao thượng là sẽ không gặp lại con người bội tín ấy nữa, vì không tưởng tượng được sự trừng phạt nào kinh khủng hơn đối với cô. Tuy nhiên cô chẳng chết vì thế; bởi hai mươi năm sau, nhân đến thăm cha tôi và cùng ông dạo chơi trên hồ, tôi hỏi rằng các quý bà tôi nhìn thấy trên một con thuyền không xa thuyền chúng tôi là ai. “Thế nào cơ! Cha tôi https://thuviensach.vn mỉm cười bảo tôi, trái tim con không nói cho con sao? Đó là mối tình cũ của con; đó là bà Christin, là cô De Vulson.” Tôi rùng mình khi nghe cái tên hầu như đã quên đi ấy; nhưng tôi bảo người chèo thuyền đổi hướng khác, vì cho rằng, dù khi ấy tôi có cơ hội khá tốt để trả thù, song chẳng đáng để trái lời thề, và khơi lại một vụ cãi cọ cách đây hai chục năm với một người đàn bà bốn chục tuổi. Thời gian quý giá nhất của tuổi thơ tôi tiêu phí vào những trò ngớ ngẩn như vậy trước khi mọi người định đoạt tôi sẽ làm nghề gì. Sau nhiều cuộc bàn bạc kéo dài để làm theo khuynh hướng tự nhiên của tôi, cuối cùng mọi người quyết định điều mà tôi ít có khuynh hướng nhất, và đưa tôi đến văn phòng ông Masseron, lục sự của thành phố, để học ông ta cái nghề hữu ích làm thầy cò*, như lời cậu Bernard tôi. Biệt danh này khiến tôi mếch lòng cực điểm; hy vọng kiếm nhiều tiền bằng một con đường đê tiện ít được tính tình cao ngạo của tôi thích thú; tôi thấy công việc có vẻ buồn chán, không chịu nổi; sự cần mẫn, tình trạng bó buộc, làm tôi chán ghét hẳn, và bao giờ tôi cũng chỉ bước vào phòng lục sự với một mối ghê sợ cứ mỗi ngày lại tăng thêm. Về phần mình, ông Masseron, ít hài lòng về tôi, đối xử với tôi một cách khinh miệt, không ngừng chê trách tôi trì độn, ngu đần; ngày nào cũng nhắc đi nhắc lại rằng cậu tôi đã đảm bảo với ông là tôi hiểu biết, là tôi hiểu biết, trong khi thực ra tôi chẳng hiểu biết gì hết; rằng cậu tôi đã hứa với ông một anh chàng xinh trai, thế mà lại chỉ đem cho ông một con lừa. Cuối cùng tôi bị đuổi khỏi phòng lục sự một cách nhục nhã vì sự ngu xuẩn của mình, còn bọn thư ký tập sự của ông Masseron tuyên cáo rằng tôi chỉ hợp với việc sử dụng chiếc giũa mà thôi. Thiên hướng đã xác định như vậy rồi, tôi được đưa đến học việc, song không phải ở nhà một thợ đồng hồ, mà ở nhà một thợ khắc. Sự khinh miệt của viên lục sự đã khiến tôi cực kỳ xấu hổ, và tôi vâng lời chẳng phàn nàn. Chủ tôi, ông Ducommun, là một thanh niên thô lỗ và hung tợn, trong thời gian rất ngắn đã làm mờ xỉn được toàn bộ ánh rực https://thuviensach.vn rỡ của tuổi thơ tôi, làm đần độn được tính cách giàu yêu thương và nhanh nhảu của tôi, và buộc được tôi, vì trí tuệ cũng như vì tài sản, phải chịu thân phận đích thực là kẻ học việc. Tiếng Latin của tôi, thời cổ đại của tôi, lịch sử của tôi, tất cả đều bị quên đi trong một thời gian dài; thậm chí tôi không nhớ là có những người La Mã trên đời. Cha tôi, khi tôi đến thăm, không còn thấy ở tôi thần tượng của ông nữa; với các quý bà tôi không còn là chàng Jean-Jacques phong nhã nữa; và bản thân tôi cảm nhận rất rõ rằng ông Lambercier và cô Lambercier có lẽ không còn nhận ra tôi là học trò của họ, thành thử tôi thấy hổ thẹn nếu lại ra mắt họ, và từ đó tôi không gặp lại họ nữa. Những sở thích hèn hạ nhất, sự vô lại thấp kém nhất thay thế những trò vui dễ thương của tôi, thậm chí chẳng để lại cho tôi một ý niệm nhỏ nào về những trò dễ thương ấy. Mặc dù đã được hưởng sự giáo dục đứng đắn nhất, chắc tôi phải có một chiều hướng thoái hóa rất mạnh; vì điều ấy diễn ra thật nhanh, chẳng khó khăn gì, và chưa bao giờ César rất sớm phát triển lại trở thành Laridon* một cách mau chóng đến thế. Bản thân nghề nghiệp chẳng khiến tôi không ưa: tôi rất thích vẽ, việc dùng dao trổ khá thú vị; và bởi tài năng của người thợ khắc trong ngành đồng hồ rất hạn hẹp, tôi có hy vọng đạt tới mức hoàn thiện, có lẽ tôi sẽ đạt được điều ấy, nếu như sự thô bạo của chủ và tình trạng gò bó quá đỗi không khiến tôi chán ghét công việc. Tôi ăn cắp thời gian lao động để dùng vào những việc cùng loại, nhưng với tôi chúng có sức hấp dẫn của sự tự do. Tôi khắc những loại huy chương để sử dụng cho mình và các bạn nghề, như huy chương hiệp sĩ. Chủ bắt gặp tôi đang làm việc lậu này và nện tôi nhừ tử, bảo rằng tôi luyện tập để làm tiền giả, vì huy chương của chúng tôi có quốc huy nước Cộng hòa. Tôi có thể thề rằng khi ấy tôi chẳng có một khái niệm gì về tiền giả hết, và có rất ít khái niệm về tiền thật. Tôi biết những đồng as La Mã được làm như thế nào rõ hơn là những đồng ba xu của chúng ta. https://thuviensach.vn Sự chuyên chế của chủ rốt cuộc khiến tôi thấy không chịu nổi công việc mà lẽ ra tôi yêu thích, và khiến tôi có những thói xấu mà lẽ ra tôi căm ghét, như nói dối, lười nhác, ăn cắp. Không gì dạy cho tôi hiểu được sự khác biệt giữa tình trạng con phụ thuộc cha với tình trạng nô lệ hèn hạ, rõ hơn là hồi ức về những đổi thay mà thời kỳ ấy gây ra ở tôi. Bản tính rụt rè và hay xấu hổ, tôi không xa cách tật xấu nào hơn là xa cách thói trơ tráo vô liêm sỉ. Nhưng tôi từng được hưởng một sự tự do lương thiện, cho đến bấy giờ chỉ thu hẹp dần từng cấp độ, và cuối cùng thì tan biến hẳn. Tôi từng bạo dạn ở nhà cha tôi, thoải mái ở nhà ông Lambercier, kín đáo ở nhà ông cậu; tôi thành sợ sệt ở nhà chủ tôi, và từ đó tôi là một đứa trẻ hỏng rồi. Quen được bình đẳng hoàn toàn với người trên của mình trong cách sống, quen chẳng thấy một thú vui nào không ở tầm tay của mình, chẳng thấy một món ăn nào mà mình không có phần, chẳng một mong muốn nào mà mình không bày tỏ, rốt cuộc quen nói ra mồm tất cả những cảm kích trong lòng: các vị hãy xét xem tôi ắt phải thành ra thế nào tại một ngôi nhà mà tôi chẳng dám mở miệng, mà phải ra khỏi bàn ăn khi mới được một phần ba bữa*, phải ra khỏi phòng ngay khi không còn gì để làm ở đó; tại nơi mà, bị trói buộc liên miên vào công việc, tôi chỉ nhìn thấy những lạc thú cho người khác còn riêng mình phải nhịn; tại nơi mà hình ảnh sự tự do của chủ và các bạn nghề tăng thêm gánh nặng cho tình trạng lệ thuộc của mình; tại nơi mà trong các cuộc tranh cãi về những gì mình biết rõ nhất, tôi không dám mở miệng; tại nơi mà rốt cuộc mọi thứ nhìn thấy đều trở thành đối tượng thèm khát của lòng tôi, duy chỉ vì tôi bị cấm mọi thứ. Giã biệt sự thoải mái, tính vui vẻ, những câu nói hợp tình hợp cảnh, ngày trước khi tôi mắc lỗi, nhiều lần khiến tôi thoát được hình phạt. Tôi không thể nhớ lại mà không bật cười về một buổi tối, ở nhà cha tôi, vì trò tinh nghịch nào đó tôi bị phạt phải đi ngủ không được ăn tối, và khi đi qua bếp cùng với mẩu bánh nhạt, tôi nhìn thấy và ngửi thấy món thịt đang quay trên xiên. Mọi người ngồi quanh bếp lửa; tôi phải chào tất cả khi đi qua. Chào xong hết lượt, liếc nhìn món thịt quay, trông rất ngon và mùi rất thơm, tôi không thể không cúi https://thuviensach.vn chào cả nó, và bảo nó bằng một giọng thiểu não: Chào từ biệt nhé, thịt quay. Câu nói ngây thơ lý thú có vẻ buồn cười đến mức mọi người cho tôi ngồi lại ăn tối. Có thể câu nói ấy cũng có cái may mắn như vậy ở nhà chủ tôi, nhưng chắc chắn là ở đấy tôi chẳng nghĩ ra nó, hoặc chẳng dám nói ra. Vậy là tôi học thèm muốn một cách lặng lẽ, học giấu mình, học che đậy, học nói dối, cuối cùng là lấy trộm, cái trò mà cho đến bấy giờ tôi chưa nghĩ đến, và từ đấy tôi không thể chữa cho khỏi hẳn. Sự thèm muốn và sự bất lực bao giờ cũng dẫn đến chỗ đó. Đấy là vì sao tất cả các gã đầy tớ đều tinh ranh trộm cắp, và vì sao tất cả các thợ học việc có lẽ đều như vậy; nhưng ở một tình trạng bình đẳng và yên lành, tại đó mọi thứ họ nhìn thấy đều ở tầm tay của họ, thì khi lớn lên những thợ học việc sẽ mất đi khuynh hướng đáng hổ thẹn nọ. Do không có cùng lợi thế như vậy, tôi đã không rút ra được cùng lợi ích. Hầu như bao giờ những tình cảm tốt bị điều khiển sai cũng khiến cho trẻ con đi bước đầu tiên về phía cái xấu. Mặc dù bị thiếu thốn và bị cám dỗ liên tục, tôi đã ở nhà chủ hơn một năm mà không thể quyết định lấy một thứ gì, ngay cả các thức để ăn. Vụ ăn trộm đầu tiên của tôi là một chuyện chiều ý người, nhưng nó mở cửa cho những vụ khác không có một mục đích đáng khen như thế. Ở nhà chủ tôi có một thợ bạn tên là Verrat, nhà gần đó, có một khu vườn khá xa trồng được những cây măng tây rất ngon. Verrat, không có nhiều tiền, muốn ăn trộm măng đầu mùa của mẹ, và bán đi để hưởng vài bữa trưa ngon lành, vì không muốn tự mình mạo hiểm, và vì anh ta không lanh lẹn lắm, anh ta bèn chọn tôi để làm vụ này. Sau vài lời mơn trớn mào đầu, càng được lòng tôi hơn vì tôi không thấy mục đích, anh ta đề nghị với tôi chuyện ấy như một ý tưởng vừa nghĩ ra tức thì. Tôi tranh cãi rất nhiều, anh ta nài nỉ. Tôi chẳng bao giờ cưỡng lại được sự ngọt ngào dỗ dành; tôi dầu hàng. Sáng nào tôi cũng đi hái những cây măng ngon nhất; tôi mang măng đến Molard, ở đấy https://thuviensach.vn một mụ đàn bà nào đó, biết là tôi vừa lấy trộm, bảo tôi như thế để mua được với giá hời. Vì tôi khiếp sợ, bà ta trả bao nhiêu tôi lấy bấy nhiêu; tôi mang tiền đến cho Verrat. Cái đó mau chóng chuyển thành một bữa trưa mà tôi là người cung cấp, còn anh ta ăn cùng một bạn nghề khác; vì với tôi thì do rất hài lòng được vài miếng nho nhỏ, tôi chẳng đụng đến ngay cả rượu vang của họ. Cái trò này diễn ra nhiều ngày mà tôi chẳng hề nghĩ đến việc lấy cắp của kẻ ăn cắp, và đánh thuế Verrat về khoản thu nhập từ măng của anh ta. Tôi thực hiện việc trộm cắp hết sức trung thành; động cơ duy nhất của tôi là chiều ý người bảo mình làm. Tuy nhiên, nếu như tôi bị tóm, thì chắc tôi phải chịu biết bao nhiêu là đòn roi, là những lời chửi rủa, là những đối xử tàn ác, trong khi kẻ khốn nạn, chối cãi điều tôi nói, sẽ được tin lời, còn tôi thì bị trừng phạt gấp đôi vì đã dám buộc tội anh ta, bởi anh ta là thợ bạn, còn tôi chỉ là thợ học việc! Ở bất kỳ cảnh huống nào kẻ mạnh phạm tội cũng thoát thân mà gây hại cho kẻ yếu vô tội như thế đó. Như vậy tôi biết được rằng ăn cắp chẳng ghê gớm như mình đã tưởng; và tôi lập tức lợi dụng rất thành công sự hiểu biết của mình, thành thử chẳng thứ gì tôi thèm muốn là an toàn trong tầm tay của tôi. Tôi không bị ăn uống hoàn toàn kham khổ ở nhà chủ, và sự thanh đạm chỉ nặng nề khó chịu đối với tôi khi thấy thiên hạ ít giữ thanh đạm đến thế. Tôi thấy tập quán xua những người trẻ tuổi ra khỏi bàn ăn khi dọn lên những gì cám dỗ họ nhất có vẻ rất hợp để khiến họ thành kẻ thích ăn ngon cũng như kẻ hay trộm cắp. Trong thời gian ngắn tôi thành cả kẻ nọ lẫn kẻ kia; và thường thì tôi rất ổn về chuyện này, đôi khi rất tệ khi bị tóm. Một hồi ức hãy còn khiến tôi run rẩy đồng thời bật cười, là hồi ức về một cuộc săn lùng táo khiến tôi phải trả giá đắt. Những quả táo này để ở cuối một nhà kho có ánh sáng chiếu từ bếp vào qua một cửa chớp cao. Một hôm ở nhà một mình, tôi trèo lên thùng gỗ đựng bánh để nhìn vào khu vườn của các nàng Hespéride* thứ quả quý giá mà mình https://thuviensach.vn không thể tiếp cận. Tôi đi kiếm chiếc xiên để xem có với tới không: nó quá ngắn. Tôi nối dài nó bằng một xiên bé dùng để quay thú săn nhỏ; vì chủ tôi thích đi săn. Tôi chọc nhiều lần không kết quả; cuối cùng tôi vui mừng cảm thấy mình khều được một quả táo. Tôi kéo rất nhẹ nhàng: quả táo đã chạm tới cửa chớp, tôi sẵn sàng tóm lấy nó. Ai nói được nỗi đau của tôi đây? Quả táo quá to, nó không lọt qua được chỗ hổng. Tôi đã sử dụng bao nhiêu là sáng kiến để lôi nó ra! Phải tìm được trụ chống để giữ cái xiên, một con dao đủ dài để bổ quả táo, một thanh gỗ mỏng để đỡ nó. Nhờ vào sự khéo léo và thời gian, tôi cắt được quả táo, hy vọng sau đó sẽ kéo ra miếng nọ sau miếng kia; nhưng vừa tách đôi là cả hai miếng đều rơi vào trong kho. Hỡi độc giả giàu lòng trắc ẩn, xin hãy chia sẻ mối sầu của tôi. Tôi không hề mất can đảm; nhưng tôi đã mất nhiều thời gian. Tôi sợ bị bắt chợt; tôi hoãn sang ngày mai một mưu toan may mắn hơn, và tôi trở lại với công việc, hoàn toàn yên tâm như thể mình đã không làm gì hết, chẳng nghĩ đến hai nhân chứng không biết giữ bí mật đang khai báo chống lại tôi trong nhà kho. Hôm sau, gặp lại cơ hội tốt, tôi thử một lần nữa. Tôi trèo lên đòn kê, tôi vươn chiếc xiên, tôi ngắm; tôi sẵn sàng chọc... Rủi thay rồng không ngủ; đột nhiên cửa nhà kho mở: ông chủ bước ra, khoanh tay, nhìn tôi và bảo tôi: Cố lên!... Bút đang rơi khỏi tay tôi. Chẳng bao lâu, do cứ bị ngược đãi mãi, tôi thành ra bớt nhạy cảm với chuyện đó; rốt cuộc tôi thấy những sự ngược đãi dường như là một kiểu đền bù cho việc ăn cắp, nó khiến tôi có quyền tiếp tục ăn cắp. Thay vì đưa mắt về phía sau và nhìn hình phạt, tôi hướng lên phía trước và nhìn sự báo thù. Tôi cho rằng đánh đập tôi như kẻ cắp, đó là cho phép tôi làm kẻ cắp. Tôi thấy ăn cắp và bị đánh đập đi cùng với nhau, và có thể nói là thiết lập một trạng huống nào đó, và trong khi làm tròn cái phần tùy thuộc vào mình trong trạng huống này, tôi có thể https://thuviensach.vn để phần kia cho chủ tôi lo. Với ý nghĩ ấy tôi ăn cắp một cách yên tâm hơn trước đây. Tôi tự nhủ: “Cuối cùng thì điều gì sẽ xảy ra chứ? Mình sẽ bị đòn. Được thôi: mình được tạo ra để bị đòn mà.” Tôi thích ăn, mà không ham hố; tôi ưa khoái lạc, chứ không háu ăn. Quá nhiều sở thích khác khiến tôi sao nhãng cái sở thích kia. Xưa nay tôi chỉ quan tâm đến cái miệng mình khi con tim mình nhàn rỗi; và điều này rất hiếm xảy ra trong đời tôi, thành thử tôi chẳng có mấy thời gian nghĩ đến miếng ngon. Đó là vì sao tôi không giới hạn lâu việc trộm cắp ở những thứ ăn được; chẳng mấy chốc tôi mở rộng nó ra tất cả những gì cám dỗ tôi; và nếu như tôi không trở thành một tên trộm đúng thể thức, đó là bởi tôi chưa bao giờ bị tiền bạc cám dỗ nhiều. Trong phòng làm việc chung, chủ tôi có một phòng khác riêng biệt, khóa kín; tôi tìm được cách mở cửa phòng rồi đóng lại mà chẳng lộ ra. Tôi sử dụng tại đó những dụng cụ tốt của ông ta, những hình vẽ đẹp nhất của ông ta, những mẫu in khắc của ông ta, tất cả những gì tôi thèm và ông cố tình để ra xa tôi. Thực ra những vụ trộm cắp này rất vô tội, bởi chúng chỉ được thực hiện để đem phục vụ chủ: nhưng tôi hết sức vui sướng khi có những đồ vặt vãnh ấy dưới quyền của mình; tôi ngỡ ăn cắp được tài năng cùng với những sản phẩm của nó. Vả chăng, trong các hộp có những rẻo vàng bạc vụn, những vật trang sức nho nhỏ, những đồ có giá trị, tiền lẻ. Khi tôi có trong túi bốn hoặc năm xu, thế là nhiều rồi: tuy nhiên, chẳng hề đụng đến một cái gì trong tất cả những thứ đó, tôi nhớ là thậm chí cả đời tôi chưa từng nhìn chúng bằng một ánh mắt thèm muốn. Tôi nhìn chúng ghê sợ hơn là thích thú. Tôi rất tin rằng việc tôi gớm ghét chuyện ăn cắp tiền và những gì sinh ra tiền phần lớn là do giáo dục. Thêm vào đó là những ý nghĩ thầm kín về sự xấu xa ô nhục, về nhà tù, về hình phạt, về giá treo cổ, những ý nghĩ sẽ khiến tôi run lên nếu như tôi bị cám dỗ; trong khi tôi thấy những ngón xoáy của mình chỉ như những trò tinh nghịch, và quả thực chúng không là cái gì khác. Tất cả những điều đó chỉ có thể đáng bị chủ đánh đập ra trò, và tôi tự thích ứng trước trong chuyện này. https://thuviensach.vn Nhưng, một lần nữa, thậm chí tôi chẳng thèm muốn nhiều cho lắm để phải tự cấm mình; tôi không cảm thấy phải đấu tranh chống cái gì hết. Chỉ một tờ giấy đẹp để vẽ cám dỗ tôi nhiều hơn là tiền để mua một tập năm trăm tờ. Sự kỳ quặc này liên quan đến một trong những nét đặc dị của tính cách tôi; nó ảnh hưởng rất nhiều đến cách cư xử của tôi thành ra cần phải giải thích. Tôi có những đam mê rất nồng nhiệt, và trong khi những đam mê này khích động tôi thì không gì sánh kịp sự hung hăng nơi tôi: tôi chẳng còn biết nể nang, biết tôn trọng, biết sợ hãi, biết hợp lề thói; tôi trơ tráo, mặt dày mày dạn, dữ dằn, to gan; chẳng nỗi hổ thẹn nào ngăn được tôi, chẳng mối nguy hiểm nào làm tôi sợ: ngoài đối tượng duy nhất khiến tôi bận tâm, thế giới chẳng là gì với tôi nữa hết. Nhưng tất cả những cái đó chỉ kéo dài một khoảnh khắc, và khoảnh khắc tiếp theo đẩy tôi vào trạng thái đờ đẫn như mất hồn. Hãy xem tôi trong khi bình tĩnh, tôi hiện thân cho sự uể oải thậm chí rụt rè: cái gì cũng làm tôi kinh hãi, cái gì cũng khiến tôi chán ghét; một con ruồi bay làm tôi sợ; một lời phải nói, một cử chỉ phải làm, khiến tính lười biếng của tôi khiếp đảm; cái sợ và nỗi hổ thẹn chế ngự tôi đến mức tôi những muốn lẩn mình đi khỏi mắt mọi con người. Nếu phải hành động, tôi chẳng biết làm gì; nếu phải nói năng, tôi chẳng biết nói gì; nếu người ta nhìn tôi, tôi lúng túng. Khi say mê, đôi khi tôi biết tìm ra điều mình phải nói; nhưng trong những cuộc trò chuyện thông thường, tôi không tìm ra gì hết, không gì hết; tôi không chịu nổi những cuộc trò chuyện ấy chỉ vì mỗi cái điều là mình buộc phải nói năng. Xin hãy bổ sung là không một sở thích nào trong những sở thích chủ chốt của tôi lại ở những thứ mua bằng tiền. Tôi chỉ cần những thú vui thuần khiết, thế mà tiền đầu độc tất cả những thú vui ấy. Chẳng hạn, tôi ưa thú vui ăn uống; nhưng, do không chịu nổi sự gò bó của giới thượng lưu cũng không chịu nổi thói nhậu nhẹt xô bồ nơi tửu quán, tôi chỉ có thể thưởng thức thú vui ấy với một người bạn; vì một https://thuviensach.vn mình thì tôi không thể; khi ấy trí tưởng tượng của tôi bận về chuyện khác, và tôi chẳng thấy cái thú ăn uống. Nếu khí huyết bị khêu gợi nơi tôi đòi hỏi đàn bà, thì con tim xúc động của tôi còn đòi hỏi tình yêu nhiều hơn. Những người đàn bà phải mua bằng tiền sẽ mất đi mọi duyên sắc hấp dẫn đối với tôi; thậm chí tôi không chắc mình có lợi dụng duyên sắc ấy. Sự thể cũng như vậy với mọi thú vui trong tầm tay của tôi; nếu chúng chẳng phải cho không nhận không, thì tôi thấy chúng vô vị. Tôi chỉ thích duy nhất những thứ tốt lành chẳng thuộc về ai ngoài người đầu tiên biết thưởng thức chúng. Với tôi tiền không bao giờ có vẻ là một thứ quý giá như người ta thấy thế. Hơn nữa, với tôi thậm chí nó không bao giờ có vẻ thật tiện lợi; tự bản thân nó chẳng được việc gì, cần phải biến đổi nó để hưởng thụ nó; cần phải mua, phải mặc cả, nhiều khi bị bịp, mình chi trả thì khá, phục vụ mình thì dở. Tôi những muốn một thứ tốt ở phẩm chất của nó; với đồng tiền của mình tôi chắc chắn sẽ có thứ xấu. Tôi mua đắt một quả trứng tươi, hóa ra nó đã lâu ngày; một quả ngon, hóa ra nó còn xanh; một cô gái, hóa ra cô ta hỏng rồi. Tôi thích rượu vang ngon ư? Nhưng lấy đâu ra? Ở một hiệu buôn vang ư? Dù tôi có làm gì đi nữa, ông ta cũng sẽ đầu độc tôi. Tôi nhất định muốn được phục vụ chu đáo ư? Biết bao chăm lo, biết bao rắc rối! Có bạn bè, có những người giao thiệp bằng thư từ, đặt hàng, viết thư, đi, đến, đợi; và nhiều khi cuối cùng lại vẫn bị lừa. Biết bao vất vả với đồng tiền của mình! Tôi sợ vất vả hơn là thích rượu vang ngon. Trong thời gian học việc và sau đấy, hàng ngàn lần tôi đã ra phố định mua quà bánh gì đó. Tôi đến gần một hiệu bánh ngọt, tôi nhìn thấy những người phụ nữ ở quầy hàng; tôi ngỡ như đã thấy họ cười và chế nhạo với nhau thằng bé tham ăn. Tôi đi qua một bà bán hoa quả, tôi liếc những quả lê ngon, mùi thơm của chúng cám dỗ tôi; hai hoặc ba thanh niên gần ngay đấy đang nhìn tôi; một người đàn ông quen biết tôi đang đứng trước cửa hiệu của ông ta; tôi nhìn thấy từ phía xa một cô gái đang đi tới; có phải người đầy tớ gái trong nhà hay không? https://thuviensach.vn Con mắt cận thị của tôi gây cho tôi hàng ngàn ảo ảnh. Tôi coi tất cả những ai qua đường là những người quen biết; ở chỗ nào tôi cũng e sợ, cũng bị một trở ngại nào đó kìm giữ; niềm khao khát tăng tiến cùng với nỗi hổ thẹn, và cuối cùng tôi về nhà như một gả đần, thèm khổ thèm sở, trong túi có thứ để thỏa mãn cái thèm, thế mà chẳng dám mua gì hết. Tôi có thể đi vào những chi tiết vô vị nhất, nếu tôi theo dõi, trong việc hoặc tôi hoặc những người khác sử dụng tiền của tôi, sự lúng túng, nỗi hổ thẹn, mối gờm tởm, những điều bất tiện, những sự chán lợm đủ loại mà tôi luôn cảm thấy, cứ tiến dần vào cuộc đời tôi và biết được tính tình tôi, độc giả sẽ cảm nhận tất cả những điều đó không cần tôi phải nói kỹ. Hiểu điều ấy rồi, mọi người sẽ dễ dàng hiểu được một trong những điều bảo là mâu thuẫn nơi tôi: đó là kết hợp một sự hà tiện gần như bần tiện với niềm khinh bỉ lớn nhất đối với tiền bạc. Đó là một thứ động sản rất ít tiện lợi đối với tôi, thành thử tôi thậm chí chẳng nghĩ đến chuyện ao ước thứ mình không có; và khi có thì tôi giữ rất lâu chẳng tiêu đi, vì không biết sử dụng nó theo ý thích riêng của mình: nhưng cơ hội thuận tiện và thú vị mà xuất hiện, thì tôi tận dụng đến mức rỗng túi trước khi nhận ra. Vả chăng, xin đừng tìm kiếm ở tôi cái tật của những kẻ hà tiện, tật tiêu xài để khoe khoang; hoàn toàn ngược lại, tôi tiêu pha thầm kín và vì thú vui: chẳng hề tự đắc khi tiêu pha, tôi lại giấu mình đi. Tôi cảm thấy rất rõ là tiền chẳng phải để mình sử dụng, thành thử tôi gần như hổ thẹn khi có nó, khi dùng nó còn hổ thẹn hơn. Giả sử có khi nào được hưởng một lợi tức đủ để sống một cách dễ dàng, thì tôi đã chẳng hề có ý định hà tiện, tôi tin rất chắc như vậy. Tôi sẽ chi tiêu hết số lợi tức của mình mà không tìm cách gia tăng nó: nhưng tình cảnh bấp bênh của tôi khiến tôi lo sợ. Tôi yêu quý tự do. Tôi ghét sự gò bó, nỗi khổ sở, tình trạng phụ thuộc. Chừng nào tiền vẫn còn trong túi tôi, nó đảm bảo cho sự độc lập của tôi; nó miễn cho tôi việc chạy vạy để tìm ra số tiền khác; điều cần thiết mà tôi luôn https://thuviensach.vn gớm ghét: nhưng vì sợ thấy tiền hết đi, tôi nâng niu nó. Tiền mà ta sở hữu là phương tiện để tự do; tiền mà ta đeo đuổi là phương tiện để thành nô lệ. Đó là vì sao tôi cất kỹ và chẳng thèm muốn gì hết. Vậy sự vô tư bất vụ lợi của tôi chỉ là sự lười nhác; cái thú khi có chẳng bõ cái khổ khi kiếm: và sự phung phá của tôi lại cũng chỉ là lười nhác; khi cơ hội tiêu pha một cách thú vị xuất hiện, ta chẳng lợi dụng được nó thái quá. Tôi bị tiền cám dỗ không bằng bị sự vật cám dỗ, vì giữa tiền và vật sở hữu mà mình khao khát bao giờ cũng có một trung gian; trong khi giữa chính sự vật và việc vui hưởng nó không hề có trung gian. Tôi nhìn thấy sự vật, nó cám dỗ tôi; nếu tôi chỉ nhìn thấy phương tiện để đạt được nó, thì nó chẳng cám dỗ tôi. Vậy tôi đã ăn cắp, và đôi khi tôi vẫn còn ăn cắp những thứ vặt vãnh cám dỗ mình, mà tôi thích lấy hơn là xin: nhưng, khi bé hay khi lớn, tôi nhớ là chưa hề lấy một đồng kẽm nào của ai hết, trừ một lần duy nhất, cách đây chưa đầy mười lăm năm, tôi lấy cắp bảy livre mười xu. Việc đáng kể lại, vì ở đó có một sự ngẫu hợp tức cười của trâng tráo và ngu dại, mà có lẽ bản thân tôi khó lòng tin được nếu nó liên quan đến một kẻ khác không phải mình. Đó là ở Paris. Tôi đang đi dạo cùng ông De Francueil ở Palais Royal, vào quãng năm giờ. Ông rút đồng hồ ra, nhìn đồng hồ, rồi bảo tôi: “Ta hãy đến Nhà hát Nhạc kịch”: tôi rất thích; chúng tôi đi. Ông lấy hai vé ở tầng thượng, đưa cho tôi một vé, và đi vào trước với tấm vé kia; tôi theo sau ông, ông bước vào. Khi bước vào sau ông, tôi thấy cửa bị vướng. Tôi nhìn, tôi thấy tất cả mọi người đều đứng; tôi cho rằng mình rất có thể lạc trong đám đông này, hay ít ra cũng khiến ông De Francueil tưởng tôi bị lạc ở đó. Tôi đi ra, tôi lấy lại phiếu cho ra ngoài, rồi lấy lại tiền, và tôi bỏ đi, chẳng nghĩ rằng mình vừa đến cửa thì mọi người đều ngồi xuống, và lúc ấy ông De Francueil thấy rõ là tôi không còn ở đó. Bởi không gì xa lạ với tính tình tôi hơn là hành vi ấy, nên tôi ghi nhớ nó, để chỉ ra rằng có những khoảnh khắc của một kiểu mê sảng https://thuviensach.vn khi đó ta không nên xét đoán con người qua hành động của họ. Chính xác ra thì không phải là ăn cắp số tiền ấy; đó là ăn cắp sự sử dụng nó: càng ít là một sự ăn cắp bao nhiêu, càng là một hành vi xấu xa bấy nhiêu. Tôi sẽ không kể hết được những chi tiết nếu tôi muốn dõi theo mọi con đường qua đó, trong thời gian học việc, tôi đi từ sự cao thượng của chủ nghĩa anh hùng đến sự thấp kém của một kẻ chẳng ra gì. Tuy nhiên, trong khi nhiễm lấy những tật xấu của thân phận mình, tôi không thể nhiễm hoàn toàn các thị hiếu của nó. Tôi chán ngán những trò vui của các bạn nghề; và khi sự gò bó quá lớn khiến tôi ghét cả công việc, thì tôi chán ngán hết thảy. Điều này trả lại cho tôi sở thích đọc sách mà tôi đã mất đi từ lâu. Việc đọc này, lấy vào giờ làm việc, thành một trọng tội mới kéo theo những hình phạt mới. Cái thị hiếu bị tình trạng câu thúc kích thích, trở thành đam mê, chẳng mấy chốc thành điên khùng. Mụ Tribu, người cho thuê sách trứ danh, cung cấp cho tôi đủ loại sách. Hay và dở, mọi thứ đều được cả; tôi chẳng hề chọn: tôi đọc tuốt với cùng một sự háo hức như nhau. Tôi đọc bên bàn thợ khắc, tôi đọc trong khi đi đưa tin nhắn, tôi đọc ở nơi đại tiện, và quên mình tại đó hàng mấy giờ liền; tôi chóng mặt vì đọc sách, tôi chỉ làm mỗi việc đọc mà thôi. Chủ rình tôi, bắt chợt tôi, đánh đập tôi, lấy sách của tôi. Biết bao cuốn bị xé, bị đốt, bị ném qua cửa sổ! Biết bao tác phẩm bị xộc xệch lẻ bộ ở nhà mụ Tribu! Khi chẳng còn gì để trả mụ, tôi đưa cho mụ sơ mi của tôi, cà vạt của tôi, áo quần của tôi; ba xu được hưởng mỗi chủ nhật tôi đem đến cho mụ đều đặn. Mọi người sẽ bảo tôi rằng, đấy nhé, tiền đã trở nên cần thiết. Đúng thế, nhưng đó là khi việc đọc sách đã tước đi của tôi mọi hoạt động. Hoàn toàn buông mình cho sở thích mới, tôi chỉ còn làm mỗi việc đọc mà thôi, tôi không ăn cắp nữa. Đây lại là một trong những khác biệt đặc thù của tôi. Đang ở cao độ của một tập quán nào đó, chỉ một điều không đâu cũng làm tôi lãng trí, thay đổi, gắn bó, rốt cuộc khiến tôi đam mê; và lúc ấy thì tôi quên hết mọi sự, tôi chỉ còn nghĩ https://thuviensach.vn đến đối tượng mới đang khiến mình bận tâm. Tim tôi đập mạnh vì nóng lòng lật giở cuốn sách mới mình đang có trong túi; vừa ở một mình là tôi lôi sách ra và không còn nghĩ đến chuyện lục lọi phòng làm việc của chủ nữa. Thậm chí tôi khó tin rằng mình có thể ăn cắp, cho dù tôi có những đam mê tốn kém hơn. Giới hạn ở khoảnh khắc hiện tại, việc thu xếp như vậy cho tương lai không hợp với cách suy nghĩ của tôi. Mụ Tribu cho tôi chịu: số tiền trả trước nhỏ thôi; và khi đã bỏ sách vào túi, tôi chẳng nghĩ đến điều gì nữa hết. Tiền tôi có một cách tự nhiên chuyển sang người đàn bà này cũng tự nhiên như vậy, và khi bà ta giục giã, thì không gì đến tay tôi mau hơn quần áo của chính tôi. Ăn cắp trước là quá lo xa, mà ăn cắp để trả nợ thậm chí chẳng phải là một cám dỗ. Do cứ cãi cọ mãi, cứ bị đánh đập mãi, cứ đọc trộm và đọc sách kém chọn lọc mãi, tính tình tôi trở nên lầm lì, hoang dã; đầu óc tôi bắt đầu hỏng đi, và tôi sống như kẻ thực sự bẳn tính xa lánh mọi người. Tuy nhiên nếu như thị hiếu của tôi không phòng giữ cho tôi khỏi những cuốn sách tầm thường và nhạt nhẽo, thì phúc của tôi phòng giữ được cho tôi khỏi những cuốn sách tục tĩu và dâm ô: không phải là mụ Tribu, người rất dễ dãi về mọi phương diện, thấy băn khoăn áy náy nếu cho tôi mượn loại sách ấy. Nhưng, để làm tăng giá trị của chúng, mụ kể tên chúng ra cho tôi với một vẻ bí mật chính nó lại buộc tôi phải từ chối, vì tởm lợm cũng như vì hổ thẹn; và sự ngẫu nhiên bổ trợ rất đắc lực cho tính tình bẽn lẽn của tôi, thành thử ngoài ba mươi tuổi tôi chưa liếc mắt đến một cuốn nào trong những cuốn sách nguy hiểm mà một phu nhân kiều diễm trong xã hội thượng lưu thấy là bất tiện, ở chỗ người ta chỉ đọc được chúng, như bà nói, bằng một tay mà thôi. Chưa đầy một năm tôi đọc hết số sách ít ỏi trong hiệu của mụ Tribu và khi đó tôi thấy mình nhàn rỗi một cách ác nghiệt trong các giờ rảnh việc. Được chữa khỏi những thị hiếu của trẻ con và của trẻ vô lại nhờ thị hiếu đọc sách, thậm chí nhờ những cuốn sách, mặc dù không chọn lọc và thường là dở, tuy thế vẫn dẫn con tim tôi trở lại với https://thuviensach.vn những cảm nghĩ cao thượng hơn là những cảm nghĩ mà thân phận của tôi đã đem lại cho tôi; chán lợm tất cả những gì ở tầm tay mình, và cảm thấy tất cả những gì có thể cám dỗ mình lại ở quá xa mình, tôi không thấy cái gì có thể làm lòng mình vui thích. Nhục cảm bị khêu gợi từ lâu đòi hỏi một sự thụ hưởng mà thậm chí tôi chẳng biết tưởng tượng ra đối tượng của nó. Tôi xa cách sự thực như thể mình chẳng hề có giới tính; và đã dậy thì rồi đã mẫn cảm rồi, đôi khi tôi nghĩ đến những sự điên rồ của mình, nhưng tôi chẳng nhìn thấy gì xa hơn thế. Trong tình cảnh kỳ lạ này, trí tưởng tượng bồn chồn áy náy của tôi có một quyết định nó cứu tôi khỏi bản thân mình và làm an dịu nhục dục mới nảy sinh: đó là tự nuôi dưỡng bằng những tình thế đã khiến mình quan tâm thích thú trong các sách đã đọc, nhớ lại chúng, biến hóa chúng, phối hợp chúng, chiếm hữu chúng đến mức mình trở thành một trong các nhân vật mà mình tưởng tượng ra, đến mức tôi luôn thấy mình trong những tình thế thú vị nhất theo sở thích của tôi; rốt cuộc tình trạng ảo mà tôi đặt được mình vào khiến tôi quên tình trạng thực nó làm tôi hết sức bất mãn. Tình yêu với những đối tượng tưởng tượng và sự bận tâm dễ dàng thuận tiện như thế khiến tôi chán lợm hẳn tất cả những gì bao quanh mình, và quyết định cái sở thích cô độc nó còn lại mãi với tôi từ thuở đó. Sau này mọi người sẽ nhiều lần thấy những hậu quả kỳ cục của xu hướng bề ngoài thật yếm thế và thật u uất này, nhưng thực ra lại đến từ một con tim quá đa tình, quá giàu yêu thương, quá dịu dàng, do chẳng tìm được những gì hiện hữu giống như mình, buộc phải tự nuôi dưỡng bằng những hư cấu. Còn hiện tại, tôi chỉ cần mình đã ghi nhớ nguồn gốc và nguyên nhân đầu tiên của một khuynh hướng đã biến cải mọi đam mê của tôi, và do kiềm chế đam mê bằng chính đam mê, đã luôn khiến cho tôi thành lười nhác trong thực hiện, bởi quá nồng nhiệt trong ham muốn. Tôi bước vào tuổi mười sáu như vậy, bồn chồn, bất mãn với mọi thứ và với mình, chẳng thích thân phận, nghề nghiệp của mình, chẳng có thú vui của tuổi mình, bị giày vò nung nấu vì những ham muốn mà https://thuviensach.vn mình không biết đối tượng của chúng, khóc mà chẳng có lý do để rơi nước mắt, thở dài mà chẳng biết vì cái gì; rốt cuộc vuốt ve âu yếm những ảo tưởng hão huyền, do chẳng nhìn thấy xung quanh mình cái gì sánh được với những ảo tưởng ấy. Các ngày chủ nhật, bạn nghề đến tìm tôi sau buổi nghe giảng đạo để rủ đi vui chơi cùng họ. Tôi sẵn lòng trốn chạy họ nếu có thể; nhưng một khi tham gia trò chơi của họ, thì tôi lại hăng hơn và đi xa hơn bất kỳ ai khác, khó mà lay chuyển và kìm giữ được, xưa nay xu hướng thường trực của tôi là thế. Trong những cuộc dạo chơi ra ngoài thành phố, bao giờ tôi cũng tiến lên phía trước chẳng nghĩ đến việc quay về, nếu những người khác không nghĩ hộ tôi. Tôi bị mắc kẹt hai lần; cửa thành đóng trước khi tôi đến kịp. Ngày hôm sau tôi bị đối xử như mọi người có thể tưởng tượng, và lần thứ hai người ta hứa là lần thứ ba sẽ đón tiếp tôi ra sao, đến mức tôi quyết định không mạo hiểm chuyện ấy. Tuy nhiên cái lần thứ ba rất đáng kinh sợ ấy vẫn đến. Sự cảnh giác của tôi bị lỡ vì một tay đại úy đáng nguyền rủa tên là Minutoli, bao giờ vào phiên ông ta gác ông ta cũng đóng cổng thành sớm hơn những người khác nửa giờ. Tôi trở về cùng hai bạn nghề. Cách thành phố nửa dặm, tôi nghe thấy kèn lui quân; tôi rảo bước; tôi nghe trống đánh, tôi chạy ba chân bốn cẳng: tôi đến nơi mồ hôi đầm đìa, thở dốc; tim đập thình thịch; tôi nhìn thấy từ xa những người lính ở trạm gác; tôi chạy đến, tôi kêu lên bằng một giọng nghẹn ngào. Quá muộn rồi. Cách trạm gác phía trước hai chục bước chân tôi thấy cây cầu thứ nhất cất lên. Tôi run rẩy khi nhìn trên không trung những chiếc sừng khủng khiếp ấy, điềm gở định mệnh của số phận không tránh khỏi mà khoảnh khắc này mở đầu cho tôi. Trong xúc cảm đau đớn đầu tiên, tôi lao mình xuống bờ dốc và chết lặng. Các bạn tôi, cười cợt vì rủi ro của mình, có quyết định tức khắc. Tôi cũng có quyết định của tôi, nhưng theo một cách khác. Tôi thề ngay tại chỗ là không bao giờ quay lại nhà chủ; và ngày hôm sau, khi đến giờ tuần tra, họ trở về thành phố, tôi chào từ biệt họ mãi mãi, https://thuviensach.vn chỉ xin họ bí mật báo cho anh Bernard biết điều tôi đã quyết định, và địa điểm anh có thể gặp tôi một lần nữa. Từ khi vào học việc, do cách biệt anh nhiều hơn, tôi gặp anh ít hơn; tuy nhiên, trong một thời gian chúng tôi vẫn tụ tập với nhau vào các ngày chủ nhật; nhưng dần dà mỗi người có những tập quán khác, và chúng tôi thưa gặp nhau hơn; tôi tin chắc rằng mẹ anh góp phần rất nhiều vào sự thay đổi này. Anh, thì anh là một cậu con trai của chốn cao sang; tôi, gã học việc còm, tôi chỉ còn là một thằng bé của Saint Gervais, giữa chúng tôi không còn sự ngang hàng nữa bất kể dòng dõi xuất thân; giao du với tôi là mất tư cách. Tuy nhiên sự liên lạc không chấm dứt hẳn giữa chúng tôi; và bởi đó là một chàng trai có bản tính tốt, đôi khi anh nghe theo lòng mình bất chấp những bài học của mẹ. Được biết về quyết định của tôi, anh chạy đến, không phải để khuyên ngăn hay để cùng chung với tôi quyết định này, mà để, nhờ những tặng phẩm nho nhỏ, đem lại đôi phần dễ chịu cho cuộc chạy trốn của tôi; vì phương tiện của riêng tôi chẳng thể giúp tôi được thật lâu dài. Trong số tặng phẩm, anh có cho tôi một thanh kiếm nhỏ, mà tôi rất mê, và tôi đã đeo đến tận Turin, ở đấy vì túng thiếu tôi phải bán nó đi, và như người ta nói, tôi xuyên nó qua người mình*. Từ đó càng ngẫm nghĩ về cách anh xử sự với tôi trong thời điểm nguy cấp ấy, tôi càng tin chắc rằng anh nghe theo những chỉ dẫn của mẹ anh, và có thể của cha anh; vì tự bản thân thì chẳng thể nào anh lại không cố gắng đôi chút để giữ tôi lại, hoặc không định tìm cách đi theo tôi: nhưng không hề. Anh khuyến khích tôi theo ý định của tôi hơn là can tôi; rồi, khi thấy tôi rất quyết tâm, anh từ biệt tôi mà chẳng rơi nước mắt nhiều lắm. Chúng tôi không bao giờ viết thư cũng không bao giờ gặp lại nhau. Đáng tiếc: anh có một tính cách tốt về bản chất: chúng tôi thích hợp để yêu quý nhau. Trước khi buông mình cho tính định mệnh của số phận, xin hãy cho phép tôi ngoảnh nhìn một lát cái số phận chờ đợi tôi một cách dĩ https://thuviensach.vn nhiên, nếu như tôi rơi vào tay một người chủ tốt hơn. Không gì phù hợp hơn với tính tình tôi, không gì thích đáng hơn để khiến tôi hạnh phúc, bằng nghề nghiệp bình lặng và âm thầm của một thợ thủ công giỏi, nhất là ở một số tầng lớp, như tầng lớp thợ khắc tại Genève. Nghề nghiệp này, sinh lợi đủ để có một đời sống sung túc, mà không đủ để đi tới giàu có, có lẽ sẽ giới hạn tham vọng của tôi cho đến hết đời, và, trong khi dành cho tôi một sự nhàn hạ lương thiện để vun trồng những sở thích ôn hòa, nó kìm giữ tôi trong phạm vi của tôi và không cung cấp một phương tiện nào để ra khỏi đó. Do có một trí tưởng tượng đủ phong phú để tô điểm cho mọi nghề nghiệp bằng những ảo ảnh hão huyền, đủ mạnh để tự chuyển từ nghề nghiệp này sang nghề nghiệp khác tùy theo ý thích, nên thực ra mình đang ở nghề nghiệp nào, điều ấy đối với tôi ít quan trọng. Từ chốn tôi đang ở đến tòa lâu đài không tưởng đầu tiên chẳng thể xa đến mức tôi không dễ dàng định cư được tại đó. Chỉ riêng từ điểm này mà suy ra rằng nghề nghiệp bình thường nhất, cái nghề ít gây phiền lụy và lo toan nhất, cái nghề để cho trí óc thảnh thơi nhất, là nghề nghiệp hợp với tôi nhất; và đó chính là nghề của tôi. Lẽ ra tôi đã sống giữa lòng tôn giáo của tôi, tổ quốc của tôi, giữa gia đình và bè bạn của tôi, một cuộc đời an bình và êm ả, cuộc đời như tính cách tôi cần có, trong trạng thái đơn điệu bất biến của một công việc hợp với sở thích của mình, và của một giới giao du hợp với lòng mình. Lẽ ra tôi đã là tín đồ Kitô tốt, công dân tốt, người cha tốt của gia đình, người bạn tốt, người thợ tốt, là con người tốt ở mọi sự. Lẽ ra tôi đã yêu quý nghề nghiệp của mình, làm vẻ vang cho nó cũng nên, và sau khi đã sống một cuộc đời hàn vi và giản dị, nhưng bình thản và êm dịu, lẽ ra tôi sẽ chết an bình giữa những người thân. Chắc chẳng bao lâu sẽ bị lãng quên, ít ra tôi cũng được tiếc thương chừng nào mọi người còn nhớ đến tôi. Thay vì những điều đó... Tôi sẽ miêu tả cảnh gì đây? Ôi! Ta đừng nói trước những khốn khổ của đời tôi; tôi sẽ chỉ khiến độc giả quá bận lòng về đề tài đáng buồn ấy mà thôi. https://thuviensach.vn Quyển Hai Khoảnh khắc tôi dự định bỏ trốn vì kinh hãi có vẻ buồn với tôi bao nhiêu, thì khoảnh khắc thực hiện dự định lại có vẻ thú vị bấy nhiêu. Hãy còn trẻ con, lìa quê hương, họ hàng, những chỗ dựa, những phương tiện; bỏ lại một việc học nghề dang dở, chẳng đủ thạo để nhờ đó mà sống được; phó mình cho những nỗi gớm ghê của cảnh khốn cùng mà chẳng nhìn thấy một phương kế nào thoát khỏi; ở độ tuổi yếu đuối và thơ ngây, mạo hiểm trước mọi cám dỗ của tật xấu và tuyệt vọng; kiếm tìm ở chốn xa xôi những khổ đau, lầm lạc, cạm bẫy, tình trạng nô lệ và cái chết, dưới một ách áp bức còn sắt đá hơn rất nhiều cái ách mình đã không chịu nổi: đó là điều tôi sắp làm, đó là viễn cảnh lẽ ra tôi phải dự liệu. Viễn cảnh tôi phác họa cho mình khác xa biết mấy! Sự độc lập mà tôi ngỡ mình đạt được là cảm nghĩ duy nhất khiến tôi xúc động. Tự do và tự chủ, tôi ngỡ có thể làm được mọi điều, đạt đến mọi điều: tôi chỉ cần lao tới để cất mình lên và bay trên không trung. Tôi an tâm bước vào không gian rộng lớn của thế giới; công trạng của tôi sẽ làm đầy không gian ấy; mỗi bước đi tôi sẽ gặp tiệc tùng, kho báu, các cuộc phiêu lưu, những người bạn sẵn sàng phù trợ mình, những tình nương sốt sắng làm vui lòng mình: ló mặt ra là tôi khiến thế giới bận tâm về tôi; tuy nhiên không phải toàn thế giới đâu, có thể nói là tôi miễn cho nó, tôi chẳng cần nhiều đến thế. Một nhóm giao du thú vị là đủ cho tôi, chẳng vướng bận phần còn lại làm gì. Sự vừa phải của tôi đưa tôi vào một phạm vi hẹp, nhưng chọn lọc tuyệt vời, nơi chắc chắn tôi được trị vì. Tham vọng của tôi giới hạn ở một lâu đài thôi. Là người được lãnh Chúa và phu nhân sủng ái, là tình https://thuviensach.vn nhân của tiểu thư, là bạn của ông anh và là người che chở cho láng giềng, tôi hài lòng; tôi chẳng cần nhiều hơn. Trong khi chờ đợi cái tương lai khiêm nhường ấy, tôi lang thang vài ngày quanh thành phố, ngụ tại nhà những nông dân quen biết, tất cả những người này đều tiếp đãi tôi nồng hậu hơn là dân thành thị có thể tiếp đãi. Họ đón nhận tôi, cho tôi ở, nuôi tôi ăn, một cách quá thật thà chất phác nên chẳng có công lao. Điều ấy chẳng thể gọi là bố thí; khi làm việc đó họ không ra đủ vẻ bề trên. Cứ chu du đó đây mãi, tôi đến tận Confignon, địa phương thuộc miền Savoie, cách Genève hai dặm. Cha xứ tên là ông De Pontverre. Tên họ này, nổi tiếng trong lịch sử nền Cộng hòa, khiến tôi xúc động mạnh. Tôi tò mò muốn xem các hậu duệ của giới quý tộc đeo thìa* là người như thế nào. Tôi đến thăm ông De Pontverre: ông tiếp tôi ân cần, nói với tôi về tà giáo ở Genève, về uy quyền của Giáo hội chí thánh, và đãi tôi bữa tối. Tôi chẳng đối đáp được mấy với những lý lẽ kết thúc theo cách như vậy, và tôi cho rằng những cha xứ mà ở nhà họ ta được ăn tối ngon đến thế thì ít ra cũng đáng giá ngang các mục sư của chúng tôi. Chắc chắn tôi thông thái hơn ông De Pontverre, mặc dù ông là quý tộc; nhưng tôi là thực khách quá tốt bụng nên chẳng làm được nhà thần học thật giỏi giang; và rượu vang miền Frangy của cha xứ, mà tôi thấy tuyệt ngon, biện luận giúp cha thành công đến nỗi tôi sẽ hổ thẹn nếu làm cho một chủ nhà tốt bụng đến như vậy phải ngậm miệng, vậy là tôi nhượng bộ, hay ít ra tôi không chống lại thẳng thừng. Thấy những sự nể nang của tôi, mọi người có thể cho là tôi giả dối. Nếu thế mọi người lầm đấy; tôi chỉ lương thiện mà thôi, điều này là chắc chắn. Sự chiều nịnh, hay sự chiếu cố thì đúng hơn, không phải bao giờ cũng là một thói xấu; nhiều khi nó là một đức tính, nhất là ở những người trẻ tuổi. Một người đối xử tốt với ta khiến ta quyến luyến họ; ta nhượng bộ họ không phải để lừa dối họ, mà để không làm họ buồn, để không trả lại cái thiện bằng cái ác. Ông De Pontverre được lợi ích gì khi tiếp đón tôi, khi đối xử tử tế với tôi, khi muốn thuyết https://thuviensach.vn phục tôi? Chẳng lợi ích nào khác ngoài lợi ích của chính tôi. Con tim non trẻ của tôi tự nhủ như vậy. Tôi cảm động vì hàm ơn và kính trọng vị linh mục tốt bụng. Tôi cảm thấy ưu thế của mình; tôi không muốn đem ưu thế ấy ra làm khổ ông để báo đáp lòng hiếu khách của ông. Không hề có động cơ giả nhân giả nghĩa trong cách cư xử này; tôi không hề nghĩ đến cải đạo; và chẳng làm quen nhanh đến thế với ý tưởng ấy, tôi chỉ xem xét nó với một nỗi ghê sợ hẳn phải gạt nó ra xa tôi trong thời gian dài; tôi chỉ không muốn làm cho những người vồn vã với mình nhằm mục đích đó phải tức giận; tôi muốn vun trồng hảo ý của họ, và để họ có hy vọng thành công, khi tôi ra vẻ được trang bị kém hơn là thực sự được trang bị. Lỗi của tôi trong chuyện này giống như sự làm dáng của những người đàn bà trinh thục, đôi khi, để đạt được mục đích, biết cách, chẳng cho phép một điều gì cũng chẳng hứa hẹn điều gì, mà làm được cho người ta hy vọng nhiều hơn ý định của mình. Lẽ phải, tình thương, lòng yêu mến trật tự, chắc chắn đòi hỏi mọi người đừng tiếp tay cho sự điên rồ của tôi, mà phải giúp tôi tránh xa cảnh suy vong tôi đang lao tới, bằng cách gửi tôi về lại gia đình. Đó là điều mà người nào thực sự đức độ lẽ ra cũng làm hoặc cũng cố gắng làm. Nhưng mặc dù ông De Pontverre là người tốt bụng, chắc chắn đó không phải là một người đức độ; trái lại, đó là một người mộ đạo chẳng biết đức tính nào khác ngoài việc tôn thờ ảnh tượng và tụng kinh; một kiểu nhà truyền giáo chẳng nghĩ ra được điều gì hay hơn, cho lợi ích của tín ngưỡng, là viết những bài nhục mạ các mục sư của Genève. Chẳng hề nghĩ đến chuyện gửi tôi về nhà, ông lợi dụng lòng ao ước rời xa nhà của tôi, để đặt tôi vào tình trạng không thể trở lại cho dù tôi có muốn như vậy. Có thể đoán chắc rằng ông mặc cho tôi đi để chết vì bần cùng, hay để thành một gã vô lại. Đó không phải điều ông nhìn thấy: ông lại nhìn thấy một linh hồn đoạt được của tà đạo và trả về cho Giáo hội. Người lương thiện hay kẻ vô lại, cần gì đâu, miễn https://thuviensach.vn là tôi đi dự lễ mi xa? Vả chăng, không nên cho rằng cách suy nghĩ ấy là riêng của tín đồ Thiên Chúa giáo; nó là cách suy nghĩ của mọi tôn giáo mang tính giáo điều ở đó việc chủ yếu, không phải là làm, mà là tin. Ông De Pontverre bảo tôi: “Chúa vời gọi cậu, hãy đến Annecy; ở đó cậu sẽ gặp một phu nhân rất giàu lòng từ thiện, ân huệ của đức vua khiến phu nhân có khả năng đưa những linh hồn khác ra khỏi sự lầm lạc mà bản thân phu nhân đã thoát được.” Đó là bà De Warens, mới cải đạo, mà quả thật các linh mục ép phải chia sẻ với bọn vô lại đến bán tín ngưỡng của chúng, một khoản trợ cấp là hai ngàn franc do nhà vua xứ Sardaigne ban cho bà. Tôi cảm thấy thật nhục nhã vì phải cần đến một phu nhân giàu lòng từ thiện. Tôi rất thích người ta cho mình đồ nhu yếu để sinh sống, nhưng không thích người ta bố thí; và một bà sùng đạo không thật hấp dẫn đối với tôi. Tuy nhiên, do ông De Pontverre giục giã, do cái đói thôi thúc, cũng rất thích ngao du một chuyến và có một mục đích, tôi bèn quyết định, tuy khó khăn, và lên đường đi Annecy. Tôi có thể dễ dàng đi một ngày là đến nơi; nhưng tôi chẳng vội, tôi đi mất ba ngày, chẳng thấy một lâu đài nào ở bên phải hay bên trái mà tôi lại không đến tìm cuộc phiêu lưu chắc chắn là đang đợi mình tại đó. Tôi không dám bước vào lâu đài cũng chẳng dám gõ cửa, vì tôi rất rụt rè; nhưng tôi hát dưới khung cửa sổ nào có vẻ bề thế hơn cả, và sau khi ca hết cả hơi rất lâu, thì hết sức ngạc nhiên không thấy xuất hiện các phu nhân hoặc các tiểu thư bị thu hút vì chất giọng hay của mình hoặc chất đậm đà thú vị trong bài hát của mình, bởi lẽ tôi biết nhiều bài tuyệt vời do bạn nghề dạy cho, và bởi lẽ tôi hát hay tuyệt vời. Cuối cùng tôi đến nơi; tôi gặp bà De Warens. Thời kỳ này của cuộc đời tôi đã quyết định tính cách của tôi; tôi không thể lướt qua nó một cách sơ lược. Tôi đang ở giữa tuổi mười sáu. Không thể gọi là đẹp trai, song với vóc dáng thấp nhỏ thân hình tôi cân đối; tôi có một bàn chân xinh, một bắp chân thon, dáng điệu thung dung, diện mạo linh https://thuviensach.vn hoạt, cái miệng dễ thương, tóc và lông mày đen, mắt nhỏ thậm chí sâu, nhưng phóng ra mạnh mẽ ngọn lửa đang bừng bừng trong khí huyết. Rủi thay, tôi chẳng biết gì về tất cả những điều này, và suốt đời, tôi chỉ nghĩ đến gương mặt mình khi không còn kịp lợi dụng nó nữa. Như vậy là cùng với sự rụt rè của lứa tuổi tôi có sự rụt rè của một bản tính rất giàu yêu thương, luôn bối rối vì sợ gây mất lòng, vả lại, tuy trí óc khá được trau dồi, nhưng do chưa bao giờ gặp gỡ giới thượng lưu, tôi hoàn toàn không biết cách ứng xử; và những kiến thức của tôi, chẳng hề bổ khuyết cho điều đó, chỉ càng khiến tôi thêm e sợ vì cho tôi cảm nhận được mình không biết ứng xử đến nhường nào. Vậy là sợ việc mình đến gặp chẳng gây được thiện cảm, tôi liền sử dụng lợi thế của mình theo cách khác, và tôi viết một bức thư hay ho theo phong cách diễn thuyết, vá víu những câu văn sách vở với lối nói năng của thợ học việc, phát huy toàn bộ tài hùng biện để chiếm được thiện ý của bà De Warens. Tôi để bức thư của ông De Pontverre vào cùng thư của mình, và tôi đến với cuộc yết kiến dễ sợ này. Tôi không thấy bà De Warens; người ta bảo tôi là bà vừa ra khỏi nhà để tới nhà thờ. Đó là ngày lễ Lá của năm 1728. Tôi chạy theo bà: tôi nhìn thấy bà, tôi đến kịp chỗ bà, tôi nói với bà... Tôi phải nhớ nơi chốn này; từ bấy tôi đã nhiều lần làm nó ướt đầm nước mắt và phủ kín nó bằng những nụ hôn. Giá mà tôi có thể quây một lan can bằng vàng quanh địa điểm may mắn ấy! Giá mà tôi có thể thu hút đến đó sự tôn vinh của toàn thế gian! Ai ưa vinh danh những đài kỷ niệm sự cứu rỗi con người chỉ nên quỳ gối mà tiếp cận nơi này. Đó là một lối đi đằng sau ngôi nhà của bà, giữa một suối nước ở bên phải ngăn nhà với vườn, và bức tường sân ở bên trái, lối đi này dẫn vào nhà thờ dòng Franciscain qua một cánh cửa giả. Sắp bước qua cửa, nghe tiếng tôi nói, bà De Warens quay lại. Tôi ra sao đây khi nhìn thấy con người ấy! Tôi đã hình dung một bà già sùng đạo thật cau có: theo ý tôi vị phu nhân tốt bụng của ông De Pontverre không thể là gì khác. Tôi thấy một gương mặt đầy duyên sắc, cặp mắt đẹp xanh biếc https://thuviensach.vn hết sức dịu dàng, một nước da rực rỡ, hình dáng một bộ ngực mê hồn. Chẳng gì thoát khỏi cái nhìn lướt nhanh của chàng tân tín đồ trẻ tuổi; vì tôi lập tức trở thành tân tín đồ của phu nhân, tin chắc rằng một tôn giáo do những nhà truyền đạo như thế thuyết giảng thể nào cũng dẫn tới thiên đường. Bà mỉm cười cầm lấy bức thư tôi đưa cho bà bằng bàn tay run rẩy, mở ra, liếc nhìn thư của ông De Pontverre, trở lại thư của tôi, mà bà đọc hết, và có lẽ còn đọc lại nữa nếu gã đầy tớ không nhắc là đã đến giờ vào nhà thờ. “Này! Cậu bé, bà nói với tôi bằng một giọng khiến tôi rùng mình, cậu đi phiêu lưu khi tuổi còn non quá; quả thật là đáng tiếc.” Rồi, không đợi tôi trả lời, bà nói thêm: “Hãy đến nhà đợi tôi; bảo họ cho cậu ăn sáng; sau lễ mi xa tôi sẽ trò chuyện cùng cậu.” Louise-Éléonore de Warens là một tiểu thư họ De la Tour de Pil, dòng họ quý phái và lâu đời tại Vevey, thành phố thuộc miền Vaud. Còn rất ít tuổi tiểu thư đã lấy ông De Warens thuộc dòng họ Loys, con trưởng của ông De Villardin, thuộc Lausanne. Cuộc hôn nhân không có con cái này chẳng thành công lắm, bà De Warens, do chuyện buồn nào đó về gia đình thúc đẩy, nhân dịp vua Victor-Amédée đang ở Evian, liền qua hồ, đến phủ phục dưới chân nhà vua, như vậy là bỏ chồng, bỏ gia đình và quê hương, vì một sự khinh suất khá tương tự sự khinh suất của tôi, và bà cũng từng có rất nhiều thời gian để khóc vì điều ấy. Nhà vua, thích ra vẻ tín đồ Thiên Chúa giáo nhiệt thành, liền bảo hộ cho bà, tặng bà khoản trợ cấp một ngàn năm trăm livre Piémont, thế là rất nhiều đối với một ông hoàng ít rộng rãi đến như vậy; và, thấy rằng sự tiếp đãi ấy khiến người ta cho rằng ngài phải lòng bà, ngài bèn gửi bà đến Annecy, có một phân đội vệ binh hộ tống, và tại đó, dưới sự hướng dẫn của Michel-Gabriel de Bernex, chủ giáo danh nghĩa của Genève, bà làm lễ bỏ đạo tại tu viện dòng Thánh Mẫu. Khi tôi đến thì bà ở đó đã được sáu năm, và lúc ấy bà hai mươi tám tuổi, vì ra đời cùng thế kỷ. Bà có một nhan sắc thuộc loại lâu bền, bởi nhan sắc ấy ở dung mạo nhiều hơn là ở đường nét; vì thế nhan sắc https://thuviensach.vn của bà còn đang ở toàn bộ trạng thái rực rỡ ban đầu. Bà có một vẻ ngọt ngào và dịu dàng, một ánh mắt rất hiền, một nụ cười thiên thần, một khóe miệng tương ứng với miệng tôi, mái tóc màu tro đẹp khác thường, chải một kiểu trễ nải khiến bà thành rất hấp dẫn. Vóc người bà nhỏ, thậm chí thấp, và hơi mập một chút, tuy không dị hình; nhưng ta không thể thấy một gương mặt đẹp hơn, một bộ ngực đẹp hơn, những bàn tay đẹp hơn và những cánh tay đẹp hơn. Sự giáo dục của bà rất pha trộn: bà cũng giống như tôi mất mẹ từ khi ra đời; và được chỉ dạy thế nào thì tiếp nhận thế ấy không phân biệt, bà đã học chút ít từ nữ gia sư, chút ít từ ông bố, chút ít từ các thầy giáo, và rất nhiều từ các người tình, nhất là từ một ông De Tavel, do có khiếu thẩm mỹ và có kiến thức, ông đã đem những điều đó trau dồi tô điểm cho người mình yêu. Nhưng nhiều kiểu loại khác biệt như vậy làm hại lẫn nhau, và do bà ít sắp xếp thứ tự nên những môn học đa dạng không phát huy được tính chuẩn xác tự nhiên của trí não bà. Bởi thế, tuy hiểu biết một vài nguyên lý triết học và vật lý, bà vẫn nhiễm thị hiếu của cha ham thích y học thực nghiệm và thuật luyện đan: bà chế tạo rượu bổ, thuốc nhuộm, dầu xoa, linh đan; bà tự nhận có những bí quyết. Đám lang băm, lợi dụng nhược điểm của bà, túm lấy bà, nhũng nhiễu bà, làm bà khuynh gia bại sản, và thiêu hủy, giữa các bếp lò và các thứ thuốc men, trí tuệ của bà, tài năng và duyên sắc của bà, lẽ ra có thể đem lại niềm vui tuyệt vời cho những giới giao du ưu tú nhất. Nhưng nếu như lũ gian giảo hèn hạ lợi dụng sự giáo dục sai hướng để làm mờ tối ánh sáng của lý trí bà, thì con tim ưu tú của bà chịu được thử thách và vẫn nguyên vẹn: tính cách giàu yêu thương và hiền dịu, sự mẫn cảm với những kẻ bất hạnh, lòng nhân hậu vô tận, tính tình vui tươi, cởi mở và thẳng thắn, không bao giờ biến đổi; và thậm chí, khi tuổi già gần lại, ở giữa cảnh túng thiếu, bệnh tật, giữa nhiều tai ương khác nhau, sự thanh thản của tâm hồn đẹp đẽ vẫn duy https://thuviensach.vn trì cho bà đến tận cuối đời toàn bộ tính vui tươi của những ngày huy hoàng nhất. Những lầm lạc của bà là do một bản tính hoạt động vô tận cứ muốn không ngừng bận rộn. Thứ bà cần không phải những mánh khóe đàn bà, mà là những công cuộc để tiến hành và điều khiển. Bà được sinh ra cho những sự nghiệp lớn. Giả sử ở vào địa vị của bà, thì phu nhân De Longueville* sẽ chỉ là một người gây rắc rối; giả sử ở địa vị của phu nhân De Longueville, bà sẽ lãnh đạo Quốc gia. Tài năng của bà đặt không đúng chỗ, và những gì lẽ ra làm vinh quang cho bà ở một vị thế cao hơn đã làm hại bà ở vị thế bà từng sống, về những điều trong tầm tay, bà luôn triển khai kế hoạch trong óc và luôn nhìn đối tượng ở quy mô lớn. Việc này khiến cho bà, vì sử dụng những phương kế tương xứng với dự kiến nhiều hơn là với sức lực, nên thất bại do lỗi của kẻ khác, và khi kế hoạch lỡ dở, thì bà bị khuynh gia bại sản khi người khác ở cảnh ấy có lẽ chẳng mất mát gì. Cái sở thích ham công việc, gây bao điều hại cho bà, ít ra cũng đem lại được một điều tốt lành lớn lao trong chốn nương náu gần như tu hành, khi ngăn cản bà định cư tại đó cho đến hết đời như bà từng toan tính. Cuộc sống đơn điệu và giản dị của các nữ tu, những câu chuyện tầm phào trong phòng tiếp khách của tu viện, tất cả những cái đó không thể làm vừa ý một đầu óc luôn hoạt động, một đầu óc, do mỗi ngày lại tạo lập những phương pháp mới, nên cần tự do để dấn mình vào những phương pháp ấy. Đức giám mục nhân hậu De Bemex, không tài trí bằng François de Sales*, lại giống ông ở nhiều điểm; và bà De Warens, mà giám mục gọi là con gái, và giống phu nhân De Chantal* ở nhiều điểm, có thể còn giống phu nhân hơn nữa trong chốn ẩn cư, nếu như sở thích không khiến bà quay lưng lại tình trạng nhàn rỗi của một tu viện, chẳng phải vì thiếu nhiệt tâm mà người phụ nữ dễ mến này không thực hành những tập quán sùng tín vụn vặt có vẻ thích hợp với một người mới cải đạo sống dưới sự hướng dẫn của một vị chủ giáo. Dù động cơ khiến bà cải đạo là gì chăng nữa, bà vẫn chân thành trong tôn giáo https://thuviensach.vn mình đã theo. Bà có thể ân hận vì đã phạm sai lầm, nhưng không thể mong muốn hủy bỏ điều này. Chẳng những bà chết đi là tín đồ Thiên Chúa giáo tốt, mà bà đã thành tâm sống như vậy; và tôi là người nghĩ rằng mình thấu hiểu tâm hồn bà, tôi dám khẳng định rằng duy chỉ vì ghét cay ghét đắng những trò làm bộ làm tịch giả dối mà bà không công khai ra vẻ mộ đạo: bà có một niềm kính tín quá vững nên chẳng giả vờ sùng tín. Nhưng đây không phải chỗ bàn luận dài dòng về các nguyên tắc của bà; tôi sẽ có những cơ hội khác để nói về điều đó. Nào những ai phủ nhận sự giao cảm giữa các tâm hồn, nếu họ có thể xin hãy lý giải, làm thế nào mà, từ cuộc gặp gỡ đầu tiên, từ lời nói đầu tiên, từ cái nhìn đầu tiên, bà De Warens đã khơi gợi trong tôi không chỉ mối quyến luyến mãnh liệt nhất, mà cả một niềm tin trọn vẹn chưa bao giờ tự phủ định. Cứ cho rằng những gì tôi cảm nhận về bà thực sự là tình yêu, điều này ít ra cũng có vẻ đáng ngờ với ai sẽ theo dõi câu chuyện về quan hệ của chúng tôi, làm thế nào mà niềm đam mê ấy ngay từ lúc nảy sinh đã luôn kèm theo những tình cảm mà đam mê ít khơi nên nhất: sự bình an của con tim, trạng thái êm ả, niềm thanh thản, sự an tâm, sự vững vàng? Làm thế nào mà, lần đầu tiên tiếp cận một phụ nữ dễ mến, nhã nhặn, rực rỡ, một phu nhân có địa vị cao hơn tôi, mà tôi chưa từng đến gần ai giống như thế, người phụ nữ mà số phận tôi có thể nói là phụ thuộc vào mối quan tâm nhiều hay ít của người ấy, làm thế nào mà với tất cả những điều đó tôi lại lập tức thấy mình tự do, thoải mái, cứ như thể tôi chắc chắn mình sẽ khiến người ấy vui lòng? Làm thế nào mà tôi không một lúc nào bối rối, rụt rè, ngượng nghịu? Bản tính hay xấu hổ, lúng túng, chưa bao giờ biết xã hội thượng lưu, làm thế nào mà từ ngày đầu tiên, từ giây lát đầu tiên, tôi đã có với bà thái độ dung dị, cách nói năng trìu mến, giọng điệu thân tình của mười năm sau, khi sự mật thiết cao nhất đã khiến cho điều đó thành tự nhiên? Ta có tình yêu, tôi chẳng nói là không ham muốn, tôi có ham muốn, nhưng tình yêu mà không lo lắng, không https://thuviensach.vn ghen tuông hay chăng? Ít ra ta có muốn biết từ đối tượng mình yêu rằng liệu mình có được yêu hay chăng? Đó là một câu hỏi mà tôi không bao giờ nghĩ đến việc đặt ra cho người ấy một lần trong đời khác nào không hỏi chính bản thân rằng mình có yêu mình hay chăng; và với tôi người ấy cũng chẳng bao giờ muốn biết nhiều hơn. Chắc chắn có cái gì lạ lùng trong tình cảm của tôi đối với người phụ nữ khả ái ấy, và sau này mọi người sẽ thấy ở đó những điều kỳ cục không ngờ. Vấn đề là tôi sẽ ra sao trong tương lai; và để bàn bạc thong thả về chuyện này, bà giữ tôi ở lại ăn tối. Đó là bữa đầu tiên trong đời mà tôi không thấy thèm ăn; và chị hầu phòng của bà, phục vụ bữa ăn, cũng bảo rằng tôi là người khách lữ hành đầu tiên với độ tuổi và tố chất như tôi mà chị thấy không thèm ăn. Nhận xét này, chẳng gây hại cho tôi trong tâm trí nữ chủ nhân, lại hơi trúng vào một bác dân quê to béo đang ăn cùng chúng tôi, và một mình ngấu nghiến cả một bữa đáng cho sáu người, về phần tôi, thì tôi đang ở một trạng thái hân hoan mê mẩn nó khiến tôi không ăn được. Trái tim tôi ấp ủ một tình cảm hoàn toàn mới mẻ choán lấy toàn bộ con người tôi; nó không để tôi còn hồn phách cho bất kỳ nhiệm vụ nào khác. Bà De Warens muốn biết chi tiết câu chuyện của tôi; để kể cho bà tôi tìm lại được toàn bộ nhiệt tình đã mất đi ở nhà người chủ. Tôi càng khiến tâm hồn ưu tú ấy quan tâm đến tôi, bà càng xót thương cho số phận mà tôi sắp dấn mình vào. Niềm cảm thương trìu mến của bà biểu lộ trong dáng vẻ, trong ánh mắt, trong cử chỉ. Bà không dám khuyến khích tôi quay về Genève. Ở tình thế của bà nếu làm như vậy sẽ là một trọng tội mạo phạm Thiên Chúa giáo, mà bà biết mình bị giám sát như thế nào và lời nói của mình bị xem xét kỹ ra sao. Nhưng bà nói với tôi bằng một giọng thật cảm động về nỗi buồn khổ của cha tôi, thành thử người ta thấy rõ là có lẽ bà tán thành nếu tôi đến an ủi ông. Bà không biết rằng mình đã biện hộ chống lại chính mình biết mấy, tuy chẳng nghĩ như vậy. Ngoài chuyện ý tôi đã quyết, hình như tôi nói điều này https://thuviensach.vn rồi, càng thấy bà hùng hồn, giàu sức thuyết phục, lời lẽ của bà càng đi vào lòng tôi, thì tôi càng khó quyết định rời khỏi bà. Tôi cảm thấy quay về Genève là đặt giữa bà và tôi một rào chắn hầu như không thể vượt qua, trừ phi trở lại với toan tính đã có, và tốt hơn là vịn vào toan tính ấy ngay tức khắc, vậy là tôi vịn vào toan tính đó. Thấy những cố gắng của mình vô ích, bà De Warens không cố đến mức để bị liên lụy; nhưng bà bảo tôi với một cái nhìn trắc ẩn: “Cậu bé tội nghiệp, cậu phải đi đến nơi Chúa vời gọi cậu; nhưng khi lớn rồi, cậu sẽ nhớ đến ta.” Tôi cho rằng bản thân bà không nghĩ là lời tiên đoán này sẽ được thực hiện một cách ác nghiệt đến thế. Toàn bộ khó khăn vẫn còn đó. Làm thế nào để sinh sống xa quê hương khi còn ít tuổi đến thế? Vừa mới được nửa thời gian học việc, còn lâu tôi mới thạo nghề của mình. Giả sử có thạo, tôi cũng không thể nhờ đó mà sống được ở Savoie, miền đất quá nghèo nên chẳng có được những tài nghệ tinh xảo. Bác dân quê đang ăn cùng chúng tôi, buộc phải ngừng một chút để hàm răng nghỉ ngơi, liền đưa ra một ý kiến mà bác ta bảo là từ trên trời đến, song, xét theo hậu quả, đến từ phía ngược lại thì đúng hơn; đó là tôi hãy đi Turin, tại đấy, trong một viện dưỡng dục lập ra để dạy dỗ những người mới học đạo, bác ta bảo, tôi sẽ có được đời sống vật chất lẫn tâm linh, cho đến khi, gia nhập Giáo hội rồi, nhờ lòng từ thiện của những người hảo tâm, tôi tìm được một chỗ làm hợp với mình, về phí tổn hành trình, bác ta nói tiếp, Đức Ngài Giám mục thế nào cũng mở lòng từ thiện cung cấp cho, nếu như phu nhân đề xuất với Ngài việc làm thánh thiện ấy, còn Nam tước phu nhân đây, rất giàu lòng từ thiện, bác ta vừa nói vừa cúi mình xuống đĩa thức ăn, chắc chắn cũng sẽ sốt sắng góp phần. Tôi thấy tất cả những sự từ thiện này thật cay cực: tim tôi thắt lại, tôi chẳng nói gì; còn bà De Warens, không nắm lấy kế hoạch trên một cách nhiệt tình như nó được đưa ra, chỉ trả lời rằng mỗi người đều phải góp phần vào việc thiện tùy theo sức của mình, và bà sẽ thưa chuyện với Đức Ngài: nhưng cái nhà bác nọ, sợ rằng bà không nói https://thuviensach.vn theo ý bác ta, và bác ta cũng có chút quyền lợi trong việc này, liền chạy đi báo trước cho các cha tuyên úy, và bày vẽ cho các tu sĩ tốt bụng thành công đến mức, khi bà De Warens, vốn lo sợ cho tôi về cuộc hành trình này, muốn nói chuyện với Đức Giám mục, thì thấy đó là một việc đã được thu xếp, và ngài lập tức trao cho bà số tiền dành cho tôi làm lộ phí. Bà không dám nài để tôi ở lại: tôi suýt soát độ tuổi mà một phụ nữ vào tuổi bà không thể muốn giữ một thanh niên ở bên mình mà lại hợp lễ nghi. Vì chuyến đi của tôi đã được những người chăm sóc tôi giải quyết, tôi phải phục tùng, và thậm chí phục tùng mà không khó chịu nhiều. Mặc dù Turin xa hơn Genève, song tôi thấy Turin là thủ đô nên có với Annecy những quan hệ chặt chẽ hơn một thành phố ngoại bang và ngoại đạo; thế rồi, vì ra đi để vâng lời bà De Warens, nên tôi coi như mình vẫn sống dưới sự chỉ đạo của bà; thế còn nhiều hơn là sống ở nơi kề cận bà. Cuối cùng ý nghĩ về một chuyến viễn du khiến cái thói ưa lang thang của tôi thích thú, cái thói đã bắt đầu biểu lộ. Tôi thấy có vẻ rất tuyệt khi đi qua núi non ở tuổi của mình, và nâng mình lên trên bạn bè với tất cả độ cao của dãy Alpes. Đi đây đi đó là một cái mồi hấp dẫn mà một người dân Genève ít cưỡng lại được, vậy là tôi đồng ý. Hai ngày nữa bác dân quê của tôi ra đi cùng vợ bác. Tôi được giao phó và gửi gắm cho họ. Túi tiền của tôi được trao cho họ, có thêm phần của bà De Warens, ngoài ra bà còn bí mật cho tôi một ít tiền riêng kèm theo nhiều lời chỉ dẫn, và chúng tôi lên đường vào thứ tư ngày lễ thánh. Tôi rời Annecy hôm trước, thì hôm sau cha tôi đến đó, lần theo dấu tích tôi cùng với ông Rival, một người bạn cũng là thợ đồng hồ, con người tài trí, có khiếu văn chương là khác, làm thơ hay hơn La Motte*, và nói giỏi gần bằng ông ta; hơn nữa lại là người hoàn toàn chính trực, nhưng văn chương không đúng chỗ chỉ đưa tới kết quả là một trong các con trai ông thành diễn viên. https://thuviensach.vn Hai ông gặp bà De Warens, và đành chỉ cùng bà khóc thương cho số phận tôi, thay vì đi theo và đuổi kịp tôi, như lẽ ra họ có thể làm được một cách dễ dàng, vì họ đi ngựa còn tôi đi bộ. Chuyện như vậy cũng xảy ra với cậu Bernard tôi. Cậu đã đến Confignon, và tại đó, biết rằng tôi đang ở Annecy, cậu bèn quay về Genève. Hình như những người thân đồng mưu với sao chiếu mệnh của tôi để giao phó tôi cho số phận đang đợi tôi. Anh tôi đã bị thất lạc vì một sự lơ là tương tự, và thất lạc hẳn, đến nỗi mọi người không bao giờ biết anh đã ra sao. Cha tôi không chỉ là một người trọng danh dự, đó là một người có lòng chính trực vững vàng, và ông có một trong những tâm tính mạnh mẽ làm nên đức lớn; hơn nữa, ông là người cha tốt, nhất là với tôi. Ông yêu thương tôi rất tha thiết; nhưng ông cũng yêu các thú vui của ông, và những ham thích khác đã làm nhạt phai đôi chút tình phụ tử từ khi tôi sống xa ông. Ông đã tái hôn tại Nyon, và mặc dù vợ ông không còn ở tuổi sinh em cho tôi, nhưng bà có họ hàng: điều này tạo thành một gia tộc khác, những đối tượng khác, một gia đình khác, không còn gợi nhớ thật thường xuyên hồi ức về tôi nữa. Cha tôi đang già đi, và chẳng có tài sản gì để tuổi già trông cậy. Anh tôi và tôi có chút ít tài sản của mẹ, mà lợi tức phải thuộc về cha tôi trong thời gian chúng tôi ở xa. Ý tưởng này không trực tiếp bày ra với ông, và không cản trở ông thực hiện bổn phận mình; nhưng nó tác động âm thầm mà bản thân ông không nhận thấy, và đôi khi trì hoãn niềm sốt sắng mà nếu không có nó có lẽ ông đã đẩy xa hơn. Tôi cho rằng đó là lý do khiến ông, thoạt tiên đến Annecy theo dấu vết tôi, đã không theo đến tận Chambéry, nơi mà thâm tâm ông biết chắc sẽ đuổi kịp tôi. Đó còn là lý do khiến cho từ khi bỏ trốn, tôi nhiều lần đến thăm ông, và bao giờ cũng được ông vồn vã âu yếm với tình cha, nhưng không cố gắng nhiều để giữ tôi lại. Cách xử sự này của một người cha mà tôi biết rất rõ tình thương yêu và sự đức độ đã khiến tôi có những suy nghĩ về bản thân mình, những suy nghĩ đã góp phần không nhỏ duy trì cho tôi con tim lành https://thuviensach.vn mạnh. Tôi đã rút từ đó ra phương châm quan trọng về đạo lý, có lẽ là phương châm duy nhất thông dụng trong thực tiễn, đó là tránh những tình thế đặt bổn phận của ta đối lập với lợi ích của ta, và cho ta thấy điều lợi của ta ở trong điều hại của người khác, vì chắc chắn rằng trong những tình thế như vậy, dù ta thành thật yêu mến sự đức độ đến mấy, thì sớm muộn ta cũng yếu lòng mà không nhận thấy; và ta trở nên bất công và ác trong thực tế, song không ngừng công bằng và tốt trong tâm hồn. Cái phương châm này, khắc sâu vào đáy lòng tôi và đem ra thực hành, tuy hơi chậm, trong toàn bộ cách xử sự của tôi, là một trong những điều khiến tôi có vẻ kỳ cục nhất và điên nhất trong công chúng, nhất là giữa những người quen biết. Người ta đã gán cho tôi là muốn độc đáo và làm không giống người khác. Thực ra, tôi chẳng mấy nghĩ đến việc làm giống như người khác cũng chẳng mấy nghĩ đến làm không giống họ. Tôi thành thật mong muốn làm những gì tốt. Tôi hết sức tránh những tình thế đem lại cho mình một lợi ích trái ngược với lợi ích của một người khác, do đó đem lại một mong muốn thầm kín, tuy bất tự giác, muốn điều hại cho người kia. Cách đây hai năm (1763) ngài Thống chế* muốn đưa tôi vào di chúc của ngài. Tôi cực lực phản đối. Tôi bày tỏ với ngài rằng không đời nào tôi muốn biết là mình có tên trong di chúc của bất kỳ ai, lại càng không muốn có tên trong di chúc của ngài. Ngài chịu thua: giờ đây ngài muốn tặng tôi một khoản trợ cấp chung thân, và tôi không phản đối điều này. Người ta sẽ bảo rằng tôi được lợi trong sự thay đổi ấy, điều đó có thể. Nhưng, ôi ân nhân và cha của tôi, nếu tôi bất hạnh còn sống sau người, thì tôi biết rằng mất người là tôi mất tất cả và chẳng được gì hết. Theo tôi, đó là triết lý đúng, triết lý duy nhất hợp với lòng người. Mỗi ngày tôi một thêm thấm thía tính vững bền sâu xa của triết lý ấy, và tôi đã lật đi lật lại nó theo nhiều cách khác nhau trong mọi trước tác https://thuviensach.vn gần đây; nhưng công chúng, vốn phù phiếm, đã không nhìn ra được điều ấy. Nếu sau khi công trình này hoàn tất mà tôi vẫn còn sống đủ để lại bắt tay vào một công trình khác, tôi định đưa ra tiếp theo Émile một thí dụ hết sức dễ thương và hết sức nổi bật về chính phương châm trên, để độc giả của tôi buộc phải chú ý. Nhưng với một lữ khách thì suy nghĩ thế là đủ rồi; đã đến lúc đi tiếp con đường của mình. Hành trình của tôi dễ chịu hơn sự thể mà lẽ ra tôi phải dự liệu, và bác dân quê của tôi không thật thô lỗ gắt gỏng như cái vẻ của bác. Đó là một người tuổi trung niên, tóc đen ngả hoa râm túm lại thả sau lưng, dáng dấp cận vệ binh, giọng nói to, tính khá vui vẻ, đi khỏe, ăn còn khỏe hơn, và làm đủ thứ nghề, do chẳng thạo một nghề nào. Tôi cho rằng bác ta đã đề nghị mở tại Annecy một xưởng gì đó. Bà De Warens không khỏi tin vào kế hoạch ấy, và chính là để cố gắng xin bộ trưởng chấp thuận kế hoạch mà bác ta thực hiện chuyến đi, được thanh toán hậu hĩnh, đến Turin. Con người này có cái tài lập mưu chước bằng cách luôn chen vào đám tu sĩ và tỏ ra sốt sắng phục vụ họ; bác đã học được ở họ một thứ biệt ngữ sùng tín nào đó mà bác không ngừng sử dụng, tự phụ là một nhà thuyết giáo lớn. Bác còn thuộc cả một đoạn Thánh kinh bằng tiếng Latin; và cứ như thể bác thuộc một nghìn đoạn, vì bác lặp lại nó nghìn lần trong ngày; vả chăng, hiếm khi thiếu tiền khi biết trong túi người khác có tiền; tuy nhiên, khôn khéo hơn là trộm cắp, và trong khi tuôn ra bằng một giọng dụ dỗ những ngôn từ tôn giáo, trông bác giống như ẩn sĩ Pierre đeo kiếm bên hông tuyên truyền thập tự chinh. Về bác gái Sabran, thì đó là một người đàn bà khá tốt bụng, bình lặng ban ngày hơn là ban đêm. Vì tôi luôn ngủ cùng phòng với họ, nên những vụ mất ngủ ồn ào của bác thường đánh thức tôi, và lẽ ra còn thức tỉnh tôi nhiều hơn nữa nếu như tôi hiểu được lý do. Nhưng thậm chí tôi chẳng ngờ chuyện đó, và về mục này thì tôi ngu ngốc thành thử chỉ riêng tạo hóa lo toàn bộ việc dạy bảo tôi mà thôi. https://thuviensach.vn Tôi vui vẻ tiến bước cùng bác dẫn đường mộ đạo của mình và người vợ lanh lợi của bác. Chẳng một sự cố nào khuấy rối cuộc lữ hành của tôi; tôi đang ở trạng thái tốt đẹp nhất về cơ thể và tinh thần từ trước đến giờ. Trẻ trung, cường tráng, tràn đầy sức khỏe, sự an tâm, niềm tin ở mình và ở người khác, tôi đang ở thời điểm ngắn ngủi nhưng quý giá của cuộc đời khi trạng thái viên mãn chan hòa của nó có thể nói là mở rộng bản thể ta bằng mọi cảm giác nơi ta, và làm cho toàn bộ thiên nhiên trong mắt ta đẹp lên vì vẻ quyến rũ của sự hiện hữu của ta. Mối băn khoăn êm ái ở tôi có một đối tượng khiến nó bớt vơ vẩn, và tập trung trí tưởng tượng của tôi. Tôi coi mình là sản phẩm, là học trò, là bạn, hầu như là tình nhân của bà De Warens. Những điều ân cần bà đã nói cùng tôi, những vuốt ve nhẹ nhàng của bà đối với tôi, mối quan tâm rất trìu mến mà dường như bà có với tôi, những ánh mắt mê hồn mà tôi thấy như đầy tình yêu bởi vì chóng khơi gợi tình yêu nơi tôi, tất cả những điều đó nuôi dưỡng tư tưởng tôi khi đi đường và khiến tôi mơ màng một cách tuyệt diệu. Không một nỗi sợ hãi nào, không một mối ngờ vực nào về số phận mình khuấy rối những mơ màng ấy. Gửi tôi đến Turin, theo tôi, đó là hứa hẹn làm cho tôi sinh sống tại đấy, thu xếp cho tôi công việc thích hợp tại đấy. Tôi không còn phải lo lắng cho bản thân nữa; những người khác đã đảm nhận mối lo này. Vì thế tôi bước đi nhẹ nhõm, cất bỏ được gánh nặng kia; những khao khát trẻ trung, niềm hy vọng mê hoặc, những kế hoạch xán lạn, đầy ắp tâm hồn tôi. Mọi vật tôi nhìn thấy dường như những bảo đảm cho chân phúc sắp tới của tôi. Trong các ngôi nhà tôi tưởng tượng ra tiệc tùng thôn dã; trên đồng cỏ tôi tưởng tượng những trò đùa nghịch vui vẻ; dọc theo các dòng nước, là những cuộc dạo chơi, tắm táp, câu cá; trên cây, là những quả tuyệt ngon; dưới bóng cây, là những sự giáp mặt đầy khoái cảm; trên núi, là những thùng gỗ to đựng sữa và kem, là một trạng thái nhàn rỗi thú vị, niềm an bình, sự giản dị, thú vui bước đi chẳng biết đến nơi nào. Rốt cuộc không gì đập vào mắt tôi mà không mang đến cho lòng tôi một sức hấp dẫn nào đó của lạc thú. Vẻ kỳ vĩ, sự đa dạng, cái đẹp thực sự của cảnh tượng khiến cho sức hấp https://thuviensach.vn dẫn này hợp với lẽ phải; lòng tự đắc cũng xen vào đó chút ít. Còn ít tuổi như thế mà đi sang nước Ý, mà đã biết đây biết đó, theo Annibal* qua núi non, tôi thấy dường như là một vinh quang vượt quá tuổi mình. Xin hãy thêm vào tất cả điều đó những trạm dừng thường xuyên và dễ chịu, trạng thái rất thèm ăn và có thứ để thỏa mãn trạng thái ấy; vì thực ra tôi không cần nhịn thèm, và bên bữa tối của bác Sabran, thì bữa tối của tôi chẳng gây chú ý. Tôi nhớ là trong cả đời mình tôi chưa có quãng thời gian nào hoàn toàn không bị lo lắng và buồn khổ như thời gian bảy tám ngày dành cho cuộc hành trình này; vì bước chân của bác gái Sabran, mà chúng tôi phải lựa theo để điều chỉnh bước chân của chúng tôi, khiến cho cuộc hành trình chỉ là một chuyến dạo chơi dài. Hồi ức này đã lưu lại trong tôi ham thích mãnh liệt nhất đối với tất cả những gì liên quan đến nó, nhất là với núi non và những chuyến lữ hành đi bộ. Tôi chỉ đi bộ du hành trong những ngày tươi đẹp của đời mình, và bao giờ cũng tuyệt vời thú vị. Chẳng bao lâu sau những bổn phận, những công việc, hành lý cần mang, đã buộc tôi phải ra vẻ quý ông và đi xe; những lo lắng mòn mỏi, những vướng mắc, sự gò bó, đá lên xe cùng tôi; và từ đó, thay vì trước đây khi du hành tôi chỉ cảm thấy thú vui được đi, thì nay tôi chỉ còn cảm thấy cần phải đến nơi. Tôi đã tìm kiếm rất lâu, tại Paris, hai người bạn cùng có sở thích giống mình, những người muốn dành mỗi kẻ năm mươi đồng louis trong túi tiền và một năm trong thời gian của mình để cùng nhau đi bộ vòng quanh nước Ý, không có tùy tùng nào khác ngoài một chàng trai mang theo túi ngủ cho chúng tôi. Nhiều người đã tự đề cử, bề ngoài hoan hỉ vì kế hoạch này, nhưng kỳ thực tất cả đều coi đó là một điều thuần túy hão huyền không tưởng, mà người ta bàn bạc trong khi trò chuyện chứ không muốn thi hành thật sự. Tôi còn nhớ, do say mê nói về kế hoạch đó với Diderot và Grimm, cuối cùng tôi truyền được cho họ ý thích ngông cuồng ấy. Tôi ngỡ phen này việc thành: nhưng tất cả chỉ rút lại là muốn làm một https://thuviensach.vn cuộc du hành bằng văn chương, trong đó Grimm chẳng tìm ra điều gì thú vị hơn là cho Diderot làm rất nhiều việc bất kính vô đạo, và tống tôi vào Pháp đình dị giáo thay vào chỗ Diderot. Nỗi tiếc nuối của tôi vì đến Turin quá nhanh có dịu bớt do niềm vui được thấy một thành phố lớn, và do hy vọng chẳng bao lâu nữa sẽ ở một địa vị xứng đáng với mình; vì hơi men của tham vọng đã bốc lên đầu tôi rồi; tôi đã coi mình như ở vô cùng cao hơn thân phận cũ là thợ học việc rồi: còn lâu tôi mới thấy trước được là chẳng mấy nữa mình sắp ở thấp hơn rất nhiều. Trước khi đi xa hơn, tôi phải xin lỗi độc giả hoặc phải biện minh về những chi tiết vụn vặt mà tôi vừa đi vào cũng như những chi tiết mà sau đây tôi sắp đi vào, và dưới mắt độc giả chúng chẳng có gì thú vị. Trong công việc tôi thực hiện là tự phô bày trọn vẹn với công chúng, cần phải để không một điều gì còn lờ mờ hay còn che giấu đối với họ; tôi cần phải không ngừng ở trước mắt họ; sao cho họ đi theo tôi trong mọi lang thang vơ vẩn của lòng tôi, trong mọi xó xỉnh của đời tôi; sao cho họ đừng mất hút tôi đù chỉ một lát, vì sợ rằng, khi thấy trong câu chuyện tôi kể thiếu sót nhỏ nhất, chỗ trống nhỏ nhất, và tự hỏi: Anh ta đã làm gì trong thời gian ấy? Độc giả lại kết tội tôi là không muốn nói hết mọi điều. Tôi cung cấp khá nhiều cơ hội cho sự hiểm độc của mọi người bằng những câu chuyện tôi kể, song chẳng cung cấp cơ hội cho nó bằng sự thinh lặng của mình. Số tiền riêng nhỏ nhoi của tôi đã ra đi: tôi đã nói lộ ra, và sự hớ hênh của tôi chẳng làm uổng công những người hướng dẫn. Bác gái Sabran tìm được cách lột của tôi cả đến dải ruy băng dát ngân tuyến mà bà De Warens tặng tôi để dùng cho thanh kiếm nhỏ, mà tôi tiếc hơn tất cả những thứ khác; ngay cả thanh kiếm lẽ ra cũng nằm lại trong tay họ nếu tôi kém khăng khăng bướng bỉnh. Họ đã trung thực trả phí tổn cho tôi trong cuộc hành trình; nhưng họ đã không để lại cho tôi một tí gì. Tôi đến Turin không y phục, không tiền, không quần áo https://thuviensach.vn thường, và đúng là chỉ để lại cho riêng tài cán của mình toàn bộ vinh dự về sự nghiệp mình sắp tạo lập. Tôi có những bức thư, tôi đưa thư; và ngay lập tức tôi được dẫn đến Viện dưỡng dục những người mới học đạo, để được dạy dỗ tại đó theo cái tôn giáo mà vì nó người ta bán cho tôi miếng ăn. Khi đi vào tôi nhìn thấy một cánh cửa lớn có chấn song sắt, tôi vừa bước qua là đóng ngay lại và khóa hai vòng, sự khởi đầu này có vẻ oai nghiêm hơn là dễ chịu, và bắt đầu khiến tôi suy nghĩ, thì lúc đó người ta đưa tôi vào một gian phòng khá lớn. Tôi thấy toàn bộ đồ đạc chỉ có một ban thờ bằng gỗ bên trên là một cây thánh giá to, ở cuối phòng, và xung quanh là bốn hoặc năm chiếc ghế dựa cũng bằng gỗ, có vẻ đã đánh xi, nhưng chỉ bóng lên vì được sử dụng và cọ xát nhiều. Trong phòng hội họp này có bốn hoặc năm gã côn đồ dễ sợ, các bạn học của tôi, trông giống những xạ thủ của quỷ dữ hơn là những người đang rắp ranh làm con cái của Chúa. Hai gã trong số vô lại này là dân Esclavonie*, tự nhận là người Do Thái và người Maure, và như họ thú nhận với tôi, chuyên làm cái việc đi lang thang ở Tây Ban Nha và Ý, theo Kitô giáo và chịu lễ rửa tội tại bất kỳ nơi nào mà mối lợi thu được bõ công để làm như vậy. Người ta mở một cánh cửa sắt khác chia đôi một bao lơn rộng ở bên trên sân. Qua cửa này các chị em mới học đạo đi vào, họ cũng giống như tôi sắp tự tái tạo, không phải bằng lễ rửa tội, mà bằng một lễ thề bỏ đạo trang trọng. Đây đúng là những ả bẩn thỉu nhất và những ả giang hồ xấu xa nhất từng làm ô uế ngôi nhà của Chúa. Duy chỉ một cô có vẻ xinh xắn và khá thú vị. Cô xấp xỉ tuổi tôi, có lẽ hơn một hoặc hai tuổi. Cô có cặp mắt láu lỉnh đôi khi bắt gặp mắt tôi. Điều này khiến cho tôi có phần muốn làm quen với cô; nhưng gần hai tháng cô còn ở trong nhà này, cô vào đây đã được ba tháng, tôi tuyệt đối không thể đến gần cô, vì cô được gửi gắm cho bà già canh giữ chúng tôi, và bị ám bởi cha thiêng liêng truyền giáo, cha làm công việc cải tâm cho cô một cách sốt sắng hơn là cần mẫn. Hẳn cô phải cực kỳ ngu độn, mặc dù cô chẳng có vẻ ngu, vì chưa có sự giáo huấn nào kéo dài https://thuviensach.vn đến thế. Bậc thánh nhân vẫn cứ thấy cô chưa đạt được trạng thái thề bỏ đạo. Nhưng cô chán cảnh ở ẩn, và bảo cô muốn ra, là tín đồ Kitô hay không cũng ra. Phải coi như cô đã cam kết bởi điều cô nói, trong lúc cô hãy còn đồng ý là tín đồ Kitô, sợ rằng cô nổi loạn và chẳng muốn vậy nữa. Cộng đồng nhỏ họp lại để mừng kẻ mới đến. Người ta nói vài lời khuyến khích: với tôi, để cổ vũ tôi đáp lại ân phước Chúa ban cho; với những người khác, để đề nghị họ cầu nguyện cho tôi và nêu gương tốt để tôi noi theo. Sau đó, khi các cô gái đồng trinh của chúng tôi đã về lại chốn ẩn cư của họ, tôi có thì giờ để tha hồ kinh ngạc về nơi mình đang ở. Sáng hôm sau người ta lại tập hợp chúng tôi để giáo huấn; và lúc ấy tôi bắt đầu suy nghĩ lần đầu tiên về bước đi mình sắp thực hiện và về những sự vận động đã dẫn dụ mình đến chỗ đó. Tôi đã nói, tôi đang nhắc lại và có lẽ sẽ cần nhắc lại một điều mà mỗi ngày tôi một thêm thấm thía; đó là nếu có đứa trẻ nào được tiếp nhận một sự giáo dục hợp lý và lành mạnh, thì đấy là tôi. Sinh ra trong một gia đình mà gia phong phân biệt với dân chúng, tôi chỉ tiếp nhận những bài học về sự đứng đắn tiết độ và những tấm gương liêm chính từ tất cả họ hàng thân thích. Cha tôi, tuy là người ưa lạc thú, song không những có đức chính trực rất đáng tin cậy mà còn có nhiều tín tâm. Là người phong nhã ngoài xã hội, và tín đồ Kitô trong gia đình, ông đã sớm khơi gợi ở tôi những tình cảm mà ông thấm nhuần. Ba bà cô của tôi, tất cả đều nết na và đức hạnh, hai bà chị sùng đạo; còn bà thứ ba, đầy duyên sắc, trí tuệ và lương tri, có lẽ còn sùng tín nhiều hơn các chị, tuy ít phô trương hơn. Từ giữa lòng gia đình đáng quý trọng này tôi chuyển sang nhà ông Lambercier, mặc dù là giáo sĩ và nhà truyền đạo, song ông có tín ngưỡng nội tâm và làm đúng gần bằng nói đúng. Cô em ông và ông, bằng những lời dạy dỗ dịu dàng và chí lý, vun trồng những căn nguyên kính tín mà họ thấy được trong lòng tôi. https://thuviensach.vn