🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Người Khởi Nghĩa Ebooks Nhóm Zalo https://thuviensach.vn Tác phẩm:JĂC VANHTRAX - TẬP 3: NGƯỜI KHỞI NGHĨA Nguyên tác: L’Insurgé (Jacques Vingtras #3) Tác giả:JUYN VALEX Dịch giả: Trần Dần NHÀ XUẤT BẢN VĂN HỌC - Hà Nội – 1975 Số trang: 323 Chụp ảnh: conguyen Đánh máy: kzak27, Celesta, Fish, meobeohu, minhtrang, lemontree123, Bac Nguyen và conguyen Soát lỗi & làm eBook: tamchec Ngày hoàn thành: 30/08/2014 http://tve-4u.org https://thuviensach.vn KÍNH TẶNG CÁC TỬ SĨ NĂM 1871 Tôi tặng cuốn sách này cho TẤT CẢ NHỮNG AI là nạn nhân của bất công xã hội đã cầm vũ khí chống lại một xã hội tổ chức hỏng và đã họp dưới là cờ của Công xã thành khối đại liên minh những đau khổ. JUYN VALEX[1] https://thuviensach.vn Mục lục I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX XXI XXII XXIII XXIV XV https://thuviensach.vn XVI XVII XVIII XXIX XXX XXXI XXXII XXXIII XXXIV XXXV Chú thích https://thuviensach.vn I Có lẽ tôi là một thằng hèn thật, nhưng bọn mũ đỏ và bọn gót đen đã nói dưới mái rạp Ôđêông! Thế là đã bao nhiêu tuần rồi mà tôi làm giám thị[2] mà tôi cũng chẳng cảm thấy buồn rầu hay đau xót gì; tôi chẳng thấy bực bội và cũng chẳng thấy xấu hổ. Tôi đã từng chửi món đậu ở trường trung học; hình như đậu ở địa phương này ngon hơn vì tôi ngốn hàng đĩa đậu và liếm đi liếm lại chiếc đĩa. Hôm nọ, giữa buồng ăn im lặng, tôi đã thét lên như hồi xưa ở quán Ritsơfơ” - Bồi, cho thêm một xuất! Mọi người quay lại, và người ta cười. Tôi cũng cười – tôi đang tiêm nhiễm cái vô tư lự của kẻ khổ sai, cái trơ tráo của tù nhân, tôi đang thích nghi với nhà ngục của mình, đang dìm con tim mình trong bình rượu sung túc – tôi đâm yêu cái máng ăn của tôi. Tôi đã đói quá lâu rồi! Tôi đã từng bao phen thắt chặt cạnh sườn để bóp nghẹt cơn đói nó gầm gừ và cắn xé ruột gan tôi. Tôi đã từng bao lần vuốt bụng mà không làm ánh lên tia hy vong được một bữa ăn, đến nỗi bây giờ, như con gấu nằm dưới một dàn nho, tôi cảm thấy khoái trá khi được tẩm nước xốt nóng vào ruột khô của mình. Cái đó cũng gần như niềm thích thú khi xoa vào một vết thương đã lành. Dù sao tôi cũng không còn nước da xanh xao, con mắt sâu hoắm như trước nữa; bây giờ thường có trứng dính ở bộ râu của tôi. Bộ râu này, xưa kia tôi không chải nó; ngón tay tôi giày vò và hành hạ nó khi tôi nghĩ tới nỗi bất lực và cảnh bần cùng của mình. https://thuviensach.vn Bây giờ thì tôi trau chuốt và xén đều nó… Cả mái tóc cũng thế, và hôm chủ nhật nọ, trước gương, sau khi trút bỏ mảnh vải che thân cuối cũng, tôi bất chợt, với đôi chút kiêu hãnh, thấy mình có tí chút bụng phệ. Thầy tôi còn can đảm hơn, và tôi nhớ lại là đã thấy ánh lên mối căn thù trong con mắt thầy tôi, hồi thầy tôi làm giám học, tuy thầy tôi không đóng vai người cách mạng, không sống trong thời kỳ bạo động, chưa bao giờ hô hào cầm vũ khí, không qua trường học khởi nghĩa và đấu gươm. Giờ-đây tôi đâm ra thế này – và tôi đã tìm thấy ở trường trung học này sự yên ổn của nơi trú viện, miếng bánh mì của nhà cứu tế, khẩu phần ăn của nhà thương. Lúc chặp tối, một cựu chiến bính ở Farâyron đã từng chứng kiến trận Oaleclô kể với chúng tôi rằng buổi chiều trận đánh ấy, trước khi nó kết thúc, ông ta đi ngang qua một quán ăn cách hàng quân vài bước, ông ta ngã gục xuống một chiếc bàn gỗ, quăng súng và không chịu đi xa nữa. Viên đại tá mắng ông ta là hèn nhát. - Hèn nhát cũng được! Không còn có Chúa, có Hoàng Đế… Tôi đang đói khát đây! Và ông ta tìm cái sống trong tủ ăn của quán hàng, giữa những xác chết; và, ông ta nói ông ta chưa bao giờ được ăn bữa nào ngon hơn, thịt thì tuyệt ngon và rượu thì mát lịm. Rồi ông ta nằm dài, đầu gối lên túi dết, ông ta ngáy theo nhịp tiếng gầm của đại bác. Đầu óc tôi bây giờ ngủ yên xa cuộc chiến đấu và xa tiếng ồn ào; kỷ niệm của quá khứ chỉ còn rung lên trong tim tôi, như còn có thể rung bên tai một tên lính đào ngũ, tiếng trống trận xa dần và tắt lịm. Là con mồi của phòng trọ, trong bao nhiêu năm bắt buộc phải nhận bất cứ cái ổ chuột nào làm nhà ở, và chỉ quay về cái ổ đó vào những giờ tối mịt, vì sợ nỗi mất ngủ, hoặc vì sợ bà chủ trọ; là kẻ trốn khỏi nông thôn cần nhiều khí trời hơn người khác, nhưng chỉ được hít thở những xú khí ở những quán trọ đầy nước rác; là kẻ đói khát chưa bao giờ ăn trả tiền ngay, mà vốn lại háu đói và phàm ăn - ấy chính cái anh chàng đó, một buổi sang https://thuviensach.vn kia, bỗng thấy được đảm bảo về ăn và ngủ, đảm bảo chiếc khăn bàn không ngập ngụa, giấc ngủ không rệp đốt, và tỉnh dậy không chủ nợ réo đòi. Và anh chàng Vanhtrax hung tợn không còn mối căn giận trong lòng, mà là cái mũi chúi vào đĩa thức ăn với chiếc khăn ăn mang khoanh tròn, và một bộ thìa đĩa đẹp bằng may-so. Mà anh ta cũng đọc kinh trước bữa ăn như kẻ khác, với vẻ nghiêm trang khá đầy đủ, và nó không làm nhà cầm quyền phật lòng. Bữa ăn xong, anh tạ ơn Chúa (vẫn bằng tiếng la-tinh), luồn tau ra đàng trước lưng áo gilê để nới vòng khóa cởi một chiếc cúc ở đàng trước, rồi khép áo rơđanhgốt lại chiếc áo lấy trong tủ của người quá cố và sửa chữa lại cho vừa người anh ta, theo kiểu của bố. Rồi ruột căng, môi nhờn, cùng đoàn học sinh do anh chỉ huy, anh đi về phía sân của học sinh lớn, chiếc sàn cao át cả một vùng, chẳng khác gì sân thượng của một lâu đài phong kiến. Ở trên từng cao ấy, đôi lúc, tôi thấy nên trời như một chiếc áo lụa nõn và làn gió hiu hiu mơn trớn cổ tôi như cánh chim va nhẹ. Chưa bao giờ tôi thấy trước mặt tôi bao nhiêu êm đềm và yên tĩnh như thế. Buổi tối. Căn buồng nhỏ ở đầu nhà ngủ, nơi các thầy giám học có thể tới để làm việc hoặc mơ màng vào những giờ rảnh, căn buồng ấy trông ra một vùng thôn quê xum xuê cây cối và ngang dọc có những con sông. Trong hơi gió, hương vị biển cả, mằn mặn ở môi, làm mát rượi con mắt và xoa dịu tim tôi. Trái tim ấy, nó đập quá ít theo tiếng gọi của tư tưởng, như tấm màn che sát cửa sổ trước một làn gió mạnh hơn. Tôi quên mất cái nghề mà tôi đang làm, tôi quên mất lũ trẻ tôi phải canh giữ… tôi cũng quên cả đau khổ và nổi loạn. Tôi không quay đầu về phía Pari đang gầm thét, tôi không tim, ở chân trời, nơi bốc khói, chắc là phải đấu trường – tôi đã phát hiện ở phía cuối,nơi https://thuviensach.vn xa tít kia, một vườn miễn-liễu và một vườn cây ăn quả đang ra hoa, mà tôi đăm đăm nhìn với đôi mắt ướt và tôi cảm thấy dịu dàng hơn trước. Phải, bọn ở Ôđêông đã nói đúng: đồ hèn mạt! Khi ra khỏi trường, tôi bước vào những phố xá êm ả và yên ngủ, tôi chỉ đi một trăm bước là tới một con suối, tôi men theo, đầu óc không suy nghĩ gì, con mắt mơ màng nhìn theo một cành cây hoặc một búi cỏ bị dòng nước cuốn và nó cũng có chuyện bất kỳ ở dọc đường. Cuối đường là một quán rượu nhỏ, với một xâu táo làm biển hàng, tôi uống vài xu, rượu táo màu vàng óng, nó làm cho mũi tôi cay cay. Chà, đúng! Đồ hèn mạt! Nhưng tôi lại vẫn không gặp may… Do một sự tình cờ kỳ lạ, trường trung học này lại tràn trề không khí và ánh sáng; đấy là một nhà tu cổ, có vườn lớn và có cửa sổ lớn; trong nhà ngủ, khi cửa sổ mở, vọng vào tiếng ồn ào của lá cây và tiếng run rẩy của thiên nhiên ngà màu hoen rỉ lúc sang thu, với sắc ấm của đồng hun và đồng thau. Bọn học sinh không có án cảm với tôi, chúng vẫn quen bị cai quản bởi những gã tập sự vừa rời khỏi ghế nhà trường, hoặc bởi những lão giám học già đeo lon, còn ngu xuẩn hơn cả những tên đội đầu buồng. Bọn học sinh coi tôi là có phần như một sĩ quan không chính quy thất thế, mà cái chết của người cha – một sĩ quan chính quy đeo lon – ngẫu nhiên bị gọi về; hơn nữa tôi có vòng hào quang của dân Pari. Thế là đủ để tôi không bị cái đám tù trẻ tuổi này căm ghét. Các bạn đồng sự cũng thấy tôi dễ ưa, mặc dù quá đạm bạc, họ thì đóng khoanh những giờ rảnh của họ vào một tiệm cà-phê ẩm ướt và tối tăm, ở đó họ tự làm mụ người bằng uống bia, nhấm nháp cà-phê pha rượu và nhồi tẩu thuốc. Tôi không uống mà cũng không hút. https://thuviensach.vn Thì giờ riêng của tôi, tôi qua bên cạnh lò sưởi, trong phòng học trống rỗng, một quyển sách trong tay, hoặc ở lớp triết học, một quyển vở đặt trên đầu gối. Giáo sư triết là con rể của chính ông giám hiệu đại học, ông ta cảm thấy hãnh diện khi thấy anh chàng dân Pari ấy, với vẻ ngổ ngáo, bộ râu đen, ngồi trên ghế như một cậu học trò, và lắng nghe nói về các đặc tính của linh hồn. Những điểm này đã chơi tôi một vố hồi thi tú tài, không thể để chúng lại cho tôi vào tròng ở kỳ thi cử nhân. Tôi vẫn biết xem ở tỉnh Canvađốx người ta cho linh hồn có nhiều đặc tính: sáu, bảy, tám… ít hơn hay nhiều hơn! Và tôi theo học chăm chỉ, để được tinh thông về môn triết học tỉnh này. 15 tháng 10. Hôm nay là ngày khai giảng Đại học khoa Văn; diễn văn khai giảng sẽ do giao sư sử học đọc. Nhưng giáo sư này, tôi đã có lần gặp ông ta rồi! Chính ông đã tới trường trung học Bônapactơ, với tư cách là học sinh năm thứ ba trường sư phạm để dạy chúng tôi môn tu-từ-học, hồi tôi theo lớp ấy. Hồi đó vào năm 1849 – quả thật ông ta ăn nói bạo dạn và cách mạng. Tôi nhớ ông còn tới cả tiệm cà-phê với Anatôly mà ông quen người anh và ông ngẩng đầu lên khi nghe thấy tôi chửi bộ quần áo thầy tu của Bêrănggiê ở bàn bên cạnh, nơi đang có tranh luận. Hồi ấy ông đã chú ý đến tôi, mà không nhớ tên tôi; nhưng bây giờ ông vẫn nhớ tới chuyện ấy, và lúc tan lớp, tôi tới gặp ông thì ông nhận ra tôi ngay. - Thế bây giờ anh làm gì ở đây? Tôi nghe nói anh bị đi đầy hay chết vì đấu gươm rồi. Tôi thú thật với ông là tôi tự cảm thấy đến mức nào bị đắm đuối, an phận, sung sướng trong khuôn phép, bằng lòng sống, với bàn tay nắm chiếc https://thuviensach.vn mở nút chai rượu táo hay chiếc thìa xúc đậu khô, mắt nhìn theo làn sóng trên sông. - Quỷ thật, quỷ thật! Ông nói như một thầy thuốc khi nghe tin dữ. Vậy anh đến tôi chơi, nói chuyện. Tôi cũng thấy thú được thỉnh thoảng thoát khỏi cái khung cảnh bọn ngốc và khốn kiếp kia! Ông khoát tay chỉ các nhà chức trách và cả đám đồng sự của ông. Chính ông ta, giáo sư đại học đắc thế, nói như thế đấy! Chà! Tôi đã gặp ông ta làm gì! Tôi đã sống yên ổn, tôi khoan khoái nghỉ ngơi; ông ta nhóm lửa lại trong lòng tôi, và, hôm chủ nhật, khi tôi nới khóa thắt lưng ở bữa tráng miệng và tự kiềm chế khoái cảm, thì ông ta lay tôi: - Ít nhất anh đừng trở thành tư sản và phát phì ra. Tôi vẫn còn ưng nghe anh chửi tôi vì cái huân chương tháng Sáu ấy. Quả thật, hôm đầu tiên đến chơi nhà ông, tôi đã chửi ông về tấm huy chương của ông, rồi tôi quay ra cửa. Ông giữ tôi lại. - Hồi ấy tôi hai mươi tuổi… tôi đứng trong cả bầy trường Sư phạm… Vì không hiểu khởi nghĩa là thế nào, tôi đứng về phe Cavainhắc mà tôi ngỡ là người Cộng hòa, và tôi là kẻ đầu tiên xong vào điện Păngtêông, nơi thợ thuyền dựng chiến lũy. Người ta cử tôi tới báo tin cho Nghị viện, và họ lấy băng cài vào khuyết áo tôi. Nhưng, tôi thề với anh, tôi không để giết hại một người nào, mà tôi đã liều mạng để cứu sống nhiều chiếu sĩ. Thôi anh hãy ở lại đây! Anh thấy rõ rằng con người ta có thể thay đổi, bởi lẽ chính anh thú nhận là anh không giống như trước nữa… Ông giơ tay ra, tôi nắm lấy và từ đó chúng tôi trở thành bạn. Tôi cũng trở thành học trò yêu của người đồng sự tóc bạc của ông nữa, cụ Masar, cụ ấy bây giờ im hơi lặng tiếng ở tỉnh lẻ, sau khi đã có thời vinh quang tại Pari. https://thuviensach.vn - Ai là Vanhtrax trong các anh? Ông cụ hỏi bọn giáo học tụ tập để dự kỳ giảng thứ hai của năm học. Tôi bước ra khỏi đám. - Anh ở đâu đến, trước anh học ở đâu?… Ở Pari xa kia phải không? Ít ra anh cũng đã kết thúc ở đấy, tôi tin chắc như thế! Và cụ bảo tôi đọc to bài luận văn của tôi, bài làm của tôi. - Anh là một nhà văn đấy, anh ạ! Cụ ném câu đó vào mặt tôi mà chẳng báo trước, và tan lớp, cụ kéo tôi về tới tận cửa nhà cụ. Tôi đã kể chuyện tôi cho cụ nghe. - Ờ, ờ! Cụ vừa nói vừa gật đầu, nếu chỉ ông bạn Lăngxanh với tôi thì anh sẽ đỗ cử nhân tháng tám này! Nhưng liệu anh còn ở lại tới ngày ấy không? Ông hiệu trưởng có giữa anh lại không? Trông anh có vẻ một con người, ông ta thì lại cần đến những con chó cụp đuôi… - Tôi thu mình lại, tôi đã định làm một thằng hèn! - Có lẽ, nhưng người ta thấy anh không phải thế, và bọn đê tiện đoán thấy anh khinh chúng. Cụ nói rất đúng, người giáo sư già ấy! Dù tôi có tỏ vẻ yên ngủ, và để bụng phát phì, và đọc kinh trước bữa ăn, cũng chẳng có ích gì hết! Bọn đạo đức giả trường đại học, viên hiệu trưởng và viên tư-tế trường trung học đã quyết định bẫy tôi. Bộ râu chổi sể của tôi, con mắt trong sáng của tôi, tiếng nện gót của tôi, dù bước chân tôi có êm mấy, tất cả đều chửi vào cái cằm nhẵn thín của chúng, con mắt lén lút của chúng, tiếng gót giày lê trên gạch lát của chúng. Không thể trách tôi thiếu chín chắn hoặc hay rượu, bọn Jêduyt ấy, chúng nẩy ra một ý kiến kỳ diệu! Chúng ám muội tổ chức một âm mưu làm hại tôi. Nửa đêm. Nhà ngủ, nơi tôi thắp nến học đêm, trở thành địa bàn phục kích của bọn âm mưu ấy. https://thuviensach.vn Kiểu xây nhà tu của nó tiện cho viện nổi loạn. Hồi xưa mỗi thầy tu có một phòng lộ thiên, bây giờ mỗi học sinh có một phòng như vậy, thành thử, người ta không nhìn thấy ai trong từng ngăn một; viên giám học nghe thấy tiếng động mà không phân biệt được cử chỉ của ai. Một buổi tối kia, đã xảy ra một cuộc khởi nghĩa giữa các bức tường bằng gỗ ấy: tiếng đập vào vách, tiếng huýt sáo, tiếng gầm gừ, tiếng la thét, và nghe thật ngộ đến nỗi tôi cũng muốn xen mình vào đấy. Và chính tôi, tôi cũng nện, huýt còi, gầm gử, la thét, với những âm the thé giọng kim: - Đả đảo giám học! Đây là giờ phút sinh động đầu tiên của tôi, kể từ khi tôi vào làm ở đây. Tôi đứng đó, áo sơmi trần, ngay giữa căn buồng, tôi lấy cái giá nến đập vào cái bô đi tiểu, bắt chước tiếng gà, tiếng lợn, la thét liên hồi: Đả đảo giám học! Người ta ấy cửa vào…. Đích thân viên hiệu trưởng. Ông ta kinh ngạc khi thấy tôi phong phanh áo ngủ, chân không trên nền gạch, một tay cầm chiếc chiếu bò, tay kia cầm cái giá nến, và ông ta ngơ ngác lầm bầm: - Thế ông… ông không nghe thấy à? - ??? - Cuộc nổi loạn ấy!… tiếng la thét ấy! - Tiếng la thét?… Một cuộc nổi loạn? Tôi dụi mắt, giả bộ sửng sốt và bối rối… Ồ! Ông ta đã hiểu rõ sự tình, và ông ta bỏ đi, mặt trắng bệch như men chiếc bô. Sẽ không có nổi loạn ở nhà ngủ nữa? Không có nguy cơ gì! Tôi lại đi nằm, chán ngán về tiếng ồn ào đã chấm dứt. Nhưng tôi thấy rõ là phen này tôi đi đứt. Tôi sẽ quấy mặt trước khi người ta đuổi tôi đi. Cơ hội vừa tới. https://thuviensach.vn Ông giáo sư tu-từ học bị ốm. Có lệ là viên giám học sẽ thay ông giáo chính, khi ông này bất thường bị bận việc hoặc vắng mặt. Vậy thì chiều nay, chính tôi sẽ lên lớp, sẽ bước lên giảng đàn kia. Đây, tôi ở trên giảng đàn. Học sinh đang chờ đợi, với mối xúc động mà mọi sự kiện mới đều sinh ra. Tôi sẽ xoay xở ra sao đây, tôi, tay nói giỏi, con cưng của trường Đại học, dân Pari? Tôi bắt đầu “Thưa các bạn, “Tình cờ mà tôi được thay ông Jăckô, giáo sư đáng kính của các bạn. Nhưng tôi xin mạn phép không tán thành ý kiến của ông về phương pháp giáo dục nên theo. “Ý kiến riêng của tôi là không nên học gì cả, bất cứ cái gì mà ngành Giáo dục yêu cầu các bạn. (Tiếng ồn ào ở giữa lớp). Tôi nghĩ có ích cho tương lại các bạn hơn nên tôi khuyên các bạn nên chơi đôminô, chơi cờ đam, chơi ècáctê – những bạn ít tuổi nhất thì được phép chơi trò cắm giấy vào đít ruồi. (Chuyển động khắp các phía) “Kìa, các ban hãy yên lặng! Ta chẳng cần phải suy nghĩ gì để đọc Đêmôxten hay Viêcgin, nhưng muốn ăn 90 hoặc 500 điểm, hay muốn chiếu trướng, hay muốn cắm giấy vào đít ruồi mà không làm nó đau, thì bình tĩnh là cần thiết cho tư duy, và trầm tư là yêu cầu đối với con bọ vô tội mà, thưa bạn, trí tò mò của các bạn sắp thăm dò, nếu tôi dám nói như vậy. (Xôn xao kéo dài) “Cuối cùng tôi mong rằng thì giờ mà chúng ta sắp trải qua với nhau, sẽ không phải là mất toi.” Lên bảng! Ngay tôi hôm ấy, tôi nhận được lệnh nghỉ việc. https://thuviensach.vn II Thế là tôi lại bị ném lên vỉa hè Pari, trong túi chỉ còn bốn mươi phơrăng, và xích mích với tất cả các trường đại học nước Pháp và Navarơ. Bây giờ tôi xoay về ngả nào đây? Tôi không còn như xưa nữa: tám tháng ở tỉnh nhỏ đã thay đổi con người tôi. Trong suốt mười năm, tôi đã sống như một kẻ nghiện rượu sợ bị suy sụp sau ngày uống say, và rồi lại bị ma men ám ảnh, vừa ngủ dậy là nhảy sổ vô vào rượu, và lúc nào cũng giữ một chai vừa tầm bàn tay run rẩy. Tôi say sưa bằng nước bọt. Và thường khi tôi can đảm một cách vô ích. Chính ngay những kẻ mà tôi cống hiến một niềm vui để che giấu nỗi đau khổ tôi hay để giải khuây nỗi đau khổ của họ, họ đã không hiểu và cảm ơn tôi mà lại còn cho tôi là dân xứ Ôvecnhơ và là kẻ độc ác. Bọn đầu óc thiển cận tâm địa đớn hèn ấy, họ không thấy rằng tôi đã ném lời mỉa mai lên những niềm đau đớn, như người ta đeo mũi giả trên một mụn ung thư, và ruột gan tôi quặn đau khi tôi bông lơn để khuây dịu nỗi khổ cực chung của chúng ta, tựa như người ta nắm tay đấm vỡ một ô cửa kính để khí trời vào một nơi ngột ngạt! Thật cực lòng mà phải quy phục! Tôi đã làm gì từ khi tỉnh nhỏ kia về?… Tôi không nhớ nữa. Tôi đã sống kiểu như một con vật, như ở tỉnh ấy, nhưng không còn niềm vui có đồng cỏ để gặm và có ổ để nằm. Chẳng lẽ cho tới khi nào nằm nghĩa trang, tôi chỉ có việc chống chọi với cuộc sống mà không ra được khỏi bóng tối, không có được ít nhất một trận giao tranh dưới ánh mặt trời hay sao? Mặc kệ! Họ muốn bảo là phản bội cũng mặc! https://thuviensach.vn Tôi sẽ tìm bán tám tiếng trong thì giờ mỗi ngày của tôi đối với miếng bánh được đảm bảo, đầu óc tôi được thanh thản. Rút cục thì Acnu, vốn là một con người quân tử, cũng đã vào Thị chính; Lidel mà tôi gặp sáng hôm nọ đã cho tôi biết. Bây giờ tôi phải xin chữ ký nhận vào lá đơn… Lại thêm một lời tuyên thệ phải giày xéo! Chẳng sao! Tôi đã bội ước khi làm giám học – tôi lại bội ước một lần nữa khi đi xin chữ ký những kẻ đã định giết hại chúng ta ngày Mồng Hai tháng Chạp. Khốn khiếp! đã không tiến lên được, tôi lại còn lùi, và tôi vừa nhận thấy tóc mình đã bạc! Thế là xong! – Một viên tướng của quân Cận vệ, một ông chủ hiệu sách ở Tuylơri, một viên hiệu trưởng cũ của thầy tôi đã cho tôi mỗi người vài dòng giới thiệu. Thế là đủ. Tôi vừa được bổ chân trợ tá, lương một trăm phơrăng một tháng, ở một tòa thị chính heo hút và trông như một đồn nhỏ. Tôi bay tới đó, leo cầu thang và xin gặp viên trưởng phòng. Một ông đeo kính và lưng hơi gù tiếp tôi: - Được rồi. Anh sẽ làm ở bộ phận khai sinh. Ông ta dẫn tôi đến phòng khai báo và trao tôi cho một viên chức, ông này nhìn tôi từ đầu đến chân, ra hiệu cho tôi ngồi xuống và hỏi xem tôi viết có tốt không (!!) - Cũng không tốt lắm. - Ông viết thử xem. Tôi cầm một quản bút chấm vào lọ mực, tôi chấm mạnh quá, nên khi nhấc bút ra, tôi làm bắn tóe một vệt to tướng lên trang giấy một quyển sổ to ở trước mặt ông ta. Ông làm hiệu tuyệt vọng đến là dữ dội. https://thuviensach.vn - Đúng vào tên người!… Thế là phải ghi chú! Ông lao ra cửa sổ, cúi người ra ngoài, vùng vẫy tay, la hét. Ông ta kêu cứu chăng? Ông ta cảm thấy sắp lên cơn trúng phong chăng? Hay ông định gọi người để bắt tôi? Ai trả lời ông vậy? Thầy thuốc, hay cảnh sát? Không. Đó là một người bán than, một người bán rượu vang và một chị đỡ đẻ chạy xộc vào buồng và kinh ngạc hỏi “Có chuyện gì vậy?” - Có chuyện là cái nhà ông kia kìa, ông ấy bắt đầu công việc bằng cách vẩy một vết nhơ bẩn lên sổ sách của tôi, và bây giờ các ông bà phải ký ra lề, để cho đứa bé có hộ tịch. Ông ta hầm hầm quay về phía tôi: - Ông nghe rõ không? H-ộ t-ịch! Nhưng liệu ông có hiểu nó là cái gì không đã? - Có, tôi đã học trường luật. - Thế mà tôi không biết đấy! Và ông ta cười nhạo: - Họ đều như thế cả… Các bố tú tài làm chết sổ sách! Lại những tiếng oe oe và tiếng giấy thô nện, lại một chị đỡ đẻ, một ông bán than và một ông bán rượu. Ông bạn đồng sự của tôi ném tôi vào giữa tai họa. - Ông tự hỏi để bà ta khai. Tôi xoay xở ra sao đây? Tôi phải nói gì vậy? - Thưa bà, bà đến cho một cháu bé? Ông ta nhún vai, ra vẻ tuyệt vọng: - Thì ông muốn bà ta đến về việc quái gì nữa?… Thôi, có lẽ ông biết cách thị thực. Vậy ông hãy kiểm tra giới tính đi. - Kiểm tra giới tính… Nhưng bằng cách nào? https://thuviensach.vn Ông ta sửa lại mục kỉnh và sững sờ nhìn tôi; dường như ông tự hỏi có phải tôi lạc hậu về mặt giáo dục và e lệ quá quắt đến mức không biết cái gì phân biệt con trai với con gái. Tôi làm hiệu là tôi biết rõ cái đó. Ông thở phào khoan khoái, và nói với bà đỡ đẻ: - Bà cởi quần áo cháu ra. Còn ông thì ông hãy nhìn. Nhưng đứng xa thế thì ông chẳng nhìn thấy gì, ông đứng gần lại! - Con trai. - Đúng đấy! người bố vừa nói có vẻ đắc ý, vừa nháy mặt với người bán than. Thế là tôi trở thành vú em, hoặc cũng gần gần như thế. Vì phép lịch sự, tôi bắt buộc phải giúp đỡ tí chút cho việc cởi tã lót, tháo ghim, cởi áo cho đứa trẻ, và khẽ xoa cằm nó khi nó thét to quá. May mắn là nhà giữ trẻ Ăngtêta đã luyện cho tôi một lề lối và bàn tay khéo léo của tôi đâm nổi tiếng trong quận, cũng như xưa kìa cái cách tôi nhét áo sơmi cho trẻ. Thạo nhất là tôi! Các bạn đồng sự của tôi, họ chẳng tài giỏi gì, nhưng họ không phải là người ác. Ở họ không có cái chất men oán hận và buồn phiền nó dấy lên ở bọn đại học luôn luôn ghen tị, sợ sệt, bị dò la. Họ không làm cho tôi cảm thấy đau đớn sự kém cỏi của tôi; người bạn đồng sự của tôi đã không cáu kỉnh, càu nhàu quá hai ngày. - Nói tóm lại, người ta đã dậy anh những gì ở trường trung học? Tiếng la-tinh phải không? Nhưng cái đó chỉ tốt để phục vụ lễ Thánh! Vậy bay giờ anh nên học viết nét sổ, nét đậm và nét thanh thì hơn. Và ông ta bảo tôi cách viết đuôi những chữ dài và vòng khuyên những chữ tròn. Có khi Sở đã đóng cửa, chúng tôi còn ở lại để luyện lối viết chữ ngả, mà học đến ướt cả mồ hôi. Một hôm, một người bạn cũ trong nhóm cộng hòa, qua cửa kính đã trông thấy tôi. https://thuviensach.vn - Hồi xưa mày làm loạn; bây giờ mày viết chữ hoa! Phải đúng thế đấy! Nhưng viết chữ hoa xong, tôi được tự do, tự do cho đến ngày hôm sau. Tôi có cả buổi tối của tôi, – mơ ước cả cuộc đời tôi! – và tôi chỉ cần dậy sớm bằng công nhân là tôi có hai giờ làm việc tươi tỉnh, trước khi tới sở kiểm tra giới tính của hài nhi. Tôi lột truồng chúng ra, nhưng tôi cũng tự lột truồng và tôi sẽ có thể chứng minh tôi là một thằng đàn ông cho kẻ muốn nhìn để biết giới tính. Đám ma Muyêcgiê Tôi đã xin phép để đi đưa đám một bậc danh nhân. Tôi muốn nhìn mặt những nhân vật nổi tiếng, họ sẽ kéo đến đông đảo; và tôi cũng muốn nghe người ta nói những gì trên mộ ông ta. Người ta đã khóc lóc, chỉ có thế thôi. Người ta đã nói tới một cô nhân tình và một con chó mà người quá cố rất yêu, người ta rắc hoa hồng vào ký ức của ông, ném hoa xuống huyệt, rẩy nước thánh lên quan tài – ông đã tin Chúa, hoặc đã bắt buộc phải tỏ vẻ tin chúa. Lại có lính bồng súng theo sau đám ma: tiểu đội những người có huân chương. Ông ta có huân chương Bắc đẩu bội tinh: nó như một huân chương cấp cho kẻ mù lòa, như một dấu thêm của lòng từ thiện. Người ta không thể để cho những người có Bắc đẩu bội tinh chết đói; nhưng sống cực khổ, ông đã phải buộc vinh quang của ông bằng cái dải đỏ của huân chương, như buộc đuôi ngựa. Tôi trở về tư lự, và thình lình tôi cảm thấy ruột gan quặn lại vì căm giận. Phải mất tám ngày sau, tôi mới hiểu cái gì quằn quại trong tôi – tôi vỡ lẽ vào một buổi sáng. Đó là quyển sách của tôi, con đẻ của niềm đau khổ của tôi, nó đã cựa quậy trước quan tài người nghệ sĩ giang hồ được chôn cất long trọng và https://thuviensach.vn được biểu dương tại nghĩa trang, sau một cuộc đời không hạnh phúc và một cơn hấp hối không thanh thản. Vậy thì bắt tay vào việc! Và rồi các bạn sẽ thấy cái mà tôi có trong bụng, khi đói khát không lẩn quất ở đó, như một bàn tay phá thai gắng bóp vỡ trứng bằng những móng đen! Tôi là kẻ được thoát nạn, tôi sẽ viết lịch sử những ai không thoát nạn, những kẻ cũng khổ không kiếm ra miếng ăn. Thật là quái quỷ với quyển sách ấy, tôi không gieo mần loạn một cách không lộ liễu, không ai ngờ dưới những chiếc áo rách mà tôi treo lên, như ở Nhà xác, lại có một võ khí để trao cho những ai còn giữ mối căm giận, hoặc ai không bị cảnh bần cùng làm sa đọa. Chúng đã tưởng tượng ra một đoàn lang thang những kẻ hèn – tôi sẽ bầy ra cho chúng thấy một đoàn lang hang những người tuyệt vọng và uy hiếp! https://thuviensach.vn III Buồng của tôi thật ảm đạm, một căn buồng ba mươi phơrăng trông ra một mảnh sân ở đó, trên một đống rác ngất nghểu một chuồng chim bồ câu với những tiếng gù gù đến nản lòng. Tôi chỉ nghe thấy thứ nhạc bực mình đó, và những tiếng nức nở của người đàn ở căn buồng tối tăm bên cạnh mà chị ta không trả được tiền thuê, và chị ta khóc – một giáo viên tóc hoa râm, mà không ai thuê mướn nữa, phải tìm những chỗ dạy học mười xu một bài. Người đàn bà tội nghiệp! Tối hôm nọ, tôi đã bắt gặp chị với cái giá đó hiến những vuốt ve của cô gái già cho bọn con trai hầu buồng ở Van-đờ Grax, và hé áo để cho người ta sờ vú. Tôi những muốn bỏ đi chỗ khác: tôi thấy hình như lọt qua vách một mùi gì đầu độc tư tưởng tôi! Tuy nhiên, tôi vẫn phải ở lại và không trả buồng, bởi lẽ tôi sẽ mất không một nửa tháng tiền thuê. Thế mà tôi đã có kế hoạch sinh hoạt – quyển sổ chi thu ở kia, bên cạnh cuốn hồi ký – ngân sách của tôi thật nghiệt ngã. Tôi chỉ có việc chúi đầu vào trang giấy và lấy bông nút tai lại để làm ngơ bên những tiếng nấc đau đớn của người hàng xóm và tiếng gù gù yêu đương của chim cu. Có một con chim thường hay tới đậu ở cửa sổ gian buồng nhỏ để kiếm chút bánh mì do đôi bàn tay của người đàn bà tội nghiệp bẻ vụn ra đấy, đôi bàn tay vẫn còn mùi mồ hôi ân ái của bọn y tế. Ở trường trung học, chim bồ câu được coi là con chim của lạc thú, nó vênh vang trên vai các nữ thần và vai các nhà thơ. Ở đây, nó tới làm đỏm và quyệt mỏ vào cửa kính của một gái đĩ. Con bồ câu tội nghiệp. Tôi dậy vào sáu giờ sáng, tôi ủ chân trong mảnh áo choàng rách vì sàn gạch lạnh, rồi tôi làm việc tới lúc phải đến tòa thị chính. Tôi chỉ quay vào viết từ năm đến tám giờ, không muộn hơn. Buổi tối làm tôi sợ, trong ngôi nhà tồi tàn phố Thánh Jắc ấy gần ngay Ngã tư máy https://thuviensach.vn chém cũ, sát bên bệnh viện quân y, kế liền Viện Câm Điếc. Quả là xung quanh đây chẳng có gì là vui vẻ! - Nhưng ra đứng ở cửa sổ, máy có thể nhìn thấy điện Păngtêông, nơi một ngày kia mày sẽ đến yên giấc, nếu mày trở thành một vĩ nhân, Acsnun vừa bảo tôi, vừa cười giễu, khi tới chơi. Tôi không tin tưởng ở điện Păngtêông, tôi không mơ ước mang danh vĩ nhân, tôi không tính chuyện trở thành bất tử sau khi chết – tôi chỉ cần được sống trong khi còn sống! Tôi bắt đầu đạt được cái đó, nhưng trên đường đi còn nhiều bẩn thỉu và nhiều buồn rầu. Người đàn bà hàng xóm trở nên táo tợn; bây giờ chị say sưa rượu chè, và dẫn trai về buồng chị cùng uống. Một hôm, một thằng cha say rượu trong bọn đó quịt tiền, và định đánh chị: chị kêu cứu. Chính tôi đã vặn cổ tay tên say rượu – hắn đã vớ lấy một con dao trên đĩa pho-mát và sắp đâm vào bụng người đàn bà. Tôi ẩy hắn ra ngoài hành lang và đóng sập cửa lại, hắn vừa đập cửa tới hơn mười lăm phút, vừa la lên: “Có giỏi ra đây, thằng ma cô!” Ngay sau đó, người ta đuổi cô giáo đi “Chị ta, thế mà từ hai tuần nay, trả tiền sòng phẳng”, bà chủ nhà nói có ý hơi tiếc. Thế là chỉ còn đám chim bồ câu ân ái với nhau, và chúng tới ỉa trước cửa sổ buồng tôi, vì không thấy bánh mì ở cửa sổ bên cạnh nữa. Tuy vậy, công việc của tôi cũng chẳng tiến triển được bao nhiêu. Là vì gian buồng này giá lạnh, mà đống than của tôi đốt lâu mới cháy! Tôi rét run người trong khi bật diêm, và dù tôi can đảm ngồi vào bàn mà không đốt lò sưởi, thì dần dần tôi cũng rùng mình và tư tưởng bay mất. Tôi đã suy nghĩ nhiều. Tôi đã tới Xanhtờ-Giơnơvievơ để tìm trong sách những phương pháp đốt lò khả dĩ khiến tôi khỏi phải ngồi lâu, với chiếc sơ-mi phong phanh trên người trước lò sưởi đầy khói chứ không phải đầy lửa trong cái rét buổi sáng buốt đói chân trần trụi. https://thuviensach.vn Nhưng tôi thất bại. Gió Bấc đã thổi. Từ tám hôm nay, tôi không làm được gì cả - ngoài việc ghi chú bằng bút chì, bằng cánh tay gọi là thò ra khỏi giường. Tôi đã thử ra viết ở Thư viện. Nhưng nếu ở nhà tôi bị lạnh quá, thì ở đây tôi lại bị nóng quá. Trong không khí nhớp ẩm nặng nề ấy, tư tưởng của tôi nhũn đi và nhợt mầu, như miếng thịt đỏ trong đáy nồi,và tôi ngủ gục trên trang giấy trắng. Một thương binh đến đánh thức tôi một cách hỗn xược. Vậy tôi sẽ không khởi công được cuốn sách của tôi, trước mùa xuân chăng? Thế mà được! Tôi vỡ nợ còn hơn! Tôi vừa ở nhà Đaylamông và Côngty ra, tôi được giới thiệu với hiệu ở đó bởi một ông bạn đồng sự cũ của thầy tôi, ông ta hiện đang dạy thuê chữ la-tinh cho trẻ con. Chúng tôi đã ngã giá may một chiếc áo ngủ có mũ trùm, dây lưng và đuôi dài, bằng loại dạ nhà tu. Sau một tuần, người ta sẽ đưa áo đến cho tôi, lấy nửa tiền trước theo giá đã thỏa thuận, còn nửa tiền sẽ trả nốt vào cuối tháng sau. Cả thảy! sáu mươi Phơrăng. Tôi đi lang thang cho tới ngày nhận áo. Áo đây! - Trả ông ba mơi phơrăng! Người kia bỏ tiền vào túi rồi chuồn thẳng. Còn tôi, tôi vênh vang trong chiếc áo choàng len. A ha! Hỡi anh tư sản đã may chiếc áo, hơi anh hàng xén đã bán chiếc áo, các anh chẳng biết các anh vừa làm việc gì! Các anh vừa cung cấp một chòi canh cho tay lính gác của một đạo quân nó sẽ làm cho các anh điêu đứng! Nếu không may chiếc áo trùm này, có lẽ tôi cũng đến rút lui trước chiếc lò sưởi đen ngòm, tôi sẽ trốn khỏi căn phòng giá lạnh, tôi sẽ ngả lòng – tôi sẽ không viết cuốn sách! https://thuviensach.vn Hạn trả nợ gần đến! Hôm nay là ngày 22, hạn vào ngày 30! Tôi lợi dụng cái gọi là ngày chủ nhật, cái điều là không phải đến sở, để sửa lại tác phẩm lần cuối cùng và để chép lại cho xong. Mau lên, ta đọc lại!… Nào kéo, nào ghim! Phải bỏ điều này, phải thêm điều kia! Tôi làm tung tóe mực khắp cả. Có từng đoạn trọn vẹn giống như băng vải đen bưng lấy mắt, hoặc như những vết tím bầm ở rốn! Tôi lấy kéo tự xén mình, lấy ghim tự đâm mình; những giọt máu tia lên những trang giấy – tưởng như những trang hồi ký của một tay lượm giẻ rách giết người! Số là gã hàng xén chẳng chịu cho hoãn nợ! Hắn theo tôi đến tận tòa thị chính, giơ văn tự ra, làm toáng lên, rốt cuộc thế là tôi bị cách chức. Bởi vì bây giờ tôi là công chức, tôi phải tôn trọng chữ ký của tôi, nếu không, tôi sẽ làm mất uy tín của chính quyền, người ta cho tôi một nghìn rưỡi phơrăng một năm không phải để tôi sống phóng đãng. Đã ba giờ. Tôi nghe tiếng chuông chiều. Trong nhà không một tiếng động – ngoài tiếng ho của một người bị lao khác hết hơi. Ôi! Sống tối tăm, nghèo nàn, cô đơn thật kinh khủng! Mười lăm phút, nửa tiếng! Tôi ngồi, tay bưng lấy mắt để khỏi khóc. Nhưng vấn đề không phải mơ màng. Còn món nợ! Vấn đề là phải đến viên chủ bút báo Figarô, phải vào tận nhà ông ta. Suốt cả tuần lễ, tôi không gặp ông ta ở tòa báo, lúc tan sở; và chăng ở những nơi ấy, người ta chẳng nghe những kẻ vô danh. Liệu ông ta có tiếp tôi không? Phải chăng hôm nay là ngày nghỉ của ông? Người ta bảo ông rất yêu con, ông muốn ôm ấp chúng yên ổn, không bị ai quấy rầy, trong hai mươi bốn tiếng đồng hồ nghỉ ngơi của ông. Chà! Mặc kệ! Chân tôi run làm sao khi leo lên cầu thang! Tôi bấm chuông. - Tôi hỏi ông Đờ Vilơmétxăng? https://thuviensach.vn - Ông ấy không có nhà. Ông ấy vê quê từ một tuần này, nửa tháng nữa mới về. Đi vắng!… Thế thì nguy cho tôi! Người hầu gái chắc đoán thấy niềm tuyệt vọng trên mặt tôi. Vả chăng chị ta nhìn thấy bản thảo của tôi cuộn tròn, co quắp, nó có vẻ quằn quại đau đớn trong đáy túi tôi. Chị ta không đóng cửa và cuối cùng bảo tôi rằng ông Vilơmetxăng đi vắng nhưng có con rể ông ở nhà, nếu tôi muốn, cho biết tên, chị sẽ vào nói, và chị lại nhận đưa cả cái gì, tôi đem đến cho ông ta. Vừa nói vậy, chị vừa đưa mắt nhìn vào bài báo, nó giống như một con dím, với những chiếc đanh ghim cài vào nó. Tôi rút bài báo ra, đưa chị ta cầm vào giữa cho ghim khỏi đâm vào tay. Chị cười, vẻ thương hại, và quay tay vào – tay giơ thẳng để cầm bài báo. Người ta để tôi đứng một mình, ít ra là mười lăm phút. Cuối cùng, cửa mở ra. - Chà, bài của ông câu độc giả đấy, ông bạn thân mến ạ! Một ông to béo, đầu hói, vừa nói vừa khua những ngón tay trùng trục. Tôi lẩm bẩm xin lỗi: - Không sao cả! Tôi đã nhìn đầu đề, tôi đã đọc mươi dòng, nó sẽ câu cả công chúng! Chúng tôi sẽ cho đăng ông bạn trẻ ạ! Mà phải đợi ít lâu, bài dài khiếp! Đợi! Thế nữa, tôi trình bày với ông ta rằng, tôi không thể đợi được. - Tôi bị thua bạc, ngày mai phải thanh toán, vì vậy tôi mới đánh bạo tới thẳng đây. - Ủa! Ông cũng mần cơ đầm pích à? Ông có rút năm quân không? Tôi không biết rút năm quân là cái gì, nhưng cũng phải tìm câu gì đó để trả lời, và giọng khàn khàn, tôi đáp: - Thưa ông, có, tôi rút năm quân. - Rõ khéo! Ông xài lớn đấy! https://thuviensach.vn Lớn quá ấy chứ! Tôi cảm thấy điều đó luôn luôn; nhất là những ngày tôi nhịn đói. - Đây, tôi viết vài chữ cho ông thủ quỹ. Mai ông đưa giấy này cho ông ta, để lĩnh một trăm phơrăng. Giá đặc biệt đấy, nhưng bài báo của ông ác lắm! Thôi chào ông! Chó?… Có lẽ thế thật! Tôi không chú ý xem tôi viết giống Paxcan hay Macmôngten, giống Juyvênan hay Pôn-Luy Curiê, giống Xanh-Ximông hay Xanhtờ-Bơvơ, như người ta thường dạy ở trường Xoócbon. Tôi chẳng tôn trọng phép chuyển nghĩa, cũng chẳng sợ dùng chữ mới, tôi bất chấp phép của Naxto tích lũy lấy bằng chứng. Tôi đã lấy những mẩu đời của tôi, và đem khâu mẩu đời của tôi với những mẩu đời của người khác, cười cợt khi muốn cười, nghiến răng khi những kỷ niệm nhục nhã róc thịt thấu xương tôi như người ta róc thịt ở đầu xương sườn súc vật để cho máu ứa ra ở dưới lưỡi dao. Nhưng tôi vừa cứu vãn danh dự cho cả một đội quân thanh niên họ đã từng đọc Cảnh nghệ sĩ giang hồ và họ tin tưởng ở lối sống vô tư lự màu hồng ấy, những kẻ tội nghiệp bị lừa bịp mà tôi la mách sự thật! Nếu họ còn đâm đầu vào lối sống đó có nghĩa là họ chỉ còn đáng làm đống phân của quán rượu, hoặc làm con mồi cho nhà lão Mazax! Qua tuổi ba mươi, họ sẽ tự sát hay phát điên, hoặc bị viên gác cổng Viện cứu tế hay viên cai ngục tóm cổ, họ sẽ chết non, hay tới lúc bị nhục. Tôi sẽ không thương xót họ, khi tôi đã dứt băng ở vết thương của tôi để bày ra cho họ thấy mười năm tuổi trẻ phí phạm tạo nên một lỗ hổng trong trái tin con người như thế nào! https://thuviensach.vn IV Lúc này có phong trào diễn thuyết: Bôvalê sẽ đọc Hecnani tại rạp Cađinô- Cađê. Buổi diễn thuyết long trọng! Great atraction (sự thu hút lớn)! Đây là để phản kháng Đế chế và biểu dương nhà thơ đã viết tập trừng phạt. Nhưng, cũng như ở rạp Xiếc, cần phải có một nghệ sĩ loại hai, thằng hề hay con khỉ, nghĩa là trong những kẻ, sau tiết mục chính, ra chiếm lĩnh sân khấu, trong khi khán giả lấy mũ và cho gọi xe ra về. Người ta đề nghị tôi đóng vai khỉ: tôi nhận lời. Tôi sẽ ra trò gì đây? Tôi đề nghị và đặt nhan đề là: Banzăc và sự nghiệp của ông. Những câu chuyện của Raxtinbác, của Xêsa và của Ruybenprê đã bám vào trí óc tôi. Tấn trò đời thường là tấn bi kịch của cuộc sống khốn khổ - miếng bánh mì hoặc manh áo giành giật bằng cách mua chịu hoặc trả dầu, với những cơn sốt của đói khát và những run rẩy của tờ giấy biên nợ. Không thể tôi không có điều gì xót xa để nói khi đề cập tới những nhân vật là anh em về tham vọng và lo âu của tôi đó! Ngày công diễn đã tới – tên người Đầu trò và tên vai khỉ được ghi liền nhau trên chương trình. Công chúng sẽ đông. Những bộ râu kỳ cựu năm 48 sẽ có mặt tại đấy để vểnh lên chống Boonapactơ, mỗi lần có một câu thơ khả dĩ ám chỉ đến nền cộng hòa. Cũng có cả lớp trẻ đối lập: những nhà báo, những luật sư, những nữ văn sĩ có thể lấy nịt chân thắt cổ hoàng đế, nếu như ngài rơi vào móng hồng của họ, và họ đã xếp mũ diện ngày chủ nhật của họ thành thế trận. Nhưng từ xa, tôi trông thấy người ta xô nhau trước cửa nhà Đại Đông phương, xung quanh một người đang dán lên áp–phích một băng giấy mới. Có chuyện gì vậy? https://thuviensach.vn Họ đã cấm việc đọc kịch của Huygô, và ban tổ chức thông báo sẽ thay vở Hecnani bằng vở Lơ Xít. Nhiều người bỏ đi sau khi đã khinh khỉnh rặn đọc cái tên tôi… nó chẳng nói gì với họ cả. - Jăc Vanhtrax? - Cóc biết. Chẳng ai biết cả, trừ một số nhà báo, những người lui tới tiệm cà-phê của bọn tôi, họ chủ ý tới xem tô xoay xở ra sao và với hy vọng tôi sẽ thất bại hoặc gây chuyện. Tôi để mặc người ta đọc thơ, tôi tới ngồi đợi ở quán bia gần nhất. - Đến lượt cậu! Sắp đến cậu! Tôi chỉ kịp leo lên cầu thang. - Đến ông! Đến ông! Tôi đi qua buồng; lên bục. Tôi cứ thẳng thắn đặt mũ lên ghế, ném áo choàng lên chiếc dương cầm ở đằng sau, thong thả tháo găng tay, khuấy chiếc thìa trong cốc nước đường với vẻ nghiêm trang của tay phù thủy đang bói bằng bã cà-phê. Và tôi bắt đầu nó, chẳng bối rối hơn khi bọn tôi ba hoa ở tiệm ăn. - Thưa các bà, các ông… Tôi đã nhận ra trong cử tọa những bộ mặt thân thiện, tôi nhìn vào họ, tôi nói với họ, thế là lời nói tự tuôn ra, lại được giọng to của tôi truyền đên tận cuối buồng. Đây là lần đầu tiên tôi nói trước công chúng kể từ ngày mồng Hai tháng Chạp. Buổi sáng năm ấy, tôi đã leo lên ghế, lên cột mốc để hô hào quần chúng và thét to: “Hãy cầm vũ khí!” – tôi nói với một bầy người lạ họ đi qua mà không dừng lại. Hôm nay, tôi mặc áo đen, đứng trước những kẻ hãnh tiến diện bộ đồ đẹp, họ ngỡ đà làm một việc tàn bạo khi họ tới nghe đọc thơ. Liệu họ có hiểu tôi và chịu nghe tôi không? https://thuviensach.vn Trong cái giới nghiêm cách ấy, người ta ghét Napôlêông, nhưng người ta không ưa những kẻ khốn khổ mà lời lẽ nặng mùi thuốc súng tháng Sáu hơn mùi thuốc súng cuộc Đảo chính. Những kẻ chính chuyên của truyền thống cộng hòa có râu đốm bạc ấy – cũng như Rôbexpie và tất cả bọn họ theo gót Macximiliêng là tổ tiên họ - đều là những Briđoađông[3]nghiêm khắc của hình thức cổ điển. Còn bọn thắt ca-vát trắng ngồi kia, đã đọc sách của tôi, bọn hủ lậu ấy, họ bị hoang mang về những đòn dư kích của tôi ít nhằm đánh vào tượng bán thân của Bađinghê[4]hơn là bộ xương của toàn thể xã hội như nó đã được tổ chức, xã hội chó má chỉ có đạn chỉ trút xuống luống cày, ở đó những người nghèo quằn quại đau khổ và chết đói – như những con cóc bị lưỡi cày cứa mất chân, thậm chí không đủ sức kêu lên trong đêm tối cuộc đời của chúng những tiếng ảo não và lẻ loi! Xong, vào giờ phút này, chính là niềm khinh bỉ, chứ không phải mối tuyệt vọng căng đầy trái tim tôi, khiến nó nổ thành những lời lẽ mà tôi thấy hùng hồn. Trong bầu im lặng, tôi thấy hình như những lời đó đánh trúng và lóe sáng lên. Nhưng những lời đó không có gia ngạnh của hận thù. Chẳng phải tôi đánh trống cấp báo, mà là đánh trống tập kích, kiểu như anh lính trống vừa thoát ra khỏi một vòng vây khủng khiếp và, đột nhiên được đưa ra giữa ánh sáng, anh ngang nhiên và ngạo mạn, cười vào mũi kẻ địch, bất chấp cả mệnh lệnh của viên sĩ quan, cả chỉ thị cả kỷ luật, anh quẳng mũ có hiệu số xuống hố, xé phù hiệu và khua hiệu trống mỉa đời với niềm say sưa của đội quân nhạc ở Balaklava[5]. Sự thật, khi được đà, tôi phun bừa ra với họ tất cả những cái gì đã làm tôi ngạt thở! Tôi quên Banzăc đã chết để nói về những người đang sống, tôi lại quên cả chửi Đế chế và, trước mặt đám tư sản ấy, tôi phất không phải chỉ lá cờ đỏ mà cả lá cờ đen. https://thuviensach.vn Tôi cảm thấy tư tưởng tôi dâng lên và lồng ngực nở rộng, cuối cùng tôi thở căng phổi. Vừa nói tôi vừa thấy rùng mình vì kiêu hãnh, tôi cảm thấy một niềm vui gần như xác thịt; - tôi thấy như trước ngày hôm nay cử chỉ của tôi chưa bao giờ được tự do, và từ đỉnh cao của lòng thành thực nó đè nặng xuống những đầu óc kia, họ quay về phía tôi, đăm nhìn tôi, cặp môi hé mở, con mắt căng thẳng! Tôi nắm được những con người ấy trong lòng bàn tay tôi, và tôi giày vò họ tùy theo cảm hứng. Sao mà họ lại không nổi giận? Đó là vì tôi đã giữ được bình tĩnh hoàn toàn, và để chọc thủng được những bộ óc ấy, tôi đã đóng chuôi vũ khí của tôi như một con dao găm trong bi kịch Hy Lạp, tôi đã vãi tung tóe tiếng La tinh lên họ, tôi đã dùng lời lẽ kiểu đại thế kỷ, - cái bọn ngu ngốc ấy chịu để tôi chửi tín ngưỡng và học thuyết của họ vì tôi đã chửi bằng ngôn ngữ tôn trọng phép tu từ của họ, ngôn ngữ mà bọn luật sư vào giáo sư cổ điển học vẫn đề cao. Chính là giữa hai đoạn văn bản kiểu Vilơmanh, tôi luồn vào một lời ngỗ nghịch, sống sượng và độc ác, và tôi không để cho họ có thì giờ kêu lên. Lại có những kẻ mà tôi khủng bố! Ban nãy tôi đã đạp nát một thành kiến của họ bằng một câu độc ác như một lưỡi dao cùn. Tôi thất cả một gia đình kinh ngạc và la lối, người bố thì tìm áo tơi, cô con gái thì sửa lại khăn san. Thế là tôi đưa con mắt hung dữ về phía ấy, và ấn họ xuống ghê bằng một cái nhìn đầy hăm dọa. Họ lại ngồi xuống kinh hoảng, và tôi suýt phì cười. Nhưng đã đến lúc phải kết luận; tôi phải tìm câu kết cho tôi, tôi cho nó bùng cháy! Kim đồng hồ vừa chạy hết vòng… tôi vừa kết thúc giờ nói chuyện và vừa mở đầu cuộc đời tôi. Trong hai mươi bốn tiếng đồng hồ, người ta đã nói về tôi trong vài tòa báo và vài tiệm cà-phê đường phố. Hai mươi bốn tiếng đồng hồ ấy là đủ https://thuviensach.vn rồi, nếu tôi thật vững vàng và được tôi luyện. Tôi không còn tình trạng đầu chui vào rọ, cổ mắc gọng kìm. Thôi, ngày hôm nay thế là tốt; và nước bọt của tôi đã chùi sạch cáu bẩn của những năm qua, cũng như máu của Pupa đã rửa sạch bùn nhơ của tuổi trẻ chúng ta! Tôi có thể không bao giờ tóm được dịp may. Dù sao thì nó cũng chuội mất, nếu tôi cứ đứng ở bờ bên kia, nếu tôi không lui tới cái tửu quán mà mấy tay viết lách đầy tham vọng thường đến. Chính vì tôi tới ăn ở quán hàng ngày, vì đôi lần tôi đã quá chén, và mỗi khi quá chén, tôi đâm ra táo tợn và hăng hái, chính vì tôi đã thoát ra khỏi cuộc sống lao động cực nhọc và buồn tẻ để lang thang với đám người lang thang ấy, nên cuối cùng tôi đã chọc thủng được bóng tối và phá tan được im lặng! Phải có một đồng luy để thỉnh thoảng tiêu sài!… Tôi đã có nó vào ngày lĩnh lương. Ta cảm tạ mi biết bao, hỡi chức vụ nhỏ với 1500 phơrăng mi đã khiến ta có thể tới nơi kia để tiêu mười phơrăng những ngày đầu tháng, và ba phơrăng những ngày khác; mi đã đem lại cho ta vẻ thiện dân, do đó, mi kiếm được cho ta những chỗ dạy học một trăm xu một giờ - cũng vẫn những chỗ mà trong bao lâu ta chỉ đòi năm mươi xăngtim! Chính cái chức vụ tầm thường ấy đã cứu tôi, chính nhờ nó mà tôi có bữa ăn sáng này. Là vì buổi diễn thuyết không đem lại cho tôi một xu nào. Viên giám đốc đã trả tôi bằng hiện vật, rộng rãi: tối hôm qua, chúng tôi đã chén một bữa linh đình. Nhưng hôm nay túi tôi rỗng: tôi chẳng giàu hơn nếu tôi bị thính giả huýt còi. Găng tay, giày bốt-tin, áo sơmi diện, đã làm tôi hao tốn nhiều. Tôi sẽ ăn bữa tối thế nào đây? Khoảng chín giờ, bụng tôi réo lên kinh khủng. Tôi tới tiệm Cà-phê châu Âu, nơi đám bạn tôi thường ăn chịu, và tôi nhận lời mời uống nước https://thuviensach.vn chè đường vì ở đó có thêm bánh sâu kèn. Ngày hôm sau, tôi tới Thị chính như thường lệ. Đám viên chức thấy tôi đến, ra cả ngoài cửa. - Có chuyện gì vậy? - Ông Vanhtrax! Ông thị trưởng gọi ông. Từ hành lang qua cửa phòng cưới xin hé mở, tôi nhìn thấy ông thị trưởng đang đợi tôi thật. Ông đưa tôi vào buồng riêng. - Thưa ông, chắc ông cũng đoán được vì sao tôi gọi ông đến đây? - ?… - Không à?… Vậy thì, chuyện như thế này. Hôm chủ nhật, tại rạp Cadinô, ông đã đọc một bài diễn văn xúc phạm tới chính phủ. Ít nhất thì đấy cũng là danh từ mà ông thanh tra Đại học đã dùng trong bản báo cáo gửi ông quận trưởng. Riêng cá nhân tôi, tôi bầy tỏ với ông sự ngạc nhiên của tôi khi thấy ông làm hại tới một nền cai trị mà tôi là người đứng đầu, và tới một địa vị tuy nhỏ nhặt, như chính ông đã nói với tôi, nó cũng vẫn là nguồn sinh sống thực sự và duy nhất của ông. Chính thức mà nói, tôi báo để ông biết rằng từ nay ông bị cấm không được lên diễn đàn nữa, và yêu cầu ông đệ đơn xin thôi việc hoặc hứa với tôi xin thôi việc. Không được lên diễn đàn nữa – chuyện đó tôi không lo; dù sao, đòn đánh đã trúng, mà tôi lại thêm được cái tiếng là bị ngược đãi. Nhưng xin thôi việc! Mất cái chỗ làm nhỏ bé của tôi! Ý nghĩ ấy làm tôi lạnh sống lưng. Tất cả những mẩu bài báo đã hứa hẹn cho tôi một tương lai vẻ vang đều không giá trị bằng một bữa xúp. Thế mà bao giờ tôi lại quen ăn xúp rồi, và tôi sẽ rất cực để qua hơn một ngày nhịn ăn. Tuy nhiên vẫn phải đi thôi. Tôi tái mặt khi bắt tay con người hào hiệp ấy, và khi vĩnh biệt cái đồn nhỏ ấy. https://thuviensach.vn V Làm gì? Thế là tôi lại lao vào chính trị. Nhưng ngày nay, tôi không phải sợ cho cha tôi bị cách chức, tôi không còn phải đeo quả tạ gia đình ở chân, tôi làm chủ bản thân. Vấn đề chỉ là xem tôi có tài và có can đảm không? Chàng trai tội nghiệp! Chú hãy tin vào đó và hãy uống nước lã, thứ nước bẩn thỉu mà đã bao lâu chú vẫn hớp ở những chiếc bình mẻ của nhà trọ - như những con chó nhỏ hoang nhúng lưỡi vào dòng nước cống – và thứ nước bẩn đó lại trở thành thứ uống của chú, mặc dù thắng lợi đã qua, nếu chú muốn tiếp tục làm người tự do! Thoát khỏi vũng bùn?… Thôi đi! Chú mới chỉ có cái đầu nhoi ra khỏi bùn, còn toàn thân vẫn bị ngập. Cứ mà than thân! Chú đã hấp hối mà không ai thấy chú đau khổ, bây giờ người ta sẽ nhìn chú ngoẻo! Giracđanh đã nhờ[6]Vecmôren nhắn tôi là hắn muốn gặp tôi. - Chủ nhật này bảo anh ta đến tôi. Hắn để tôi chờ hai tiếng đồng hồ, và có lẽ quên tôi đợi trong phòng sách trống rỗng tới lúc hoàng hôn xuống, nếu tôi không mở cửa leo cầu thang, vượt lệnh, và đột nhập gian buồng ở đó hắn đang vò đầu ba bốn gã cúi đầu và đổ lỗi cho nhau, như đám học sinh sợ thầy giáo. Hắn xin lỗi qua quít, tiếp tục mắng mấy gã kia như đầy tớ - trong đó có một hai kẻ tóc đã bạc – và khi đến lượt tôi, hắn tống tiến bằng một câu cộc lốc: - Sáng nào, bảy giờ, tôi cũng có mặt, vậy đến mai, anh nhé. Hắn chào tôi, thế đấy! Tôi không ngờ cuộc đón tiếp lại lạnh nhạt. Nhất là tôi không ngờ được chứng kiến cái cảnh ban biên tập bị đối xử tàn nhẫn như lũ đầy tớ. https://thuviensach.vn 6 giờ sáng. Tôi mất bốn mươi nhăm phút để tới hàng rào sắt của tòa nhà; tôi đi qua sàn, leo lên bậc thềm, ẩy cái cửa kính to, tôi cảm thấy cũng bối rối như đứng ở ngoài phố. Đám đầy tớ ở kia, họ ngáp dài, mở cửa sổ, và rũ thảm. Tôi nhờ họ báo cho Jăng, anh bầu buồng, để anh báo với chủ anh là tôi đến. Cuối cùng, tôi đứng trước mặt hắn. Bộ mặt lờn lợt làm sao! Bộ mặt của vài hề hãm tài! Một bộ mặt thiếu máu của mụ đĩ già hoặc của đứa trẻ già sớm, trắng màu tái xanh, và ló đôi mắt có ánh hào quang sáng chói như kính cửa. Người ta ngỡ đầu một người chết mà một anh thợ vẽ bông lơn đã bịt lỗ mắt bằng hai chiếc thẻ trắng, rồi đem đặt trên chiếc áo ngủ kia, có vẻ áo thầy tu rũ xuống trước một bàn giấy đầy giấy má xén nhem nhở và chiếc kéo ngoặc lưỡi. Không ai ngờ trong đó lại có một nhân vật! Thế mà cái bị len đó lại chứa một trong những tay đột xuất của thế kỷ, một con người thuần gân và móng, đã vương cẳng và mõm khắp nơi từ ba chục năm nay. Nhưng, cũng như giống mèo, hắn nằm im khi không cảm thấy, vừa tầm của nó, một con mồi nào để chộp hoặc cấu xé. Vậy là hắn ngồi kia, cái tay khích động tư tưởng ấy, mỗi ngày hắn nẩy ra một ý vào hồi mỗi tối có một cuộc bạo động, cái tay đã tóm cổ Cavainhac ném xuống chân ngựa đang nhẩy xổ vào tấn công những rào chướng ngại tháng Sáu. Hắn đã thủ tiêu cái vinh quang ấy, cũng như hắn đã giết chết một người cộng hòa trong một trận đấu súng khét tiếng. Bây giờ người ta không còn thấy dưới da hắn cũng như trên bàn tay hắn vết máu – cả máu hắn lẫn máu người khác! Không, đấy không phải cái đầu người chết, đấy là một khối băng tròn trên đó lưỡi dao đã vẽ và đục một hình người, và tạc bằng mũi nhọn đê tiện của nó, tính vị kỷ và nỗi ghê tởm những cái này làm thành những vết bẩn và những vệt tối, tựa như tan giá thật sự trên mầu trắng của băng. https://thuviensach.vn Tất cả những cái gì gợi lên một ý niệm về sự tái xanh và giá lạnh có thể diễn tả sắc mặt ấy. Hắn đã để lại niềm u uất của hắn trong tâm hồn tôi, cái băng giá của hắn trong mạch máu tôi! Tôi run người khi ra khỏi nhà hắn. Ra ngoài, tôi tưởng như mạch máu tôi bớt xanh dưới làn da nâu, vành mắt tôi giãn ra, và tôi ngước đôi mắt trắng lên nhìn trời. Vả chăng, bằng con người tôi, tôi đã dẫn đến trước hắn một kẻ nghèo khổ và một kẻ tầm thường. Hắn đã thấy ngay cái đó, tôi thấy rõ – và tôi cảm thấy hắn đã khinh ngay tôi rồi. Tôi tới để xin hắn một ý kiến, một lời khuyên và thậm chí, trên tờ báo của hắn, một chỗ để đặt tư tưởng và tiếp tục, bằng ngòi bút, bài diễn văn chiến đấu của tôi. Hắn đã nói gì? Bằng ngôn ngữ điện báo, với hai tiếng đông đặc, hắn đã thanh toán vấn đề của tôi: - Bất kham! Lạc điệu! Đối với những câu hỏi của tôi, đôi khi thúc bách hắn, hắn cũng chỉ đáp lại bằng lời lẩm bẩm đơn điệu. Tôi không rút ra được điều gì khác từ cặp môi khóa chặt của hắn. - Bất kham! Lạc điệu! Buổi tối gặp Vecmôren tôi đã kể lại cuộc đến thăm Giracđanh, và tôi phun niềm tức giận của tôi ra. Vecmôren cũng đã gặp lại Giracđanh, anh ngắt lời tôi đột ngột: - Bạn ạ! Hắn chỉ lấy vào những kẻ để hắn biến thành đầy tớ hoặc tay sai, bọn này sẽ là ánh trăng của hắn… ngoài ra hắn không lấy người khác. Hắn đã kể lại với tôi cuộc nói chuyện với anh. Anh có biết hắn nói về anh như thế nào không? “Vanhtrax của anh ấy à? Một gã khốn khổ không nhất thiết là nó sẽ không có tài, một tay liều mạng có chiếc kèn đồng của mình và muốn thổi theo ý kiến của mình và nhằm vinh quang tò te tí te, tò te! https://thuviensach.vn Hắn tưởng tôi sẽ đặt hắn vào giữa bọn thổi clarinét của tôi, làm át tiếng bọn này đi hay sao?” - Hắn nói vậy à? - Nguyên văn. Sau đó tôi đi nằm và tôi trằn trọc suốt đêm vì câu chuyện buổi tối nó làm tôi rùng mình vì kiêu hãnh và run lên vì sợ. Tôi không ngủ được. Hôm sau, vừa nhẩy từ trên giường xuống đất, tôi đã quyết định; tôi vận quần áo, xỏ găng, và tới nhà Giracđanh. Hắn đã tự lột mặt nạ trước mặt Vecmôren, tôi sẽ yêu cầu hắn cũng tự lột mặt nạ trước mặt tôi; nếu hắn không chịu, tôi sẽ giựt nó xuống! - Vâng, ông có một bản lĩnh mà tôi là nạn nhân của nó, và nó bắt ông phải sống bên ngoài báo chí của chúng tôi. Báo chí chính trị sẽ đánh bại ông: cả những người khác cũng như tôi, ông rõ chưa? Chúng tôi cần những người tôn trọng kỷ luật, cần cho sách lược và vận dụng… Không bao giờ ông chịu khuôn mình theo, không bao giờ! - Thế những tín điều của tôi? - Tín điều của ông? Nó phải theo phép tu từ thông thường theo cách tự vệ nó ở trong không khí ấy. Thế mà ông lại có một ngôn ngữ riêng của ông: ông không thể dứt nó ra khỏi miệng ông được, cho dù ông định thế! Không, không làm thế nào được! Dù ông trả tiền tôi, tôi cũng không muốn dùng ông! - Thế thì! – tôi thất vọng nói – tôi không đề nghị ông để tôi làm một tay bút chiến đội mũ phù hiệu đỏ, tôi chỉ yêu cầu ông để tôi làm một cộng tác viên văn học để tôi bán tài năng của tôi cho ông… là vì ông cho rằng tôi có tài! Hắn đặt cái cằm nhẵn nhụi của hắn vào tay và lắc đầu. - Cũng không được, ông bạn. Trong khi ông thổi những biên điện về những bông hoa rằng nhỏ xíu hay về những cô bạn nhỏ của người nghèo, thì từ ống sáo của ông lọt ra những nốt nhạc kèn đồng. Thậm chí ông cũng https://thuviensach.vn không hay nữa. Và, ông biết đấy, chẳng phải chỉ lời hùng mà cả giọng khỏe cũng làm cho Đế chế sợ hãi. Người ta sẽ khử tôi vì một bài báo của ông viết về câu chuyện vui ở Rômanhvin cũng như vì một báo báo của người khác về chính phủ ông Ruhe. - Vậy là tôi buộc phải sống trong tối tăm và cùng khổ! - Ông hãy viết sách! Mà ngay thế nữa, tôi cũng không dám chắc người ta đã in sách của ông. Hay sách của ông không bị truy tố. Ông tin tôi, hãy kiếm lấy một món gia tài thì hơn, hay làm Chứng khoán, hay làm Ngân hàng… hay một cuộc cách mạng! Ông chọn lấy. - Tôi sẽ chọn. https://thuviensach.vn VI - Phải, anh ngu như bọn lợn ấy! A ha, cha mẹ ơi! Anh chàng Vanhtrax là thế đấy. Mắt anh ta vãi đái ra đó, vì anh ta không được viết bài về Cộng hòa xã hội ở cái tiệm của Giracđanh!… Mà anh lại bảo hắn, cũng không muốn cả những bông hoa nhỏ xíu của anh ư? Thôi được, để tôi, tôi nhận; một trăm phơrăng một bó, mỗi thứ bẩy bó. Đấy là Vilơmetxăng, anh ta gặp tôi ở góc đại lộ, hỏi thăm bây giờ ra sao, và đã đề nghị với tôi như thế, sau khi đã lấy bụng ẩy tôi, sau khi tuyên bố rằng tôi ngu như lợn. - A ha! Cha mẹ ơi! Cái anh chàng Vanhtrax là cái gì? Một giờ sau, tình cờ tôi lại gặp lại anh ta ở chỗ ngoặt một phố; anh ta lại kêu lên: - Là thế đấy! A ha! Cha mẹ ơi! Phải, thế đấy! Tôi đã muốn đặt cái tiếng tăm chớm nở của tôi vào chính trị, muốn nhẩy liền ngay vào giữa chiến trường… Giracđanh đã chữa cho tôi khỏi cái mơ tưởng ấy. Tuy nhiên, tôi không tin vào ý kiến cũng như những lời khuyên của hắn. Tôi đã leo lên những cầu thang khác – rồi lại leo xuống tay không vẫn hoàn tay không. Không đâu có chỗ cho những điều tàn bạo của tôi. Giữa những dòng ký sự viết cho báo Figarô, tôi từng để nhô ra đầu ngọn cờ của tôi; trong những bó hoa ngày thứ bẩy, bao giờ tôi cũng luồn vào một bông phong lữ thảo đỏ như máu, một bông vạn thọ đỏ, nhưng lần dưới những bông hồng và cẩm chướng. Tôi kể những câu chuyện nông thôn hoặc chuyện hàng quán, những kỷ niệm quê hương hoặc những mối tình chợ phiên; nhưng nếu nói tới những người chân đất thì tôi rãi ánh nắng lên cảnh cùng khổ của họ, và cho kêu loảng xoảng những vẩy thủy tinh trên quần áo họ. QUYỂN SÁCH https://thuviensach.vn Bây giờ đến số trang, tôi thấy như hình như tôi đã hoàn thành tác phẩm. Đứa con đã ra đời… cái đứa đã cựa quậy lần đầu tiên vào hôm tôi đưa đám Muyêcgiê! Nó nằm trước mặt tôi kia. Nó cười, nó khóc, nó giẫy giụa trong nỗi đắng cay và đẫm nước mắt ấy – tôi mong nó sẽ biết đi theo con đường của nó. Nhưng đi thế nào? Tất cả mọi người ở tòa báo đều bảo những bài báo gộp lại thành tập “đều thất bại”, và các nhà xuất bản không muốn in loại đó nữa. Nhưng tôi vẫn ôm đứa bé trong tay, và chúng tôi tới gõ cửa mấy nơi. Chỗ nào, người ta cũng đều lễ phép yêu cầu chúng tôi cuốn xéo. Tuy nhiên, cuối cùng thật là quái quỷ, một nhà xuất bản mới vào nghề cầu may đọc mấy trang đầu. - Đắt! Mười lăm ngày nữa, ông sẽ chữa bản in thử, và hai tháng nữa sẽ có phiếu-cho-in. Mũi tôi nở ra, ngực tôi phình lên. Phiếu-cho-in, cái đó có giá trị ngang với lệnh “Bắn!” trên rào chướng ngại, đó là nòng súng chĩa qua cửa sổ! Cuốn sách sắp ra, cuốn sách đã ra[7]. Lần này tôi cứ tưởng như tôi đã tới đích. Tôi thò ra khỏi đất quá cái mặt, tôi đã thoát tới ngang thắt lưng, tới bụng – tôi tưởng sẽ không bao giờ bị đói. Chớ có tin vào đó nhiều quá, Vanhtrax. Nhưng trong khi chờ đợi, hãy cứ hưởng sự thành công đi, chú mình: đứa du đãng và vô danh hôm qua giờ đã có món khoai hầm trong cà-mèn với một nhánh con nguyệt quế. Cuốn sách đi thẳng tới; thằng bé quả là có dũng khí, và người ta chạm cốc chúc sức khỏe nó trong các tiệm cà-phê đường phố và những gác xép Khu phố La-tinh. Những kẻ không xu đã nhận ra một bà con của họ, những https://thuviensach.vn kẻ giang hồ đã trông thấy vực thẳm, tôi đã cứu thoát thói ươn lười hoặc nhà tù cả đám thanh niên đang chạy tới đó, bằng con đường hẻm mà Muyêcgiê đã phủ hoa tử đinh hương ở hai bên! Bao giờ cũng thế! Chính tôi, tôi cũng có thể lăn vào đấy! Tôi rùng mình, khi nghĩ tới chuyện đó – ngay trong tia sáng niềm vinh quang chớm nở của tôi! Niềm vinh quang chớm nở của tôi? Tôi nói để vây vo đôi chút, chứ, thật tình, tôi chẳng thấy bản thân có gì thay đổi, từ khi tôi đọc báo thấy nói có một nhà văn trẻ mới ra đời, và sẽ đi xa. Hôm diễn thuyết tôi đã xúc động nhiều hơn; người tôi lay chuyển khác thường những ngày tôi được nói chuyện với nhân dân. Lúc đó, từng phút từng phút, tôi phải truyền xúc động vào những trái tim đang phập phồng ở trước mặt tôi kia; muốn nghe tiếng đập của những trái tim đó tôi chỉ cần nghiêng đầu xuống, tôi có thể thấy lời nói của tôi rực cháy trong những con mắt đang chòng chọc nhìn vào mắt tôi, với những ánh nhìn mơn trớn tôi, hoặc hăm dọa tôi… thật cũng gần như một cuộc giao chiến bằng vũ khí! Còn những tờ báo nằm trên mặt bàn của tôi kia – như những chiếc lá héo! – chúng không rung chuyển và chẳng la hét! Vậy đâu là tiếng bão tố mà tôi ưa chuộng? Có lúc tôi tự thấy xấu hổ nữa, khi nhà phê bình chỉ nêu lên và khen ngợi bút pháp của tôi, khi người ta không phơi bầy được cái vũ khí che giấu dưới những nếp đăng-ten của lời văn như lưỡi gươm của Asiơ ở Xyrôx. Tôi sợ tỏ ra là hèn đối với những ai, ở những câu lại bộ của kẻ khố rách, đã nghe tôi hứa rằng ngày nào thoát khỏi cảnh đói rách lem luốc và khỏi bóng tối của đêm đen, tôi sẽ nhảy xổ vào họng kẻ thù. Chính kẻ thù đó hôm nay đang ca ngợi tôi. Thật ra, tôi thấy khó chịu hơn là thú vị, khi nhận lời chào hỏi của những kẻ mà tôi khinh bỉ. https://thuviensach.vn Niềm sung sướng thật sự của tôi, nó đã từng làm mắt tôi trào ra những giọt lệ kiêu hãnh thành thực là khi, trong những bức thư không biết từ đâu tới, và không biết đến với tôi bằng cách nào, tôi nhận được những cái bắt tay của những người vô danh xa lạ, của chàng trẻ tuổi hoảng hốt hoặc kẻ bại trận rớm máu. “Giá tôi được đọc ông sớm hơn!” – kẻ bại trận nói, “Giá tôi không đọc ông!” – chàng trẻ tuổi. Vậy là tôi đã thâm nhập quần chúng, vậy là tôi đã có quân lính, một đạo quân phía sau tôi!… Chà! Tôi đã qua bao đêm đi lại trong buồng, nắm những mẩu thư nhầu nát đó trong tay nắm chặt nghiền ngẫm cuộc tấn công thiên hạ với những người gửi thư kia làm tướng lĩnh! May sao, tôi đã nhìn thấy tôi ở trong gương: tôi đã lấy điệu một hộ dân-quan La Mã và đã làm cứng đờ nét mặt như chiếc phù điêu của David Đănggiê! Đừng có thế, chú mình ơi: ngừng lại! Chú chẳng phải sao chép cử chỉ của bọn Môngtahha, cũng như cái chau mày của bọn Jacôbanh, mà là làm công việc bình thường của chiến đấu và bần cùng. Vậy chú chỉ nên tự nhủ rằng thật là êm ái khi cảm thấy đến với mình những niềm thân thiết của người xa lạ khi ta đã từng bị người trong nhà không hiểu và ngược đãi. Hãy thổ lộ niềm vui cảm thấy vì đã phát hiện cho mình một gia đình yêu chú hơn chính gia đình chú, và gia đình đó đã không chửi mắng chú hoặc cười nhạo những cao vọng của chú, mà lại giơ tay đón chào chú-như ở thôn quê người ta chào trưởng tộc vinh dự và gánh nặng của dòng tộc. Phải, chính đó là cái đã chiếm đoạt tâm hồn tôi. Tôi tự cảm thấy được một số người ưa mến và thật sự là tôi cần đến cái đó, bởi vì thật là đau khổ cứ phải đóng vai nhạo báng và ảm đạm, như tôi đã làm, suốt cả một cuộc đời thanh niên cường tráng. https://thuviensach.vn Trong số thư đó, có một bức thư của đàn bà. “Thế không có ai yêu ông trong thời gian ông nghèo đến thế à?” Chẳng có ai! https://thuviensach.vn VII Tại tòa báo Figarô, tôi đã gặp lại một thanh niên quen biết từ hồi xưa. Lại một bộ mặt xanh xao, nhưng với cặp mắt to đẹp trong sáng, cái miệng thanh thu, hàm răng cẩm thạch, da bị lỗ chỗ, chằng chịt, một chòm râu ở cằm như cái đinh con cú, một bộ tóc xoăn và mịn như len dựng lên như bộ tóc giả của thằng hề - những mũi nhọn của tất cả những cái đó được mài, xoắn, chuốt thường xuyên bằng những ngón tay gân guốc của người đó – bộ mặt kỳ lạ ấy ngất nghểu trên đôi vai long đinh và chốt vào một chiếc cổ cồn làm cho nó không quay đi quay lại được. Dường như bộ mặt làm sau để lắp vào gáy, và đem cắm như chiếc chổi quét trần, vào xương sống thẳng đờ hơn chiếc cán chổi! Một bộ xương xấu quằm nhọn, góc cạnh, đừng có rờ bằng tay vào và bị đâm! Vậy mà tôi đã nhìn thấy những bàn tay vuốt ve bộ mặt ấy. Lần đầu tiên gặp tôi, anh ta ẵm trong tay một em bé gái đang khóc (mẹ nó bị ốm hoặc đã bỏ đi), và chính anh đóng vai người mẹ và chùi nước mắt cho đứa bé. Bản thân tôi lúc đó cũng cảm thấy nhòa ở mi mắt. Tôi giúp anh ta dỗ đứa bé, một lát sau nó nín và lấy tay rứt tóc bố - một bộ tóc xoăn ngộ nghĩnh với những mớ tóc xoăn co giãn như lò xo dưới những ngón tay xinh xắn. Hồi ấy Rôsơfo cộng tác viết kịch với một tay hề già. Từ đó, anh đã tiến xa. Anh đã trở thành kẻ cào cấu Đế chế, anh cào cấu vào da thịt bọn Napôlêông bằng trí tuệ, bằng can đảm, bằng nanh móng, tóc, râu, bằng tất cả mọi cái gì nhọn trên người anh. Và làm như vậy, anh có vẻ tránh né chuyện đó, không tỏ ra đụng đến nó: anh là con cừu đực với bộ sừng tầm ngầng, kẻ giết vua đội mũ thằng hề, con ong cộng hòa yếm đỏ, lẻn vào tổ https://thuviensach.vn ong chúa và giết bầy ong yếm vàng, run rẩy trên chiếc áo choàng nhung xanh. Các tờ báo đều tranh giành anh ta. Vừa đây tờ Figarô bị tờ Mặt Trời cuỗm mất anh ta, và tờ Figarô không biết xoay cách nào. - Vanhtrax, anh có muốn thay chân hắn không? Vilơmetxăng đùng đùng gọi tôi. Đã thế rồi! Chà! Tôi sẽ trả đũa lại. Không thể họ không mất gì khi họ để lâu đến thế mới nhận ra sức lực của tôi. - Bao nhiêu để có được tôi?… Mười ngàn phơrăng ư? Thôi đi! Một năm phải kiếm cho tôi cái gì đã tiêu phí ngoài cống rãnh, suốt mười năm trời tôi phải nhúng ở đó đôi cẳng giá lạnh. Hãy cho là mười tám trăm phơrăng tiền ăn (Ồ! Không hơn!) Từ mồng một tháng Giêng tới ngày thánh Xinvextơrơ. Vậy cứ thả mười tám ngàn đồng là xong xuôi. Không thì thôi. Họ đã ký nhận. Quả là tôi đã đóng vai dân xứ Oveenhơ[8] một chút; buổi tối, tôi đã đi khoe toáng lên số tiền giành được. Nhưng hãy nghĩ xem! Tôi đã đoạt được túi tiền vàng ấy bằng sức mạnh của một hàm răng bị đói vêu suốt một phần tư thế kỷ. Tôi đã có thể gục ngã vài chục lần – biết bao người khác đã khuỵu bên tôi! Tôi đã sống sót. Đấy không phải là lỗi bọn tư sản. Hôm nay bắt chẹt chúng, chính ra không phải là tôi hồi phục món nợ của tôi. Tôi không còn coi là chúng vì thế mà xong nợ! Hơn nữa tôi kiêu hãnh phần lớn không phải vì người ta đặt tôi ở giá cao, mà là vì thấy ở con người tôi những kẻ bất kham được trả thù. Tôi đã tạo nên bút pháp của tôi bằng những mẫu, những mảnh, có thể nói nhặt bằng móc ra từ những xó xỉnh bẩn thỉu và bi thảm. Thế mà người ta vẫn cầu cái bút pháp đó!… Vì thế cho nên bằng thắng lợi của tôi, tôi xô https://thuviensach.vn ngã những kẻ xưa kia đã vả vào mặt tôi bằng những tấm giấy trăm phơrăng của chúng, và khạc nhổ vào những đồng xu của tôi. Tôi được, cảm ơn! Tôi ở tờ Figarô chưa được một tuần, thế mà họ đã phải ngán rồi. Độc giả của tờ báo gồm bọn vô tư lự và bọn sung sướng, những nữ diễn viên và những người phụ nữ thượng lưu; thực sự là tôi không nên làm cho họ cười luôn luôn. Một lần tình cờ, món Vanhtrax nó ngồ ngộ như một cuộc lẻn tới nhà Rămponô, như một bữa ăn xoàng xĩnh ở thôn trang với bánh mì đen nhúng sữa trắng, như một buổi viếng thăm của bà lịch sự ở một nhà thợ thuyền có món xúp thơm ngon – nhưng hàng ngày, không bao giờ! Thế mà tôi lại không thể và cũng không muốn làm kẻ mua vui của đường phố. Tôi đã chẳng mưu phản ai. Khi người ta lấy tôi vào, tôi đã cảm thấy rất rõ là tôi sẽ phải đấu tranh chống cả xã hội thượng lưu Pari, tôi đã cự tuyệt túi vàng chừng nào, họ đã không quy định rằng tôi sẽ tự do dẫn dắt cuộc chiến đấy theo ý muốn. Họ đã biết là họ tính chuyện với ai. Hình như không. Tôi chỉ còn việc cuốn gói: tôi sẽ không phải là tôi với phẩm cách lâm nguy và tính mạng bị đe dọa trong những ngày tồi tàn để trở thành một kẻ nhặt tin nơi công xưởng hoặc chốn khuê phòng, một gã thợ kẻ chữ, một tay nghe lỏm ngoài cửa, một thằng chạy thời sự! - Tuy nhiên nếu anh muốn… với ngọn bút mô tả của anh! Vilơmetxăng nói, anh ta muốn giữ tôi lại. Phải có thế! Tôi có đủ hình dung từ cho phố Brêđa cũng như cho ngoại ô ở Ăngtoan. Tôi biết bóp ống mầu lên bảng pha màu, cũng như biết bôi sơn dầu lên khuôn vải hay khắc kim loại. https://thuviensach.vn Nếu tôi muốn… Được, nhưng tôi lại không muốn kia chứ! Cả hai chúng ta đều lầm. Anh muốn một kẻ mua vui, tôi là một thằng nổi loạn. Nổi loạn, tôi vẫn cứ thế và tôi trở lại hàng ngũ của tôi trong đoàn quân những kẻ nghèo khổ. Là vì giờ đây tôi lại nghèo khổ - nghèo khổ nữa, nghèo khổ mãi! Trước đây hai bên đã ký hợp đồng hẳn hoi, định rằng trong trường hợp chia tay nhau, tôi vẫn cứ được trả tiền. Vậy mà tôi vẫn cứ phải đấu tranh, bởi vì vấn đề không những là cần có đồng tiền trong túi để được yên thân, mà còn là phải tránh mang tiếng thất bại nữa. Cuối cùng đi đến cuộc nháo nhào: một sự kết hợp, vài tờ một ngàn, cung ứng cho một cuốn tiểu thuyết. Tôi đã viết thử cuốn tiểu thuyết ấy! Nhưng, cố nhiên, tôi chưa xa lắm cái thời tuổi trẻ tự đầu độc và đau khổ của tôi, và những trang tiểu thuyết ấy, người ta sẽ thấy nó tràn đầy những căm giận ngấm ngầm và chơm chởm những cuồng nộ, cố nhiên, hơn những bài báo của tôi nhiều lắm! Tôi đã bước ra khỏi gian nhà tầng mà chẳng được gì – chỉ vừa đủ thì giờ thu được mối thù ghét của đám bạn đồng nghiệp mà bộ mặt tái như Catxiuyx[9]của tôi làm bọn họ rợn mình. Đó là cơn hăm hở của kẻ tuyệt vọng! Nhưng vừa đây, có tiếng ồn ào trên trường chính trị; Ôliviê cựa quậy và Giracđanh bênh vực hắn. Một tia sáng đã lóe lên trong chiếc kính cặp mũi đặt trên một mặt tái nhợt, hắn giơ bàn tay xám lên và đe dọa bầy chính khách vây quanh Hoàng đế. Người ta biết tờ báo của hắn. Ơ! Móng vuốt hắn giương ra, gân cốt hắn căng thẳng, hắn lại nhổm lên! Và hắn lồng lộn, gào rống trong cái bị mà người ta muốn nhét hắn vào khâu lại – cái con mèo già! Tờ báo chết nhưng hắn tìm được một người đang gặp khó khăn, họ bán tờ báo của họ cho hắn, cho hắn mượn nhà, thế là hắn tới đóng ở đó, hẹn gặp tất cả những kẻ nào muốn cắn. https://thuviensach.vn Hắn nhớ tới bộ nanh của tôi. Tôi nhận được mấy chữ của hắn: “Mời ông đến”. Tôi gặp hắn vận áo vét-tông lam, một bông hồng ở ve áo, hắn chạy ra đón tôi, bàn tay giơ ra và nụ cười trên môi: - Con chó dữ, người ta sẽ tháo xích cho ông! Ông sẽ viết thời sự ngày chủ nhật… Hãy cho thiên hạ nghe tiếng ông sủa, được chứ? Cặp môi hắn cong lên và hắn vừa meo meo vừa vắt tréo những hàng vuốt. Tôi đã chìa mõm cắn một cái, và cái đó không được lâu! Người ta hạ lệnh cho Giracđanh đập chết con chó của hắn. Hắn đã chẳng một hai gì cả, lập tức phái viên quản lý tới tìm tôi, để buộc hòn đá vào cổ tôi và ném tôi xuống sông. Nhưng, đáng lẽ hắn có thể khoan lại! Là vì một tên lính đã nhận nhiệm vụ sẽ hạ thủ tôi hẳn hoi – một tên lính có chòm lông trên mũ và ba lon vàng trên vai, nghe đồn hắn đã mài lại gươm và muốn trả thù cho ông tướng của hắn. Viên tướng này là Yusốp[10], một tên man rợ, y vừa trút bỏ cái gọi là linh hồn của y. Tôi, nhân danh những người vô tội bị y giết hại, đã thét rủa bên xác y. Bộ tham mưu của y đã phái một tên giỏi đường kiếm nhất đến chọc tiết tôi trên quan tài của y. Ít nhất đấy là người ta đồn thế; đấy là điều mà Vecmôren vừa báo cho tôi biết. Họ sẽ tới khiêu chiến với anh ngày mai, có khi tối nay cũng nên… - Tốt lắm. Anh hãy ngồi đấy nghe tôi nói. Nếu nhân danh viên đại tá ấy, bọn quần đỏ tới đòi bồi thường, chúng sẽ được bồi thường và tôi còn trả chúng hơn nữa kia. Anh biết cuộc đấu súng của tôi với Pupa chứ gì? Hai bên đã thỏa thuận sẽ bắn cho tới khi hết đạn, và súng kề sát ngực, tùy ý! Thế mà Pupa là bạn tôi, còn bọn lính tráng này là kẻ thù của tôi, vậy ta phải https://thuviensach.vn đi xa hơn với bọn chúng. Sẽ chỉ có một viên đạn, một viên thôi: bọn bắn hình nhân sẽ tốn tiền bắn vô ích. Hai bên sẽ ra cái sân kia, ở dưới nhà, nếu chúng muốn; hoặc sẽ tới chỗ tôi đã hạ thủ Pupa, nếu chúng ưng thế hơn. Nhưng ngay hai giờ sau khi chúng đến đây, không cần biên bản, cũng không cần điều đình! Anh có muốn làm nhân chứng cho tôi không? - Của quỷ!… - Thôi, anh sẽ làm. Anh bạn, ta hãy cạn một chai vang hảo hạng, và chạm cốc để mừng dịp may mắn cho một kẻ thường dân và một gã bất phục tùng được nhắm bắn một chỉ huy trung đoàn! Một buổi tối ấm áp, chỗ ở của tôi xa nơi ồn ào – bấy giờ là hoàng hôn và im lặng. Hai ba lần, nghe có tiếng bốt nện trên hè phố. Tôi mong là chúng, tôi muốn kết thúc cho mau. Tới gần nửa đêm, Vecmôren nói: - Mai tôi sẽ quay lại. Có lẽ tàu khởi hành muộn ở Angiêri. Sáng mai có thể chúng sẽ đến. Không có ai đến cả, ngày hôm nay cũng như ngày hôm qua. Thật tức đến chết! Đã gom góp can đản, đã tự chuẩn bị cho một cái chết cao đẹp, hay một cuộc chiến thắng chế ngự cả cuộc đời – thế mà phải chịu băn khoăn chờ đợi, và nỗi nhục nhã phải tự sát do Giracđanh bức bách! Tên sĩ quan đã không ngu như tôi tưởng. Có khi hắn cũng đã chẳng bao giờ nghĩ tới chuyện mài gươm, vì hắn thấy tôi đã bị cắt lưỡi, và với tư cách là nhà báo, tôi đã chết! Quả vậy, lời cáo thị đăng trên đầu tờ báo của Giracđanh đã gọi tôi là nguy hiểm. Không đâu, người ta muốn cái kẻ ngay ngày đầu đã kéo sấm sét tới nhà hắn vào. Thế tôi mới may mắn chứ: bị xua đuổi khắp nơi! https://thuviensach.vn Tôi tự cảm thấy không tự do bằng hồi tôi lê cái tã rách trong những xó xỉnh tối tăm. Dạo ấy tôi có cái độc lập của kẻ ở dưới đáy một ngục sâu, có thể nậy đá và khoét một cái hố để từ đó nhảy lên bóp cổ tên lính gác. Đó là sức mạnh của tôi hồi ấy – bây giờ cái ngòi đã bị lộ, tôi đã bị chú ý. Và như kẻ mà bọn cai ngục ghê tởm, ở nhà tù, tôi sẽ thấy xa lánh tôi những kẻ sợ chiếc gậy cũng như những kẻ dùng cái gậy. Sự thật sẽ đi một nhẽ khác nếu tôi giết chết tươi viên đại tá! - Nhưng, anh bạn ơi, đám nhân chứng sẽ không dám nhận, anh sẽ mang tiếng là một thằng hèn. Rất có thể như thế! Tôi sống giữa cái thế giới những kẻ hoài nghi và những kẻ nhu nhược. Người này thì không tin ở ý đồ bi thảm của tôi, kẻ khác thì sẽ nguyền rủa tôi vì đã đưa cái chết vào trong bút chiến, và họ sẽ vu khống tôi để tôi đừng cắm trên đường phố cái cột mốc đẫm máu ấy. May thay tôi lại có sức khỏe, và nếu các điều kiện của tôi bị cự tuyệt, tôi sẽ đập vào mặt tên khiêu khích, tôi sẽ giật râu hắn, cho tới lúc đám đông tụ tập lại! Tôi sẽ la với những người dân ngoại ô và với bọn cảnh binh kéo đến: - Hắn định chọc tiết tôi, như một con lợn vì hắn biết đấu gươm, tôi đề nghị đấu súng, thế là hắn co vòi lại! Vậy để tôi nên cho hắn một trận! Có khi người ta sẽ cho ám sát tôi vì vô ý, đánh gẫy sườn, gẫy lưng một cách ám muội, trong lúc giải tôi tới sở cảnh sát, nếu không thì ở bốt, trong một cuộc lộn xộn ở nhà giam, do một thằng giả say gây sự và tên cai ngục dùng thìa khóa vờ như can chúng tôi, để đánh tôi thủng ngực. Chẳng có chuyện gì như thế xảy ra. Phúc cho tôi là chưa kể lại với ai cái tin đồn đại đến tai tôi đó. Nếu tôi hé miệng nói ra, lũ bạn tôi không khỏi cho là tôi bịa ra viên đại tá để bịa cuộc đấu gươm giết người kia! Khốn nạn đến thế! https://thuviensach.vn VIII Vilơmetxăng tiếp tục kêu lên ở đường phố: - Vanhtrax?… A ha! Cha mẹ ơi, là thế đấy! Thằng cha đến ngộ! Đấy là một Giracđanh với cặp mắt to tròn xoe, đôi má xệ tái xanh, bộ ria lính cựu, cái bụng phệ và bộ điệu của một tên buôn người, nhưng yêu nghề và rắc vàng trên những con lợn bán mình của hắn. Có thể bằng đùa ác giết chết một biên tập viên đã thất bại ở tòa báo của anh ta, nhưng chỉ hai phút sau “mắt đã vãi nước đái”, như cách anh ta ưa nói, khi nghe chuyện một cảnh gia đình nheo nhóc, một đứa bé ốm đau, một cụ già bị hoạn nạn; dốc túi đựng tiền xu lẫn túi đựng tiền vàng vào tạp dề của một bà góa khóc lóc, với một cử chỉ cũng hiên ngang như khi giết chết cái tính kiên cường của một kẻ mới vào nghề, thậm chí của một tay kỳ cựu: đặt đít lên mọi sự tế nhị của người ta – cái con vật ấy! – nhưng bụng để ngoài da! Anh ta đòi hỏi đám hề mồi của anh ta phải lôi cuốn được đám đông! Nếu một kẻ làm thuê không làm chạy việc, anh ta quăng bị của hắn ra trưng bày trước công chúng, và cho hắn bị lộn đầu xuống cầu thang tòa báo. Anh ta đòi hỏi những thần tử khi anh ra hiệu là phải nhào lộn, phân tán, nhảy đến tận đèn treo, phá trần hoặc phá lưới… Tôi chẳng giận anh ta vì những chuyện thô bạo đượm trò hề ấy! - Này! Ở đằng kia kìa. Anh phu đón đám ma, tôi có điều muốn hỏi anh! Có thật hồi bố mẹ anh tới Pari chơi vui, anh đã dẫn hai ông bà tới Nhà xác và Săng-đề-Navê phải không?… Chà! Chán ốm, thế đấy! Thế mà tôi thì lại cần những tay bông phèng! Về mặt ấy anh không đáng hai xu, anh biết đấy! Không, thật sự, anh không phải tay bông phèng! Chà! Tôi rất biết cần cái gì để tiên sinh nhoẻn cười… một cuộc cách mạng hẳn hoi… nhưng rồi “Đức vua tôi” sẽ nói thế nào? Thế này, không úp mở, liệu người ta có bắn ông bố vào ngày Thánh-Máy chém lên ngôi không, có hay không? https://thuviensach.vn Không, thật đấy! Dù sao thì anh ta cũng đã mở một rạp xiếc cho cả một thế hệ, đang tấm tức trong bóng tối; trên mảnh đất mà Đế chế đã rắc muối thánh kinh chết tiệt, anh ta đã ném từng nắm muối Gôloa – thứ muối làm cho đất hồi phục, giải độc những vết thương và trả lại nó màu đỏ thẫm! Pari, nhớ anh ta, chàng phệ ấy, trở lại một phần vui vẻ và châm biếm. Đảng viên chính thống, đảng viên bảo hoàng ư? Thôi đi! Anh ta là một tay bông phèng cỡ lớn, và, với tờ báo bắn không đạn vào điện Tuylơri, anh ta là người khởi nghĩa đầu tiên thời Đế chế. Giracđanh cũng vậy. Gã gày đét ở tờ Tự do thì cũng như tay béo phị ở tờ Figarô. Nếu người ta phá vỡ lớp băng trong đó hắn ướp cái mặt nạ của hắn, người ta sẽ thấy tấm lòng tốt ẩn trong cái bĩu môi của hắn và những giọt nước mắt đóng băng trong mặt mắt lạnh lùng của hắn. Hắn, gã tái xanh ấy không có thì giờ rỗi để đa cảm cũng như để giải thích cái khinh đời của hắn, và tại sao hắn có quyền mắng những kẻ thuộc hạng người chịu để cho người ta mắng như mắng đầy tớ, bọn đớn hèn! Hắn không chửi những người mà hắn quý trọng, như vậy là vô hại! Hắn đã đâm một nhát dao vào mớ ảo tưởng của tôi, chẳng khác gì hắn đã đâm vào giữa ngực tôi. - Ấy vì tôi nhận thấy ông là người can đảm, hắn nói với tôi hôm nọ, hôm đó giữa một buổi dạ hội, hắn đã khoác tay tôi trước mặt tất cả mọi người, và đã đi dạo với tôi rất lâu. Bỗng hắn dừng lại, và, nhìn thẳng vào mặt tôi: - Ông tưởng tôi khinh người nghèo, phải không? Không đâu! Nhưng tôi cho là ngu cái kẻ đầu óc vững vàng đóng vẻ nghiêm khắc trước khi đặt vàng vào cuộc chơi để đảm bảo tự do cho mình. Phải thế! Và rồi, hắn hạ thấp giọng nói thêm, người ta có thể làm việc thiện – một cách kín đáo, chẳng hạn… không thì bọn chết đói sẽ nuốt sống anh! Quả thật, dường như hắn cũng từ thiện, gã trắng trợn ấy!… https://thuviensach.vn Thậm chí tôi nghe nói là trong nghĩa trang Xanh-Măng-đe, người bị trúng viên đạn của hắn có thể nguôi lòng yên giấc, người vợ góa của người quá cố, từ ngày chôn cất chồng, vẫn sống bằng bánh mì do bàn tay đẫm máu của kẻ đấu súng cung cấp, và người con trai thì có một người đỡ đầu vô danh trong cuộc đời, chính là kẻ đã giết cha mình. Hai nhà báo của thế kỷ ấy, họ mang chất Sếchxpia theo kiểu của họ: người thì lê cái bụng của Fonxtap, kẻ thì hiến cái đầu lâu của Yôrich cho những suy tư của các vị Hămlét! - Anh hãy ngồi vào chiếu của anh, anh bạn ạ, anh nên có một tờ báo của anh – Vilơmetxăng phệ luôn luôn rống lên bảo tôi. Nói thì dễ, nhưng tôi cũng cứ thử xem sao! Tôi đã dành vào việc đó sáu tháng – suốt sáu tháng tôi toàn dùng thì giờ vào việc tiêu sài tốn kém, ở những nơi sang trọng mà tôi ngồi hàng hai tiếng đồng hồ để rình bọn giàu có, cũng như xưa kia, vào hồi Satxanh, ngồi chờ bảy xu để uống cà phê pha rượu, uống che tàn, trong khi tay chạy tiền đi xoay chưa về. Biết bao trò hèn hạ nhỏ nhen, và những chuyện nhục nhã nực cười! Tôi đã cười trước những trò chơi chữ của bọn con nhà giàu ngu hơn ngỗng; tôi tròn xoe môi như tĩ gà khi chúng kể một chuyện “hay ho” bởi vì chúng sẽ góp một trăm luy vào công việc; tôi đã mắng vào mặt bọn bịp bợm, chúng hứa tìm cho tôi một người hưởng gia tài hoặc một tay cho vay nặng lãi… rồi phớt lờ tôi đi. Chà! Tôi sinh ra là dân Ovecpanh cũng phải! Một người khác sẽ phát chán và van xin kẻ địch. Tôi, tôi không nhượng bộ chúng một tí nào – đây chỉ là gót giầy của tôi nó đã nhượng bộ. Bởi vì, trong thời gian thất nghiệp đó, tôi đã nhai biến số tiền của tờ Figarô còn lại; tôi lại còn mắc nợ. Giờ đây tôi tiêu dần tờ một trăm phơrăng cuối cùng. Ở nhà, tôi dè xẻn bằng cách ăn bánh mì không và uống nước lã, để có tiền tới gậm một rẻ sườn và uống một chén trà ở tiệm cà phê mà bọn tư sản https://thuviensach.vn lui tới. Cuối cùng tôi đã đặt được móc vào một cỗ áo xù lông, và tôi đã kẹp được vào giữa hai cánh cửa nhà tôi chiếc rơđanhgốt của một tay cho vay nợ lãi. Tôi tóm được hắn! Hắn sẽ trưng tên lên đầu tờ báo, sẽ giữ chức Giám đốc, sẽ thu nửa số tiền lời, để được vậy, hắn sẽ đóng ba nghìn phơrăng. Người ta sẽ thật sự đi xa với hai nghìn phơrăng. Nhưng, đi xa hay không, tôi gấp rút kết thúc. - Ông bảo ông có tài quản trị phải không? Còn tôi, tôi tin ở tôi!… Thôi, cho áp-pích lên tường. Người ta dán mất năm mươi phơrăng áp-pích. Những tờ áp-pích khốn khổ ấy, dù hiếm hoi thế nào, một tờ cũng đã đập vào mắt một ông chủ báo, ông ta bảo: giá trước kia tôi đến gặp ông, ông sẽ niềm nở đón tôi. Ông ta nói dối. - Ông có muốn thả con vịt của ông ra không, mổ vỏ ra nó sẽ chết liền, và ông có muốn vào tòa báo của tôi không? - Không! Tôi đang muốn cười một chút vào mũi cái xã hội này mà tôi không tấn công bằng vũ lực được, dù có nguy hiểm đến tính mạng! Óc và tim tôi muốn nổ thành lời cay độc. Tôi biết cuộc đấu tranh là vô ích, tôi tự thú rằng đã bị thua ngay từ đầu, nhưng tôi sẽ tự nhạo bản thân, nhạo người khác, thét lên niềm khinh bỉ đối với người sống cũng như đối với người chết. Và tôi đã làm như thế! – tôi đã tự sắm cho tôi một cái bướu thẳng thắn, một khoanh đáng gọi là khinh nhờn! Tôi đã gợi đến với tôi những người tới trước, bất kể là ai. https://thuviensach.vn Một chàng trai mười sáu tuổi đã đến, với bộ mặt ốm yếu, điệu bộ như con gái, nhưng bộ xương mặt của một thanh niên có tư tưởng và nghị lực. Một thứ khuôn thạch cao vàng khè vì không khí, với bệnh lao như con chuột ở bên trong! Chính Răng đã bảo anh ta đến gặp tôi. Anh ta đi lảng vảng trước nhà hai tiếng đồng hồ rồi mới dám lên; cuối cùng chính bà mẹ anh đẩy cửa vào, để xin cho con trai bà, Guyxtavơ Marôtô, được qua một cuộc chẩn đoán văn học. Vào sau anh ta là Gioógiơ Cavaliê, xấu như Đông Kisốt, người dài, khô khẳng, ưỡn ẹo, bất thành nhân dạng, mà cách đây hai năm, ở tiệm cà phê Vontê, tôi đã đặt tên cho anh là Tẩu-gỗ - vì trông anh giống cái điếu ống bằng gỗ tẫn bì do một gã mục đồng đẽo gọt – và dưới cái tên ấy, anh là đại diện cho dân huýt còi ở tầng thượng nhà hát, từ sau vụ lộn xộn về vở Hăngriet Thống chếở rạp hát Frăngxe! Anh là sinh viên hỏng thi tốt nghiệp Trường Bách khoa, nhưng chẳng ngu: tính khí kỳ dị, vui vẻ, mà cũng kiên nghị, không có ngực, nhưng có tim. Một anh khác, mặt đỏ, béo lùn, với cái sọ hói tim bầm từng chỗ, kiểu như một gà mái ghẹ trên có nấm, vẻ nông dân, tai dùi lỗ, một túm lông để ở dưới môi. Anh đã tới nhà tôi, tự xưng là được anh em Gôngcua đỡ đầu, rồi dẫn tôi tới họ. Anh còn có người bố đỡ đầu là Lơpe, một luật sư ở địa phương anh, nghị sĩ tương lai, thi sĩ trước kia, tác giả bài hát Khu phố La-tinh cũ kỹ, quen biết từ mười năm nay và rất yêu anh chàng sọ hói. Ông ra vừa vỗ vai anh, vừa nói: Ông có thể tin cậy được nó. Nặng nề, nhưng chắc chắn. Và Guyxtavơ Puyxăng đã trở thành Rôgiê Bôngtăng của tờ báo. Anh viết những bài báo mãnh liệt, vì nó được gia công và đào sâu nhiều; anh rình mò thiên nhiên, theo dõi nhân vật, và cung cấp những tài liệu sửng sốt. Tờ báo tôi còn có một sinh viên sư phạm mà đái vào trường Sư phạm. Và tất cả thi nhau đánh vỡ mồm những sáo ngữ, và đốt lên những đám cháy nghịch luân dưới mũi những pho tượng cẩm thạch đứng cạnh trong https://thuviensach.vn những bảo tàng – bông lơn bao giờ cũng có cái bia đích đáng của nó và luôn luôn phải đi tới làm toạc mũi Badanhgiê tại Điên Tuylơri! Nhưng phải có tiền ký quỹ mới được nói chuyện chính trị, dù chỉ là nhạo thôi! Và tháng nào, người ta cũng tịch thu tờ Đường phố khốn khổ của chúng tôi, người ta đình chỉ việc bán báo tại các quán sách báo, người ta làm tình làm tội chúng tôi đủ trăm nghìn cách. Một hôm, tôi đã viết một trang tàn ác, nhan đề Những con lợn bán mình, bài đó tưởng như vả vào mặt bọn bù nhìn, đã tát vào mặt bọn quan tòa và thượng thư pháp chế và tạp tục. Viên mõ quan tòa tới. Người ta sắp giết chúng tôi. Nhưng tôi không đứng tên; luật pháp chỉ trách cứ vào viên quản lý và không muốn đụng tới thủ phạm, miễn là vũ khí bị bẻ gẫy. Viên quản lý tội nghiệp! Không biết ai đã giới thiệu anh ta với tôi, tôi đã nhận ra anh ta qua vài lời, nó thức dậy trong tôi một trong những mối đau khổ từ hồi thơ ấu mà tôi đã giấu kín ở cái góc đẫm máu nhất trong lòng tôi. Hồi tôi lên mười, bấy giờ thầy tôi làm giám học và đã xin cho con trai được học bên cạnh, trong phòng học của đám học sinh lớn, một hôm một gã học sinh chọc tức ông Vanhtrax, ông giơ tay và khẽ động và mặt đứa trò hỗn láo. Anh trai của đứa học sinh đó, người khỏe mạnh, vững chắc, đã có ria mép, đang chuẩn bị thi vào ngành Kiểm lâm, nhảy qua bàn, và đến lượt hắn tới đánh thầy giáo giám học, vừa xô vừa nện ông ta. Tôi muốn giết chết thằng học sinh lớn ấy! Tôi đã nghe ông quản trị nói có một khẩu súng lục cất trong tủ đứng của ông. Tôi lén vào buồng ông như một tên ăn trộm, lục lọi các ngăn tủ nhưng không thấy gì hết. Giá tôi vớ được khẩu súng có lẽ tôi đã ra toà đại binh. Ông hiệu trưởng hoảng hốt, và người ta phải xin lỗi giữa phòng ăn – Thầy tôi khóc. https://thuviensach.vn Khi nào, do chuyện tình cờ, ký ức tôi dựng lại cảnh tượng ấy, thì tôi dằn vặt nó, nhồi nhét nó những ý nghĩ khác và kéo mau nó sang một địa hạt khác, vì tôi cảm thấy như có bùn sục lên trong sọ tôi! Thế mà giờ đây, chính em cái đứa đã làm nhục thầy tôi đang giơ má ra để nhận những cái tát của pháp luật! Có lúc tôi đã muốn trả thù kẻ vô tội ấy. Giá tóc hắn không hoa râm, tôi sẽ trả lại hắn cái tát, nặng thêm vì hai mươi năm uất hận, và tôi sẽ đập chết hắn. Nhưng hắn có vẻ tốt, gã xin vào làm quản lý tờ báo ấy. Mà hầu như không đòi hỏi gì cả. Thế là, vì đứa em kẻ tát đã xin việc với cái giá hạ, mà đứa con người bị tát quên điều xỉ nhục và tuyển hắn vào. Được bạc triệu, tôi cũng không muốn chuốc lấy mối đau khổ mà vụ tai tiếng ấy để lại cho tôi: vì được hai mươi phơrăng trả bớt đi, tôi đã đốp tay nhận con người ấy. Bây giờ đến lượt hắn khóc nức nở, mặc dù đây không phải là một sự nhục nhã, mà hầu như một vinh dự chờ đợi hắn. Hắn sẽ là “người bị án chính trị” và những ai không trông thấy hắn rên rỉ than vãn trước bọn quan tòa sẽ cúi chào hắn. Từ thái độ của hắn, viên luật sư của tờ báo đã gây nên những ấn tượng thương hại vui vẻ, và ông ta xin tòa tha cho con người tội nghiệp ấy. Tuy nhiên hắn vẫn bị sáu tháng, và hắn vừa bước ở toàn ra vừa thấm mồ hôi trên cái sọ hói mà không nhận thấy đấy là chiếc mù-soa kẻ ô vuông của hắn đang chảy nước vì hắn đã khóc như tháo cống. - Ông cố làm cho tôi khỏi phải ngồi tù, hắn nói với viên luật sư giữa hai cơn nấc, ông ta hứa sẽ quan tâm. Sáu tháng! Sáu tháng! Hắn làm chiếc phu-la của hắn vãi đái… và Lôriê phì cười sau lưng hắn. Ông ta thật sự cười đằng sau một mối đau khổ, cái ông Lôriê ấy! Chẳng phải vì ác tâm, nhưng vì mạch máu của ông ta chở niềm khinh bỉ nhân loại, và niềm khinh bỉ đó đã làm cho vặn vẹo, nhăn nheo cái miệng nhỏ xíu của ông: cái mõm loài gặm nhấm, bộ mặt chuột – con chuột mà https://thuviensach.vn người ta đã nắm lấy đuôi đem nhúng vào một thùng rượu vang Manvoadi. Nước da ông ta mầu rượu vang, đấy là một người thừa máu! Có sức mạnh, dưới cái vỏ mảnh dẻ của ông, và, qua những chiếc răng nhỏ để gặm gỗ, rít lên cái giọng the thé và kiên quyết, nó như mũi khoan khoan sâu vào lỗ tai của tòa án. Ông có tính vui vẻ, châm chọc, táo tợn nữa. Trên lưỡi ông không chỉ có những hạt muối, mà còn có những hạt thuốc nổ; ông làm người ta cười, và làm người ta sợ, với lối mỉa mai khi làm vui, khi làm chảy máu, châm hay xé tùy ý – mà không bao giờ để tình cảm xen vào! Ông là hiện thân của chủ nghĩa hoài nghi; đấy là một người bắn súng vì cái thú được bắn trúng, hắn nhuộm đỏ bằng lưỡi gươm và làm trong trắng bằng những điều tin tưởng. Con người loắt choắt không cằm, không môi, với cái đầu cầy dũi, và là đầu chim khuyên, là một trong những cái đầu to cương cường nhất của thời ông, tay Makiaven của thời đại… một Makiaven tai quái, bông phèng, sục sạo, phóng túng, bởi vì ông ta đến sau những Tooctia, Jăng Hiru, Cansat và Giboayê. Ông ta không viết Nhà vua nữa – kể cũng chẳng hại gì? – ông đang viết Người bảo hộ dân quyền. Ông đã gặp ở Tòa án một chàng trai người miền Nam, tóc đen, tiếng nói oang oang, ăn vận ra vẻ lôi thôi lếch thếch, và chột mắt; điều này làm anh chàng thành một con người riêng biệt, gắn cho hắn một nhãn hiệu chế tạo, một dấu hiệu làm người ta dễ nhận ra hắn. Giá hắn còn cả hai mắt, ông ta đã không lấy hắn; một người như tất cả mọi người, không một cái nhài quạt, một cái bướu một cái ve mắt, sẽ không đáp ứng công việc của ông. Lôriê không lưỡng lự, và đặt tay lên cái quải trạng ấy. Đấy là con cừu đực mà ông sẽ tập luyện, để nó lấy sừng đục những lỗ hổng, để luồn qua đó những thèm muốn bạc triệu và những cơn sốt hiếu kỳ của ông ta. Ông vẫn có thể gậm bằng những chiếc răng lắt nhất của ông để chui qua – nhưng ông ưng dùng một kẻ khác để đục. https://thuviensach.vn Ông ta đánh hơi thời thế. Thiên hạ mong đợi một tiếng nói lớn, một cử chỉ bình dân, một dáng điệu người hùng biện ngoài phố, một Têrêda, mày râu. Người ta đã ngán những Sainaiđơ và Moócny, Côsonet và Cađơruxơ; giai cấp tư sản đã lặc lè Đế chế, trên lưng và muốn tỏ ra can đảm chống lại nó, sau khi đã dọn đường cho nó bằng sự hèn nhát những cuộc tàn sát thợ thuyền, và những cuộc phát vãng không xét xử. Niềm kiêu hãnh dân tộc, quyền lợi của nó nữa, thúc đẩy nó trừng mắt lên với Bônapactơ. Con người của Gămbetta, cả bên có màng – nhất là bên này! – sẽ phóng ra cái nhìn giận dữ, và cái ánh chết chóc nó sẽ đe dọa chính quyền! Đó là cái kiểu cười ở nghị trường của ông, của cái ông Lôriê thích những trò lỡm đời hung tợn và khoái với vai trò Bacnom[11] mũi hồng ấy, nó đánh hơi thấy gió thổi căng buồm của hùng biện. Bời vì ngay cả cái phàm tục của Gămbetta cũng giúp cho ông được hoan nghênh và cái vốn tư tưởng tầm thường của hắn là phân bón cho tài năng của ông Phường chèo đến tận móng chân, ông ta không nghỉ ngơi một phút, không mắc chiếc áo choàng bằng da sư tử của ông vào một mắc áo nào ở phòng khách tư sản cũng như ở tiệm cà-phê của bọn ăn chơi, cũng như ở quán ăn lùi xùi – lúc nào cũng hùng hồn như Đăngtông, cả ở bàn ăn, cả ở trên giường! Ông đọc sách thấy rằng Đăngtông trước khi rơi đầu, tuyên bố mình không tiếc đời, vì đã chè chén ra trò với bạn rượu, đã phè phỡn thỏa thuê với gái; thế là ông ta chè chén, phè phỡn, làm Gacgăngchuya và làm Rôcơlôrơ! Xung quanh những cuộc náo động và những cuộc truy hoan của ông, dựng nên một truyền thuyết mà Lôriê hun nóng lên. Sự pha trộn thói rượu chè phóng đãng với trò khua môi múa mép hùng biện đó làm cho bọn tiểu tốt ở diễn đàn Môlê hoặc bọn bất tài ở tiệm cà-phê Madrit phục lăn, họ ra thét với đám đông: https://thuviensach.vn - Đấy! Thế mới là kẻ mày râu! Phường chèo! Phường chèo! https://thuviensach.vn IX Một bài báo Đường phố đã giật mất miếng bánh mì từ miệng tôi. Trong bài đó, tôi báo cho mọi người biết rằng các nghị sĩ của Pari là những thằng hề hoặc những tên đao phủ tương lai. Từ nay các tờ báo của phe chống đối đều đóng cửa đối với tôi. Tôi đã cả gan đụng đến những tượng thành: bọn Bônapaclơ đã bỏ tù tôi, bọn Tam tài sắp làm tôi chết đói. Mọi bậc thang nghị trường mang một trong năm con gà trống của phe tả mà tôi đã vặt trụi lông, đã làm cho phao câu chảy máu. Chúng đã thề, để trả đũa, làm tôi chảy máu dạ dày và tim. Người ta không cho cả những con chim họa mi văn chương của tôi líu lo, cũng như người ta không cho những mối căm giận chính trị của tôi sủa cắn. Tôi đã mở cuộc tranh đấu, nụ cười trên răng. Nhất thiết răng đó phải dài ra, hoặc tôi phải để người ta nhổ nó đi, tôi phải xin tha và phải đi liếm giầy cho chúng. Tôi thật sự đã có một ý kiến phong phú khi viết hai trăm dòng báo ấy!… Chúng chỉ định tôi vu khống và cái chết! - Chúng cũng chỉ định anh cho nhân dân nữa! Một nghĩa quân già vừa nói với tôi, vừa nắm lấy cổ tay tôi, với một tia chớp lóe trong mắt. Anh hãy đứng vững, mẹ kiếp! Rồi đến ngày cách mạng, anh sẽ là người mà dân phố gọi đến, chúng nó thì người ta sẽ gi vào tường! Bạn công dân ạ, hãy nhớ lấy lời tôi. Đứng vững! Ờ! Giá như tôi có ổ bánh mì đảm bảo chiếc áo sơ mi trắng, một căn gác xép bữa ăn thường ở tiệm ăn – một trăm xu thu nhập mỗi ngày, chỉ thế thôi. Tôi không có những cái đó! Giờ đây phải kiếm sống bằng cách lục lọi sách vở, chắp nối cố nhân, đẻ trứng vịt cho bọn làm tự vị, chúng chỉ trả mười xăngtin một dòng là có quyền làm nhục tôi thỏa thích, bắt tôi ngồi đợi ở buồng trước, lắc đầu như https://thuviensach.vn bọn buôn đồ cũ gièm pha món hàng người ta đem đến… nhất là khi người bị chúng bóc lột lạ là một kẻ bị thất thế. Ôi chao! Thà đi đập đá dưới trời nắng dữ còn hơn! - Cậu nói thế! Lăngđriô kêu lên với tôi; anh ta đã bỏ trường Sư phạm để làm thư ký cho một vị quan to trường Xoocbon, vị đó chết, để anh lâm cảnh túng thiếu. Anh trở thành cái nạng của Guyxta Plăngsơ; cụ Plăngsơ cũng chết nốt! Và Lăngđriô, từ bao năm nay, khạc ra máu; chính là anh ta vừa ho, vừa cất giọng rè rè để quất vào lời cầu mong đầy tham vọng của tôi, với tiếng cười nhát gừng của anh chàng tinh quái đang hấp hối. Anh ta thì đã thử tất cả mọi cách rồi – kể cả đi ăn xin. Anh không giấu, anh phun lời thú nhận lẫn cả những mảnh phổi nát của anh vào mặt cái xã hội đã cho phép đói nát gặm nhấm lá phổi – và danh dự của anh! Thậm chí vì anh mà tôi bị coi là một tên vô lại đối với những kẻ ngoài mồm thương hại anh và thích thú nghe anh kể lại chuyện vừa làm điệu bộ cái cảnh đi ăn xin. - Phải tôi, tôi đã thét lên, tôi ưng chặn người kia lại và bảo hắn: “Đưa tao tiền mua bánh, không tao giết chết!” Bọn họ liền che mặt đi! - Đó là vì hắn có thể làm như hắn nói! Đúng, thà tôi đi ăn cướp ở một xó rừng còn hơn là đứng ăn mày ở bên một cột mốc; nhưng tôi cũng ưng đập đầu vào tường hoặc đâm đầu xuống sông, hơn là không giữ được trọn vẹn lòng thành thực. Đấy là một dụng cụ mà tôi phải giữ cho trong trắng và sắc như một lưỡi dao mới tinh. Lôriô lại cười giễu. - Lòng thành thực của cậu ấy à? Cậu sẽ ngoẻo vì nó, cũng như tớ sẽ chết vì bệnh lao. Có điều là có lẽ chúng phải giết cậu bởi vì cậu thì cậu vững vàng… Nhưng nếu cậu tưởng sẽ được ăn no nhờ mấy quyển tự vị, và https://thuviensach.vn có được cái ống rơm và quyền uống rượu trên chiếc bè của bọn Lasatrơ hay bọn Laruxơ, thì cậu hãy bỏ nó đi, cậu cả ơi! Kém cả trước, tớ bảo thật cậu! Chúng nó ngoặc vào nhau như những ngón chân thế mà cậu lại dẫm guốc lên giầy của chúng. Cho cách ly! Ra nhà lây!… A ha! Tuy nhiên cậu vẫn còn một lối thoát, đó là mắc bệnh lao phổi như tớ. Bấy giờ có khi chúng sẽ bố thí cho cậu cái công việc biên soạn những từ có liên quan tới cái bệnh của cậu. Mà thậm chí, trước khi cậu hấp hối, chúng sẽ tăng thêm phần việc cho cậu, vì lúc đó cậu chỉ việc áp lên trang giấy trắng chiếc mù-soa đẫm máu của cậu, để mô tả một bệnh viêm phổi, cũng như cái ông già Apelơ ấy đã vẽ bệnh rồ!… Này! Khi người ta không tin Chúa mà cũng chẳng tin quỷ, thì người ta nên đi tu! Ít nhất người ta cũng có có bánh để mà ăn! Còn cậu, đồ ngốc, cậu thì là cái bánh để người ta xơi. May mà tôi được ăn chịu ở hiệu ông Lavơ, bố nuôi của vài chàng trai xấu nết như tôi, và của vài ông già đẹp lão như Tutxơnen và Côngxiđêrăng. - Chúng tôi không lo đâu, anh cứ yên trí! Anh sẽ trả chúng tôi kiểu ông Cuôcbê ở quán Hăngdơrơ… lúc nào cũng được tùy ý. Và anh đừng ngại khi muốn gọi thêm! Có điều là bao giờ làm nên thì anh nhớ đến chúng tôi phải không? Tất cả những người bình thường đều có vẻ tin rằng một ngày kia tôi sẽ “làm nên”, còn những kẻ có học thức thì nhún vai khi nghe đến tên tôi. - Anh lao vào chính trị làm cái quỷ gì! Với cái mà anh có trong bụng, nếu anh chỉ làm văn chương, thì tương lai anh sẽ đẹp biết mấy! Chứ đằng này thì nghèo khổ, tù tội… Này anh, anh gàn lắm! - Tôi trước hết, tôi xén đuôi áo! Một tay thợ may của các khu phố lớn đã nói vậy, với một cái bĩu môi có ý nghĩa, hắn đã may cắt cho tôi từ lâu và tôi trả tiền hắn… Khi nào tôi có thừa. Thế nào! Ông có thể trở thành nghị sĩ, thế mà ông lại đi chửi Năm vị! Tôi không làm cho những kẻ lên rào chướng ngại, tôi không may những chiếc rơđanhgốt để đi rây bẩn với những áo bludờ. Vừa lúc tôi đang cần một bộ com-lê mùa mát. https://thuviensach.vn May sao một người Do thái vẫn cắt may quần áo cho đám bạn tôi – theo lối góp trả dần – đã nhận đo cho tôi và để tôi tha hồ chọn mẫu trong cửa hàng. Nhưng anh ta lại cũng phải bán chạy một kiện nhung kẻ, thế là tôi phải nhận một bộ đồ kiểu thợ mộc. Tôi lưỡng lữ, tôi thở dài. Tay Do thái viện tới những chính kiến của tôi. Chỉ một chút nữa, anh ta sẽ cho tôi là thằng phản bội. - Ong là ngời pênh vực công nhan kê mà! On…g xâu hỏ ví ăn mạc như họ. Ta không nên tệ pạc mà, chớ ong trẹ ơi, ong pêt rõ họ sẽ lam gì cho ong. Cả anh ta nữa! Biết tin ai: người nghĩa quân, ông chủ hàng cơm, hay lão Sylôc thu nợ tháng này? Tin người nào? Tôi không phải tin cái này hay cái nọ. Dù đã nổi tiếng như tôi, tôi vẫn lại đâm đầu vào vòng cơ cực xưa kia. Nhưng lần này, nếu người ta hô: “Cầm vũ khí!” thì khi tôi xuất hiện người ta sẽ nhận ra tôi, và nếu tôi ăn vận rách rưới, người ta sẽ cúi chào nỗi khốn khổ của tôi. Nhưng điều cần là có thể đợi cái lúc chết xứng đáng – thật là khổ tâm phải mặc bộ đồ của kẻ đầu sai khi người ta đã có một lúc, bước vào con đường giàu có và vẻ vang. Chính là tôi đã muốn thế. Tại sao tôi đã không hạ thấp ngọn cờ của tôi xuống một nấc? Tại sao tôi đã bệnh vực người nghèo? Những giá trị là ở đâu: nếu tôi sống bám vào họ - như chấy rận của họ! https://thuviensach.vn X Xanhtơ – Pêlagi[12] Tối hôm qua, người ta đã chè chén một chút giữa bè bạn, trước khi tiễn chân tôi tới nhà tù Pêlagô. Từ khi tờ Đường phố chết, tôi đã viết hai bài báo cho các báo khác. Vì hai mẩu văn đó, tôi phải vào tù. Lúc tôi vào, người hơi chếch choáng! Người ta ngỡ tôi ốm, liền gọi dược sĩ đến. Tôi bực mình. Một kẻ nổi loạn mà phải nhờ đến dược sĩ! - Nhưng, thưa ông, tay bào chế nói, ở đây tất cả mọi người đều sài thuốc cả. Lúc này, phòng các ông Hoàng là ở dưới quyền của tôi! Đấy là một tay nhạo đời. Hắn cho tôi biết chi tiết: - Tù nhân chính trị chia làm hai phe. Những người khỏe mạnh và những người ốm yếu… ông rõ chưa? Cánh 89 thì tiềm tiệm, cánh 93 khặc khử, cánh 1830 ở giữa. Có một cậu đồ đệ của Pie Lơru – đại khái như vậy, tôi chỉ nói với ông thế thôi! Tay dược sĩ ấy thế mà đánh trúng, hắn đã đặt ngón tay vào đúng chỗ! Đúng là cánh 93 khặc khừ. Sáng nào tôi cũng thấy một người đi qua tay mang một cái bình trắng như một cái đài hoa dưới một mảnh khăn. Người ta tưởng như người đó đi lễ tiểu mi-xa; nhưng người đó hé mở một cửa ngách, qua, rồi đóng ập lại. Lúc ra người đó đi rất nhanh làm tôi không theo dõi được, tôi chỉ kịp đưa mắt liếc thấy cái bình ở dưới chiếc khăn. Tôi không nhận ra được cái bụng bình quen thuộc ấy, bình gia dụng. Cuối cùng tôi đã vén được tấm màn. Chiếc bình bí mật là một cái bô dùng vào việc riêng, nó đã cải trang để đánh lừa thiên hạ, một cái bô sắt lấy điệu bình cổ hai quai; nhưng cái tai thò https://thuviensach.vn ra… là một ống xanh nó làm tan hết mọi nghi ngờ của tôi. Vả chăng người đó đã nói toạc ra cho tôi biết hết, và đã cho tôi xem hết. - Ngày nào tôi cũng làm một liều từ ba chục năm nay, đấy anh xem, người tôi hóa khỏe. - Ừ. Nhưng tại sao lại không để người phụ việc đổ cái bình thánh thế ấy. Ông ta ngửng phắt đầu lên, và, nhìn tôi chòng chọc với vẻ giận dữ: - Anh bạn công dân, trong nền Cộng hòa đúng như tôi muốn, ai đổ bô của người nấy. Có lao dịch cũng như có nhiệm vụ! - Nhưng ông có cái chén của kẻ vô kỷ luật, cái bình nước phép của quí tộc, ông phản bội rồi! - Không! tôi chủ trương tập quyền về nội dung và cá nhân chủ nghĩa về hình thức. Mọi người đều phải mang túi đạn, nhưng tròn hay bồ dục, tùy ý. - Việc dùng cái ống kia có bắt buộc không? - Đừng đùa, anh bạn trẻ, tôi là một tay kỳ cựu! Anh còn mới quá, và chưa đủ chín chắn, để có quyền cân nhắc hành động của tôi. - Tôi không cần cân nhắc! Mới quá? Chưa đủ chín chắn?… Chưa chín chắn để dùng điếu, đúng thế! và không nghiện ống thụi, ông kỳ cựu ạ! Phải chăng ông ta muốn tôi cũng có một cái ống, và sáng sáng tôi làm theo sự chỉ huy – Theo lệnh của Ủy ban cứu quốc. Lính pháo thủ, về pháo! - Tôi là một người thuần khiết, ông ta luôn miệng. À phải! ông ta mà lại chẳng thuần khiết sau bao nhiêu phát bơm ống thụt! - Tôi cưỡi ngựa trên nguyên tắc[13]. Mỗi ngày rõ ràng ông ta bỏ bàn đạp ít ra một lần. - Ông cha chúng ta, những người khổng lồ ấy… https://thuviensach.vn Thầy tôi xưa người tầm vóc trung bình, bé nhỏ thì đúng hơn; ông nội tôi bị trong làng gọi là Lão-lùn. Trong tổ tiên tôi không có ai là khổng lồ. - Nền Quốc ước bất tử… - Một đám tín đồ Gia-tô ngược chiều! - Anh đừng báng bổ! - Thì tại sao vậy! Thế tôi không có quyền ném quả cầu vào cái bàn chơi ky của các vị thánh của ông hay sao? Tôi cứ tưởng ông chủ trương tự do tư tưởng, và ngôn luận, và báng bổ - nếu tôi ngứa miệng. Nếu tôi không xin tha, liệu các ông có lấy sắt nung đỏ dụi lưỡi tôi, hay có bắt tôi chịu cái nhục hình uống nước bằng dụng cụ nhỏ bé kia không?… Ồ! không! lẽ nào! Pây-ra trả lời bằng một nụ cười chua chát, và kéo chụp xuống tai cái mũ trùm như người ta thường đội để trèo núi Trắng, mà ông ta thì là người ở núi A-văng-tin. Quê ông ở đấy. Con người mang chậu, ống thụt, và mũ trùm ấy, chính là một G-rắc-kơ[14] đấy! Người đồ đệ của Pie Lơ-ru bằng lòng như thế đấy! Có một chuyện truyền tụng về ông ta. Găng-ta-gren hồi trước là hội viên Hội Xiêc-quy-lux, tại một xó xỉnh của nước Pháp. Vì sự thịnh vượng chung, mỗi hội viên phải đóng góp một xuất phân bón – bất kể thế nào! Chủ nghĩa nhân đạo làm Căng-ta-gren mắc họa, ông muốn tỏ ra tích cực liền uống nước lá, nó mới làm người ông nóng rực lên, và ông phải trở về Pa-ri chữa chạy. Một đôi khi ông ta nói, vẻ buồn rầu: - Ví bằng có ai rút ở đó ra bài học! Đâu như ông ta có viết thư cho Huy-gô, nhân chương nói về Căm bron, trong cuốn Những người khốn khổ. Huy-gô đã trả lời: “Người anh em ạ. Lý tưởng có hai mặt: Lý tưởng tinh thần, lý tưởng vật chất; bay bổng của tâm hồn lên đỉnh cao, rơi rớt của phân xuống vực thẳm; tiếng chim líu lô ở trên, tiếng bụng sôi ọc ạch ở dưới – đâu đâu cũng https://thuviensach.vn cao siêu! Mức sinh sản của anh ngang với tôi. Người anh em, thế đủ rồi… anh hãy ngẩng lên!” - Chính mình đã ký Huy-gô và dựng lên chuyện lỡm ấy, một anh bạn đã nói với tôi. Kể họ cũng ngộ thật! Cái ông hội viên Xiêc-quy-luyx ấy đã bị kết án với tư cách là quản lý một tờ báo phiến động – tôi ngờ là có thế thật! Còn ông kia là chủ bút tờ báo cộng hòa duy nhất đã có thể ra đời, có quyền song, được hoàng đế dung thứ. Không phải vì con người ấy là một kẻ nịnh thần và đã phạm một điều hèn nhát – ngược lại, ông ta là một người cứng ngắc, một người không gì lay chuyển nổi. Nhưng theo cái kiểu nhóm Ja-cô-banh, và Na-pô-lê-ông thừa biết rằng Rô-bex-pia là anh cả của Bô na-pac-tơ, và bất cứ ai nhân danh quyền lực để bảo vệ nền Cộng hòa, đều là anh Gàn của Đế chế! May mắn tôi lại được ở riêng một mình. Ở Ngôi mộ Nhỏ Tôi ở Ngôi mộ Nhỏ. Đấy là một căn buồng hẹp và buồn thảm, ở trên gác nhà tù; nhưng trèo lên bàn, người ta tới cửa sổ, và qua cửa sổ đó, người ta sẽ nhìn thấy ngọn cây và một khoảng trời rộng. Tôi đứng hàng giờ đầu tựa vào chấn song, để hít gió mát, hoặc để nhận phần ánh mặt trời vào trán. Cảnh cô đơn ấy không làm tôi sợ hãi. Nhiều kho tôi bỏ đấy bọn 89 và 93 để chỉ duy mình đối diện với mình, và để mình theo dõi tư tưởng mình, co lại trong một xó buồng giam, hoặc vươn ra trong không khí tự do ngoài cửa chấn song. Cảnh bị giam cầm này đối với tôi chẳng phải là chuyện nô dịch: chính là tự do. https://thuviensach.vn Trong bầu không khí yên tĩnh và cô quạnh ấy, tôi hoàn toàn thuộc về tôi. Câu lạc bộ Sự yên tĩnh đó đã bị khuấy rối, bởi vì có những chỗ trống; tôi được gọi tới ở buồng danh dự; buồng này thường bị người ta xâm lấn, mà tôi cũng vui lòng cho họ xâm lấn. Chỗ ở của tôi biến thành phòng khách, buồng ăn, buồng đấu gươm, và câu lạc bộ của nhà tù. Người ta làm ầm ầm lên trong đó! Nhưng con người trội đặc biệt trong cuộc náo động là tay cộng tác viên cũ của Pru-đông, lão Lăng-gơ-loa. - Trời đất! Mẹ kiếp!!! - A! anh đấy à!… Ngoài kia trời thế nào? - Trời thế nào? Lão thốt ra bằng một giọng giận dữ và hăm dọa. Tay lão tưởng như đang tìm thanh gươm; lão có vẻ như xé một vỏ đạn khi hỉ mũi; lão có vẻ mang một bức điện báo cho viên tướng khi lão bỏ đi với những tờ báo cũ nằm trong những ngón tay co quắp – đôi khi lão nhẩy một cái quay trở lại, mặt co rút. - Cái gì thế? - Có ai! Mười phút lão có mặt ở đây là mười phút om sòm kinh khủng. Người ta trèo lên ghế; lão trèo lên chiếc bàn đầu giường! Thế là một vở kịch câm được diễn ra với những tiếng thét loạn thần kinh! Chúng tôi chỉ là những đồ khốn kiếp. Thế nào! tôi, Vanh-trax, tôi do dự không dám treo cổ tên giám đốc Ngân hàng! - Thế người ta định treo cổ hắn à? https://thuviensach.vn - Ải! ải! Thế mà anh làu nhàu, mẹ kiếp! Hôm nay, lão muốn dựng một cái giá treo cổ cho tên cầm giữ tiền bạc, hắn chuyên sống trên chiếc ví tiền của lão – cái tên súc sinh! Lão bắt chước cuộc hành hình. Lão lấy chiếc mù-soa, tự treo cổ lên một chút, tới lúc quyết định thì lão kêu đánh hự, suýt nữa tự cắn phải lưỡi, lão quyết định leo xuống… rồi lại nhẩy xổ tới đôi giầy vải, với vẻ điên cuồng như con chó con đang mọc răng. - Cáii lãoo âấy, đúng là… gaàn dởở! ông Cuốc-bê, ngồi hút thuốc trong một xó nói. Lãooo ta… nóii tới Pơ-rru-đông? môõi mình tôi biết Pơ rru-đông. Chỉ… có hai chúng tôi là… sẵn sàng vào hồi… Bốn mươi – tám! Naày! tại sao ông thét lên thếế? của quỷ! Tôi không thét, tôi còn bình tĩnh hơn ông. Trời đất mẹ kiếp!! Thật là khôi hài và phiền nhiễu, những vị khách to mồm đó, những kẻ tù tội khỏe hay ốm đó – thế mà là những kẻ đã từng đi học, những kẻ có giáo dục, những tay tư sản! Một đôi khi, một người dân lao động đến làm họ mắc cỡ vì những trò khỉ của họ, và dẹp những cơn sôi sục bồng lên của họ. Cái người cầm búa quả là cứng hơn họ! Cái gã Tô-lanh[15]ấy, anh ta đã giành được một tên tuổi trong các cuộc hội họp cộng đồng. Anh ta là người thủ lĩnh tinh thần của giai cấp công nhân. Một bộ mặt choắt – dài ra và mỏng thêm vì một bộ râu dài cạo nhẵn ở hai bên má – con mắt linh lợi và cái miệng thanh thú, một vầng trán đẹp. Anh nói hơi ngọng, cũng như Vec-mô-ren. Họ là những kẻ tham vọng ghê gớm, những ai ngậm hoặc có vẻ ngậm sỏi như Đê-mô-xten. Chính nghị lực con người hành động của họ ẩn sau những tiếng lắp bắp như trẻ con. Họ cao nhã dưới những bộ áo tẫm thường. https://thuviensach.vn Tôi đã từng thấy một người trứ danh có cái dáng điệu ấy: nhà thuyết giáo tóc hung trong cuộc Xanh-Bac-tê-lê-my tháng Sáu, con người, bằng một cử chỉ hiền hòa, với mật ong trên môi, đã phát động cuộc đại tàn sát – đờ Fa-lux. Có lẽ cái mũi của họ không giống nhau, nhưng tôi đem đối chiếu bóng dáng họ trong gương, bởi vì dáng điệu họ hiện lên trước mặt tôi y như nhau – và họ đều dong dỏng như nhau, thanh nhã như nhau, giọng nói dịu dàng như nhau, ánh mắt lấp lánh như nhau… cái gã quý tộc ấy và cái gã tiện dân ấy! Anh ta có cái dáng đi hơi đung đưa của người bình dân; nhưng đấy là cố ý, có lẽ! Nếu anh muốn, thì cái đó sẽ chuyển thành dáng mềm mại của người quý tộc. Với nụ cười kín đáo, tia mắt sắc nhọn, dáng người chau chuốt, bộ râu mà anh chải mượt, tôi tưởng như anh chỉ nghĩ tới việc phá tan cái không khí bình dân và cái quang cảnh ảm đạm trong đó anh sống. Nguyên là người thợ trạm đã vứt bỏ đồ nghề từ lâu, anh đang nhẫn nại chạm trổ cái dụng cụ của mối tham vọng của anh. - Phải tính cả đến việc mở một cuộc lạc quyên để mài rũa đồ nghề lại, vì chúng rỉ quá rồi! Một tay ba lơn ở công xưởng đã nói. Nhưng nếu anh sợ thứ lao động làm bẩn tay, thì anh lại không sợ việc nghiên cứu đơn lẻ, những đêm thức khuya để chuyện trò với những Đức Cha của Nhà thờ kinh tế và những Đức Cha của Bạo động xã hội. Anh đã mua ở đường bờ sông những tác phẩm của A-đam X-mít và Jăng-bắp-tixt Xay do một tay tư sản xuống dốc nào đó hay một gã mất gốc rớt xuống cống rãnh nào đó đã bán cho hàng sách cũ. Bây giờ những cuốn sách đó nằm trên mặt bàn của người thợ đang ngoi lên. Cộng thêm bốn năm cuốn của Pru-đông thế là nên chuyện. Anh có hòn đá thử vàng để thử tất cả mọi thứ tiền kim loại và tư tưởng, anh sẽ trở thành một nhà bác học – hiện giờ anh đã là nhà bác học. Chính anh là viên đốc công của công xưởng chế tạo ra cuộc cách mạng thợ thuyền. https://thuviensach.vn Để kiếm sống anh làm nhân viên cho một tay buôn đồ sắt rất hãnh diện vì có một chàng trai biết nhiều đến thế làm công cho lão. Người tiện dân được giải phóng ấy, anh đã gây được một nhóm của anh. Một người cần cù thật sự tụ tập được quần chúng, Pe-ra-sông, anh nay không rời khỏi xưởng thợ, anh đại diện cho giới lao động chân tay ở trong cái gia đình nhiều xu hướng ấy. Anh tôn thờ như bậc thánh con người trở thành thủ thư và tay ngốn sách hóc hiểm kia. Và anh bắt chước và anh rập khuôn anh kia, xén râu cắt tóc y hệt, cài cúc áo choàng như thế, chụp mũ lên đầu cũng lệch như thế xuống trán xuống tai. Con người y hệt này, tôi tưởng như nó cũng là một sự khôn khéo của anh chàng Fa-lux ngoại ô của tôi kia! Bằng dây đeo tạp-dề làm việc của anh, Pe-ra-sông buộc nối ông thầy tư tưởng của anh với nhân dân, nếu không có lẽ nhân dân sẽ nghi ngờ chiếc áo ngắn kéo dài thành áo rơ-đanh gốt kia. Miễn sao anh ta đừng cắt sợi dây kia một buổi sáng nào đó – và anh ta đừng bỏ rơi người vận áo blu-dờ cũng như anh đã rời bỏ chiếc áo blu-dờ! https://thuviensach.vn XI Tôi đã bắt tay vào viết lịch sử những người thất bại tháng Sáu. Tôi đã gặp lại nhiều người trong số đó, tất cả đều nghèo khổ, nhưng hầu hết vẫn giữ được phẩm cách trong cảnh bần cùng. Chỉ một vài người bị hư hỏng vì thói quen lười nhác trong nhà tù, và họ trút cho vợ gánh nặng lao động và sự chăm nom nuôi nấng gia đình. Nhiều người vợ đó đã tỏ ra anh hùng. Họ nuôi nấng con cái trong lúc người bố ở Đu-lenx hoặc ở trong nhà ngục, họ nhịn tất cả để cho đám công dân tí hon không bị thiếu thốn gì, họ tiêu hao bao nhiêu tài năng cũng như can đảm khiến cho đất xảy ra một nghề, một công nghệ, một thuật kiếm bánh. Và bọn lau nhau đã mọc lên – mầm hạt của dân khởi nghĩa! Một vài cô gái đã hẳn hoi biến mất vào cái tuổi mà một chiếc băng xanh làm thích điên lên được và cảnh bần cùng làm xấu xí con người. Đó là niềm đau khổ của những căn gác xép, nơi kẻ tù đầy trở về chỉ còn thấy hình ảnh hoen ố, nhơ bẩn của đứa con mà họ đã cho chụp ảnh, mất mười xu, một ngày chủ nhật chợ phiên, ở vùng ngoại ô Pa-ri. Thật là gay go mới giữ được nó đứng yên được; ông bố đã phải ôm hôn con hàng chục lần, và bảo con phải ngoan. Xưa kia nó ngoan thật. Nhưng từ lâu rồi, nó không ngoan nữa, và bây giờ không ai biết nó ở đâu mà tìm. Nó không dám trở về thăm mẹ: nó sợ ông cụ nhẩy xổ vào nó. - Không phải! một cô trong số đó vừa nức nở vừa nói với tôi, cháu rất sợ thấy cha cháu khóc! Tôi sống trong cái thế giới đang nảy mầm ấy, quả thật bị xúc động hơn khi ở cái thế giới những anh hùng cổ đại, dưới con mắt những nhà giảng giải Côn-xi-o-nex. Những mũ áo kia của các vị anh hùng đó đã nhanh chóng làm cho tôi bực mình. Thế rồi vì tiếp xúc với những người bạn mới, trong lúc giao du với những người bình thường, trong tôi cũng nảy nở niềm khinh bỉ đối với https://thuviensach.vn chiếc áo Ja-cô-banh. Tất cả cái mớ lộn xộn về truyền thuyết năm 93 ấy đối với tôi có tác động như mớ áo rách lờm xờm và bạc màu mà người ta đem bán cho lão Grô buôn rẻ rách trong cái cửa hàng của lão ở phố Mu-fơ-ta mở đón gió bốn phương. Thỉnh thoảng tôi vinh dự được lão mời đến ăn cơm gia đình; và tôi hết sức sung sướng, tôi tự cảm thấy mình, một kẻ mất gốc mà được người dân lao động chính cống ấy quý trọng và yêu mến, và để thết công dân Vanh trax, lão bỏ thêm một miếng mỡ vào cái nồi bốc khói và thơm phức mùi da thuộc của khu Biev-rơ. Lão nói với vợ: - Bà lão ạ, chẳng cần phải chắt bóp, miễn sao hàng ngày có miếng ăn… Rồi, quay sang tôi: - Đời sống vất vả thật; nhưng dân thợ chúng tôi được an ủi khi thấy những người có học thức như anh đứng về phía người vô sản. Chà! thế đấy, rõ như anh hứa với tôi: nếu có khi nào cần phải đào lấy khẩu sung mà tôi đã chon tối hôm 24 tháng Sáu đằng sau xưởng Gô-bơ-lanh thì anh sẽ đến ăn xúp bên rào chướng ngại cũng như anh đến ăn bữa nay phải không? Vợ lão tức thì trả lời, với một nụ cười nghiêm trang: - Phải bố nó ạ, tôi tin chắc, thế nào ông đây cũng sẽ đứng về phía những người cùng khổ. Tôi thì tôi chỉ vào một mẩu dạ đỏ thò lò ra khỏi miệng một cái túi: - Chúng ta sẽ cắm cái kia vào ngọn lưỡi lê. - Chà! anh bạn trẻ ơi! Không phải Ma-ri-an[16]là tất cả, mà là Xô-xi an[17]! Khi nào chúng ta thành công, người ta sẽ xé cờ đi! Xô-xi-an, Ma-ri-an – hai kẻ thù địch. Những tay kỳ cựu tháng Sáu 48 đã kể lại với tôi rằng trong những nhà tù mà có những người của ngày 13 tháng Sáu 49 đến với họ, người ta hăm https://thuviensach.vn dọa những kẻ mới đến bằng ánh mắt và bằng cử chỉ và, ngay hôm đầu, người ta đã dựng rào lũy giữa đôi bên. Đã xẩy ra những cuộc đụng đầu ghê gớm dưới cùng một cái mũ trùm nhà tù, mặc dù trong những ngày lễ chung, đám ma hoặc lễ kỷ niệm, tất cả đều đeo ở khuyết áo cái màu đỏ thắm bất tử. Mối thù tồn tại, quyết liệt giữa các đảng phái, mượn đủ mọi cớ để nổ ra. Nhân một mảnh vườn con rào hở, một cành dâu vượt qua đường sỏi ranh giới, một gốc hoa kim liên vươn dài giữa hai buồng giam, người ta hắt vào mặt nhau tất cả mọi nỗi gian khổ và lỗi lầm của Cách mạng! Tôi đã biết được rất nhiều điều trong cái quán cơm của một tay kỳ cựu ở Đu-lenx, nơi giạt đến tất cả những mảnh chuyện về cuộc khởi nghĩa của tôi vào những buổi tối ngày lĩnh lương hoặc những buổi sáng ngày thất nghiệp. Mỗi người tới đó cung khai, làm chung những điều họ trông thấy vào những giờ phút bi đát. Người ăn nói giỏi trong đám ấy là một chàng mắt màu thép xám, long lanh và sắc sảo, gò má như thoa son, vầng trán quá rộng như vầng trán của mấy gã múa rối cho cạo đi để tôn nó lên, tóc dài và rủ xuống thành mớ quăn lại như tóc của bọn nhào lộn, hoặc chiếc vòng hoa giấy của Làng thơ. Người ta không bao giờ đoán được rằng chính một người thợ mộc cũ đã bị kết án chung thân vì với chiếc khăn che bụng, anh đã hoàn thành chiếc bục đá to dựng ở góc Chợ đen. Lúc này, nghề mộc không ăn thua, anh quay ra làm nghề chào hàng và đặt hàng, và, theo anh nói, anh cũng chỉ tạm đủ sống. Chiếc áo rơ-đanh-gốt màu lơ của anh sạch sẽ; tuy nhiên anh vẫn giữ lại chiếc cát-két thợ. - Việc đó không làm phí phạm cái mũ những lúc tôi không tới khách hàng, anh nói. Vả lại, các bạn ạ, tôi vẫn là một người thợ: thợ chạy chứ không phải thợ tại chỗ, có vậy thôi. - Còn Ruôn, bây giờ hắn ra sao? Lâu nay cậu có gặp hắn không? - Không, có chuyện gì vậy? - Này, bảo thật, cậu không biết đấy, người ta bảo nó làm mật thám. https://thuviensach.vn - Ay, ta hãy nói chuyện khác, các bạn! Lão Mabi ngắt lời. Nếu cứ nghe lời đồn thì ai cũng sẽ là mật thám cả! Ta cứ việc khử những thằng nào có bằng chứng hẳn hoi… bọn chúng sẽ phải gờm! Lão Mabi nguyên là một thợ chạm kim loại, đã mất tay nghề vì cảnh nhàn rỗi ác nghiệt lúc bị cấm cổ, và bây giờ lão bán hàng rong các phố. Nhưng, trong những năm ở tù, lão đã học trong những sách mượn của các bạn cùng nhà giam; lão đã suy nghĩ, bàn cãi, kết luận. Vầng trán rộng nhăn nheo và trụi tóc nói lên suy tư của lão; người bán quạt hoặc chao đèn – tùy từng mùa – có bộ mặt một triết gia chiến đấu. Nếu lão vận một chiếc áo đen, người ta sẽ dừng đứng lại trước mặt cụ già cao lớn và sẽ ngả mũ chào cái đầu uy nghiêm của lão. - Ông cụ dạy môn gì thế? những người ở trường Xoocbon hoặc trường Sư phạm sẽ hỏi. Ông lão dạy môn gì à? Giảng-đàn của lão cũng đi rong như cuộc đời lão; nó là cái bàn của một quán ăn nghèo khổ, mà lão tì tay vào để tuyên truyền bạo động cho thanh niên, hoặc nó là cái thùng lấy ở rào chướng ngại và dựng đứng để lão trèo lên đó hô hào khởi nghĩa. Tôi trông thấy không ít người quần áo rách rưới, nhiều kẻ bị đói đã đọc Pru-đông và đã đánh giá Luy Blăng. Cái điều ghê gớm! Ở phía đầu những tính toán của họ và ở phía cuối những lý thuyết của họ, bao giờ cũng đứng một người canh gác của bạo động! - Còn phải đổ máu, anh thấy không! Thì tại sao? Tại sao những con người sống kham khổ rất ít nhu cầu ấy, tại sao những bậc lão thành râu dài, mắt hiền yêu trẻ nhỏ và ý lớn ấy, lại bắt chước những bậc tiên tri Ixraen và tin rằng cần phải có hy sinh, việc tàn sát là không tránh được? Hôm nọ, một em bé gái lên tám tuổi bị đứt tay – một người dữ tợn, ngực đầy lông lá, đã ngất đi. Phải nhìn thấy tất cả những con mồi của ngục https://thuviensach.vn tù Nhà nước ấy đổ xô vào dỗ dành và ôm hôn đưa bé như thế nào! Một người đã tết một con nộm bằng một mảnh vải, một người khác chạy đi mua con búp bê một xu. Đồng xu ấy là tiền thuốc lá của anh, tối hôm đó anh đã nhịn hút. Và người ta lấy giẻ buộc vết thương nhỏ với mối xúc động mạnh hơn cả khi người ta băng bó vết thương lớn của một chiến sĩ bị gẫy chân, gẫy tay một cách thảm hại, trong một trạm cứu thương lưu động ở ngã tư. Chàng trai có cặp mắt sắc sảo định viết một cuốn sách. Anh đang viết; tôi ngờ là như thế. - Phải, tôi đã ghi lại những điều tôi trông thấy ở Tu-lông. Tôi đã viết đầy hai quyển vở to bằng này. Tôi sẽ đưa ông xem, nếu ông quá bộ tới nhà tôi. Chúng tôi đã hẹn nhau. - Ông sẽ gặp vợ tôi, đó là con gái ông Pooc-nanh, ông Chân gỗ. Một con người mảnh dẻ, duyên dáng, vẻ cao quý, nhưng buồn rầu – buồn đến chết! – và một mối u sầu không tên, không biết từ đâu đến, phản ánh một niềm đau đớn khôn nguôi và âm thầm! Tóc chị màu tro, một màu tro để lộ ra vì buồn phiền mà đổi màu; một sự phát hiện đau đớn nào đó, chắc một buổi tối, đã rắc tro lên mái đầu xanh ấy, bằng những vết nhăn nhỏ hằn lên như sợi tơ. Chị hững hờ đáp lời chào nhạt nhẽo của chồng và gần như đau lòng mà phải đón tiếp tôi. Tôi đã nói chuyện với chị về ông thân sinh chị, chiếc Chân gỗ nổi tiếng đã có giờ phút vang âm của nó trong lịch sử âm thầm của những biến cố tháng Hai. - Vâng, tôi là con gái ông Pooc-nanh. Cha tôi xưa là một người chính trực! Chị đã nhắc đi nhắc lại điều đó nhiều lần: “một người chính trực!”, con mắt nhìn xuống, hai cánh tay nhỏ khoanh trên ngực, chị xích ghế ra – tôi tưởng như thế - để chồng khỏi chạm vào mình khi anh ta chạy lại gian buồng để tìm tập bản thảo. https://thuviensach.vn Cuối cùng, anh ta vỗ trán và nói: - Tôi nhớ ra rồi, để ở dưới kia. Anh đi xuống – rón rén – khom lưng, chân lê, cử chỉ vụng về, nhưng con mắt vẫn long lanh và xuyên bóng tối gian buồng thiêm thiếp trong cảnh hoàng hôn. Những cửa sổ vẫn đóng kín; chị chỉ thốt ra mỗi một lời: - Chắc ông cũng là người trong cuộc âm mưu với nhà tôi? - Tôi không mưu mô gì cả. Chị chẳng đáp lại một lời, và chúng tôi ngồi câm lặng trong bong tối. Anh ta trở lại với những quyển vở của anh. - Cái này không viết kiểu như nhà văn chuyên nghiệp nhưng có nhiều hồi ức. Ông có thể lợi dụng cho công việc của ông. Ông chỉ cần in tên tôi vào đó để thiên hạ thấy rằng những người bị tù tháng Sáu không phải những kẻ dốt đặc, hoặc những tên đại ác như người ta tưởng. Chị vợ đã ngước mắt lên, và rọi về phía chồng một ánh mắt lạnh lẽo làm tôi thấy giá buốt khi nó lướt qua chỗ tôi, còn anh chồng thì tiễn chân tôi, khe khẽ bước và nói như trong một nhà cấm không được nói to vì có người đang hấp hối – hoặc có một xác chết. Tôi đi về phía Pa-ri, qua những phố kín đáo và tối đen, óc bị ám ảnh bởi những ý nghĩ vẩn đục, tự hỏi có tấn bi kịch gì đang diễn ra giữa hai nhân vật ấy. - À! Anh đã đến chơi nhà anh ta đấy, ông lão thoát nạn ở Đu-lenx nói với tôi. Vợ anh ta có nhà không? Cô gái ấy là một con người can đảm. Tôi đã thấy chị ta hoạt động, hồi còn con gái… tinh ranh như con ruồi và vui vẻ như chim sơn ca! Anh chồng tốt số mà chẳng xứng. - À phải, đúng vậy! Nhưng có phải họ đồn về anh ta cũng như về Ruôn: Anh ta làm mật thám, phải không? - Không thể thế được! Chị ta, mặc dù bé nhỏ, sẽ tát vào mặt hắn rồi nắm râu kéo hắn đến nộp chúng ta. Và chị ta sẽ trao chồng cho Mabi để https://thuviensach.vn Mabi cắt tiết! Phải không, Mabi? - Phải. Trừ phi chị ta sợ xấu hổ quá; hoặc yêu hắn… trường hợp này cũng đã xảy ra! Có người bước vào. - Các bạn đang nói ai đấy? - Lac-gi-lie…[18]. https://thuviensach.vn XII Một số người đã tới tìm tôi, và nhân danh tư tưởng cách mạng, đã buộc tôi ra tranh cử nghị viện với Juyn Xi-mông. Tôi đã chẳng từ chối. Thằng điên tội nghiệp! Chà! Những ai ngỡ tôi nhận lời vì kiêu ngạo, vì muốn được rạng mặt chẳng biết tôi đã tái mặt, đã rung mình đến thế nào khi nghĩ tới cuộc chiến đấu mà tôi sắp lao vào! Nhưng vì người ta đã gọi đến tôi, tôi sẽ không lùi bước. Vậy tôi sẽ nói gì với khu ngoại ô Ăng-toan? Với bà con ở Sa-ron, với những người vận áo blu-dơ ở Puy-tô, tôi sẽ ăn nói thế nào? – bản thân tôi sắp ném lên bàn cân những lý thuyết chưa chín hẳn, mà tôi chẳng lúc nào rảnh để cân nhắc trong bàn tay kẻ bất phục tùng của tôi. Tôi chưa bao giờ có đủ tiền để mua các tác phẩm của Pru-đông. Tôi đã phải mượn từng cuốn rời rạc, để đọc vào ban đêm. May sao còn có Thư viện đó; và thỉnh thoảng tôi đã thò mũi và nhúng trái tim vào tận nguồn. Nhưng tôi đã phải uống hộc tốc và sặc sụa, vì tôi có việc khác phải làm ở phố Rit-sơ-li-ơ hơn là nghiên cứu công lý xã hội. Tôi cần bứt ra từ lòng sách cái mầm của những bài báo để kiếm sống, và ông chủ tự vị từ chối không nhận bài khi chúng có mùi triết lý hiếu chiến hoặc bình dân. Thế mà chuyện đó, xảy ra đôi lần, khi tôi đã nuốt một ngụm của Pru-đông – thế là lăn trên trang giấy của tôi những giọt đỏ lòm. Vậy là tôi mới chỉ biết một nửa những điều cần phải biết, mà cũng chưa hẳn! Tôi lại còn có cơ hội bị một cuộc thất bại lố bịch, tôi chẳng là một kẻ dốt nát muốn chạm trán với thế giới già đời, một kẻ tập nghề định chống lại thợ cả, một gã lính mới táo gan đưa ngọn cờ vào thật sâu! Không khéo trượt chân, ngã lăn từ trên xuống dưới cầu thang… chẳng khác gì những cô gái chửa hoang không muốn cho ai biết lỗi lầm của mình. https://thuviensach.vn Tôi đã ngả theo sự cám dỗ, với nguy cơ bị gẫy chân gẫy tay hay bị vạc mặt, bởi vì tôi sẽ bị tổn thương một cách khác hẳn nếu tôi bị cử tọa la ó! Bị thương cũng chẳng sao; bị phỉ báng thì sẽ sụp đổ cả một thời thanh niên đầy những đau khổ, mà cũng đầy hoài bão! Cuộc họp đầu tiên là vào tối hôm nay. Tôi cố chuẩn bị bài nói chuyện của tôi… Chà! thật thế đấy! Tôi đã mất vào đó hàng giờ, hàng giờ! Tôi chỉ vạch ra cho toàn bộ cuộc vận động vài ba đường lớn, như những sợi dây căng trên đường chạy, gieo rắc những ý kiến như những hòn sỏi của chú bé tí hon. Tôi sẽ đi theo những đường ấy, và dọc đường tôi sẽ nhặt những hòn sỏi, khi tôi đi về phía con yêu tinh. Song ít ra tôi cũng cần đến một đoàn những người tận tâm ủng hộ! Nhưng Pat-xơ-đu-ê[19]và những người tháng Sáu không còn ở đây nữa. Họ đã bỏ đi ngay lúc tôi đã nhận việc hiểm nghèo, họ quay về khu phố của họ để tìm kiếm những anh chàng Vanh-trax khác. Do một sự tình cờ man rợ, chẳng có một mống ở quán mà người ta bảo tôi tới đó tự sát, như Na-pô-lê-ông đã hạ lệnh cho tướng sĩ đóng chặn một chiếc cầu và chết ở đấy. Thế là tôi lên đường, một thân một mình, ngồi trên chiếc ghế xe hàng để tới phòng câu lạc bộ. Trên chuyến xe ấy, tôi nghe người ta tán dương tài đức của người mà tôi phải chọi. - Ồ! ông ta thì nắm chắc trong tay thôi! Ông ta thì cứ cho La-sô không còn mảnh giáp. - Ông ta có đối thủ nào khác không? - Cố nhiên không! Cánh cộng hòa thì kẻ nào cả gan? Này! gã khốn khổ! ngồi bên cạnh mày đó là một tên cha căng chú kiết, lúc cùng với mày trả ba xu cho người đánh xe, hắn vừa đánh rơi, những mảnh giấy trên đó hắn ghi vài câu đầu tiên mà hắn sẽ nói để chọi lại kẻ mà mày tán dương; cộng thêm bốn năm lời màu mè, lòe loẹt như tranh Ê-pi nan để tô điểm cho bài nói của hắn. https://thuviensach.vn