🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Người Bản Lĩnh Ebooks Nhóm Zalo https://thuviensach.vn Tên sách : NGƯỜI BẢN LĨNH Tác giả : HOÀNG-XUÂN-VIỆT Nhà xuất Bản : ĐẠI NAM ------------------------ Nguồn sách : Thích Đức Châu Đánh máy : Đỗ Hằng Kiểm tra chính tả : Phạm Dung, Nguyễn Thị Thùy Dương, Nguyễn Văn Ninh, Trần Khang, Dương Nhật Xuân, Nguyễn Thu Hà, Nguyễn Thị Nhi, Nguyễn Ngọc Linh Biên tập ebook : Thư Võ Ngày hoàn thành : 12/04/2018 https://thuviensach.vn Ebook này được thực hiện theo dự án phi lợi nhuận « SỐ HÓA 1000 QUYỂN SÁCH VIỆT MỘT THỜI VANG BÓNG » của diễn đàn TVE-4U.ORG Cảm ơn tác giả HOÀNG-XUÂN-VIỆT và nhà xuất bản ĐẠI NAM đã chia sẻ với bạn đọc những kiến thức quý giá. https://thuviensach.vn MỤC LỤC TIA SÁNG TỰA PHẦN NHỨT : ĐỐI-KỶ CHƯƠNG I : ÓC GIÀ GIẶN CHƯƠNG II : ÓC ĐƠN GIẢN CHƯƠNG III : ÓC HƯỚNG-THƯỢNG CHƯƠNG IV : ÓC THANH BẦN CHƯƠNG V : ÓC TRẦM MẶC CHƯƠNG VI : ÓC TỰ CHỦ PHẦN HAI : ĐỐI-THA CHƯƠNG VII : ÓC THÀNH THỰC CHƯƠNG VIII : ÓC CHỊU ĐỰNG CHƯƠNG IX : ÓC BẶT THIỆP CHƯƠNG X : ÓC THÀNH BẠI CHƯƠNG XI : ÓC DẪN DỤ CHƯƠNG XII : ÓC SÂU SẮC https://thuviensach.vn HOÀNG-XUÂN-VIỆT NGƯỜI BẢN LĨNH BÍ THUẬT ĐÀO LUYỆN MỘT ĐẦU ÓC GIÀ GIẶN : NỘI TÂM CỨNG NHƯ THÉP MÀ NGOẠI DIỆN MỀM NHƯ CHUỐI. https://thuviensach.vn Xin kính cẩn trao tặng thế hệ thanh-nam ; thanh-nữ mà tâm-hồn lúc nào muôn họ cũng cầu nguyện cho trắng đẹp như tờ giấy mới, để trên đó sẽ soi hình những Thánh nhân, những anh hùng, những anh thư của dân tộc giống Rồng. HOÀNG-XUÂN-VIỆT https://thuviensach.vn TIA SÁNG Không phải già cả thì tất nhiên già giặn : người ta có thể đầu hai thứ tóc mà non trí, cũng có thể còn măng xanh mà óc như thép đã trui. NGHIÊM-THỦY-THẠCH Phải có bản lĩnh cao cường lắm mới sống được cuộc đời đơn giản giữa thời đại thờ lạy Bò vàng nầy. FEURZINGER Mỗi ngày, sau giờ vật lộn với cuộc sống vật chất quá ư phiền toái, ta nên có vài phút thả hồn hướng thượng để tìm một viễn cảnh. WATERSTONE Ôi quí đẹp thay : những cha mẹ quê mùa sống thanh bần, dành dụm tiền cho con cái ăn học nên thân với đời. ECPROCLÉSIA Xung quanh bạn có vô số kẻ láo xược cách chân thành. CHRISPROTO Cứ nhoi lên : vấp té thì đứng dậy, tiến ngay không được thì tiến quanh. Mà nhứt định thành công sau cùng. HOÀNG BÍCH-MỘNG https://thuviensach.vn TỰA Chuyện xưa, Trang-Vương sai mật thám nghiên cứu tình thế nước Trần để đánh. Mật thám về tâu : Không nên đánh Trần quốc. Trang-Vương hỏi : Tại sao ? Mật thám thưa : « Nước Trần đã thủ kiên cố lại chứa chất nhiều của cải. Đánh tất thua. » Ninh-Quốc liền đáp : « Nếu vậy thì nên đánh Trần quốc lắm. Nước ấy nhỏ mà thành hào cao sâu thì dân bị kiệt lực, nhỏ mà tàng trữ nhiều của cải thì thuế nặng, vua bị thù ». Trang-Vương nghe Ninh-Quốc hữu lý, đánh Trần, thắng. Còn chuyện nay ? Lúc làm Tổng thống, có lần Théodore Roosevelt dượt quyền với một Đại úy. Sĩ quan nầy đánh dập mắt trái của ông. Mắt đau rát quá, về sau mờ. Nhưng Roosevelt nén nỗi thống khổ, không hề cho viên Đại-úy hại mình biết. Một giáo sư toán đã đứng đầu sổ danh nhân thế giới hiện nay, người có hồi chánh phủ cùng nhân dân Đức coi như thần, người đã khai sinh một học thuyết làm chấn động giới triết học, được non nghìn quyển sách nghiên cứu, diễn giảng, bạn biết người ấy là ai chắc ? Albert Einstein. Được người đời đưa lên tận mây xanh như vậy, nhưng cha đẻ « thuyết tương đối » sống làm sao ? Sống đơn giản lắm. Ông coi bao nhiêu lời ca tụng của thiên hạ thua chiếc vĩ cầm của ông. Đi đâu Einstein rất ít đội nón, mặc đồ cũ mèm, lòng vô tư, có diện tướng an lạc. Đọc mấy chuyện trên, thưa bạn, chắc bạn có những nhận xét nầy : là Ninh-Quốc biết thấy cái thuận trong cái nghịch. https://thuviensach.vn Roosevelt biết trọng lòng dễ sợ của người dưới. Einstein sống đơn giản. Người ta gọi những bực nầy là kẻ có óc Già Giặn. Họ sống hạnh phúc, họ khéo xử thế, họ đắc lực chung qui nhờ bộ óc đã trui. Muốn đi theo vết chân của họ, chúng ta phải nỗ lực rèn đúc tâm hồn « bản lĩnh ». Bởi lòng người khó đo hơn sông biển, ruột xã hội có những hóc kẹt ác, bởi có nhiều phận sự hay cuộc lập thân thường không thành công cách đơn sơ, nên con người, muốn sâu sắc xử đối với kẻ xung quanh, đề phòng những mưu cơ, ăn chịu những thử thách, thất bại, phải khôn ngoan, trầm tĩnh, cẩn thận, lạc quan, can đảm, nói tắt là phải già giặn. Hẳn bà Dorothy Carnegie có lý khi viết quyển Don't grow old grow up để nhấn mạnh sự cần thiết của đức tánh căn bản nầy. Nó là nồng cốt của nhiều nhân đức khác. Nó là chìa khóa của đạo hạnh, luyện tâm, xử gia, xử thế, và hoạt động. Chiếc đũa tiên để sống ấy, người ta có quan tâm tạo cho mình không ? Hình như ít lắm. Đức Giêsu dạy ai không tái sinh làm con trẻ, sẽ không đặng vào thiên quốc. Trong quần chúng, lắm kẻ hiểu lầm chất triết lý nhân sinh thẳm sâu của huấn từ ấy. Đấng Cứu-Thế muốn con người tự tâm hồn nên vô tội, hiền lương, thanh khiết, khiêm từ, sốt sắng, nhẫn nại, bác ái, chịu khó v.v... tức là có bản lĩnh. Vả lại mục đích của luyện thân là làm sao cho ngày càng từng trải, con người bên trong càng lão luyện để làm nên những việc có ích cho bản thân, gia đình, quốc gia, chớ đâu phải lo bảo trì sự trẻ trung hiểu theo nghĩa non nớt mãi để rồi chuốt lấy những hối tiếc. Thực ra ai cũng muốn được gọi là già kinh nghiệm vì trong thực tế ai cũng cảm thấy làm việc gì mà đầu óc non nớt dễ https://thuviensach.vn thất bại. Nhưng ở thời nầy vì cơn lốc mê say vật chất xô đẩy, nên nhiều dân tộc, nhiều phong trào thích « vui vẻ trẻ trung ». Trong chức vụ, kẻ cao tuổi bị chê là « hết xài », quàng rờ, lạc hậu. Đức nghiêm trang có khi bị coi là kiểu cách, là khó tánh, ít bặt thiệp, quê mùa. Còn da mồi tóc bạc thì thôi : đã không được kính trọng lại bị coi như cái gì mà ai thấy cũng phải trốn. Đàn bà không sợ chi bằng cái già đã đành, mà đàn ông cũng rộn rịp làm cho trẻ. Người ta thoa phấn cho da mặt trẻ. Người ta lựa màu áo quần, lối trang sức cho thân thể ra vẻ trẻ. Đừng quên thời xuân xanh, cái đáng khen là sự mỹ miều của thân xác, còn cái đáng lo là sự non nớt, khờ dại của tâm não. Về đường tinh thần, tuổi trẻ phải chuẩn bị cho tuổi già, người thanh niên phải thu trữ kiến thức, phải sống kỹ đời sống, rút khôn trong những lần dại, để lúc cao niên chu toàn nghề làm người của mình. Đức già giặn khẩn thiết như thế, mà không phải tự nhiên ai cũng có hay hễ già cả thì tất nhiên già giặn. Có lẽ phần đông chúng ta nhận thấy riêng trong sự phán đoán hay trong việc làm lắm khi chúng ta non nớt, mặc dầu chúng ta đã khá tuổi. Chúng ta ít kiểm điểm hạnh kiểm của mình mà hay chê kẻ khác háo thắng, thiếu khôn ngoan, nghèo nhân đức, không khiêm tốn. Nghe một việc quấy, một tật xấu của tha nhân, chúng ta vội tin người thuật lại, liền chỉ trích. Nhiều chuyện đời, nếu xét kỹ, đơn giản lắm. Chúng ta hấp tấp làm cho nó ra phiền toái, bi đát, nguy nan. Làm lớn có nhiều trường hợp chúng ta phải biết hi sinh một để lợi mười, phải biết thu tâm người dưới, sáng suốt tự quyết, chúng ta lại câu nệ hẹp hòi, nô lệ dư luận khiến công ích bị thiệt hại. Thấy https://thuviensach.vn một người cầm hộp á phiện, nói gì không biết chúng ta liền nói người ấy có tật « bắn khí » hay dạy kẻ khác làm quen với nàng tiên nâu. Làm giáo sư hay giám thị, chúng ta in trí, xem tướng học sinh, đoán tính tình, tương lai, công tội, đoán không phải theo tâm lý học hay diện tướng học, mà theo lòng ích kỷ, theo óc tây vị nô lệ tình dục. Trước một công việc gì ta không chịu cân đo lợi hại, thất bại, đâm ra bi quan. Lâm vào một hoàn cảnh nguy nan, liệu không giải thoát được mà chẳng biết ăn chịu đau khổ, cứ oán hận người, trách số phận, chán đời, bỏ bê phận sự. Đó là chưa nói những tật đa ngôn, tánh thắc mắc, thói khoe khoan. Tất cả, thưa bạn, tất cả đều làm cho chúng ta thất bại. Nói tắt đều làm tâm hồn chúng ta còn « xốp » chưa được trui rèn già giặn. Trong cuốn Người Bản Lĩnh nầy chúng tôi nêu cho bạn lý tưởng già giặn. Những vấn đề được trình bày theo lối tùy bút. Chúng là những bí quyết thực hành, chỉ liên hệ với nhau trong lý tưởng làm người. Hi vọng đọc nó, con người bạn sẽ dần dần cường dũng. Đó là phần thưởng thỏa mãn cho người viết cùng bạn đây. Mà chắc đó cũng là nguyện vọng của bạn vì nó làm cho đời bạn lên hương. HOÀNG-XUÂN-VIỆT https://thuviensach.vn PHẦN NHỨT : ĐỐI-KỶ CHƯƠNG I. ÓC GIÀ GIẶN CHƯƠNG II. ÓC ĐƠN GIẢN CHƯƠNG III. ÓC HƯỚNG THƯỢNG CHƯƠNG IV. ÓC THANH BẦN CHƯƠNG V. ÓC TRẦM MẶC CHƯƠNG VI. ÓC TỰ CHỦ https://thuviensach.vn CHƯƠNG I : ÓC GIÀ GIẶN « Đừng khôn một gang để ngu một dặm. » WATERSTONE 1. Để giúp bạn tự tạo con người bản lĩnh trong nhiều tác phẩm trước tôi nhấn mạnh vai trò của đức tự chủ và coi nó là chìa khóa của thành công. Tôi nghĩ trước khi gieo giống, người ta phát cỏ dại. Trước khi bàn cùng bạn những bí quyết luyện óc, già giặn, ta cần sự điềm tĩnh để tạo bầu không khí thuận hợp cho nó nẩy nở. Do đó bản lĩnh lớn lên. Người bản lĩnh dĩ nhiên là người hùng, nghĩa là có ý chí cường dũng. Song ý chí là một lực lượng không có « con mắt ». Mà trách nó không được. Tâm lý học đã dạy ta đối tượng của ý chí không phải là cái gì khác hơn là cái phúc. Có ý chí chưa hẳn nên người có giá trị, vì ý chí có thể giúp tác thiện mà cũng có thể bị lạm dụng tác ác, mặc dầu tự bản chất ý chí đòi kết quả thiện. Tạo hóa vốn khôn ngoan, tạo ý chí như động cơ và tạo một năng lực khác làm hoa tiêu cho hành động con người. Trong cuốn « Tâm lý học » tôi đã phân tách bản chất của trí tuệ và các cuốn « Luận lý học », « Người chí khí » tôi nói rộng về bí quyết luyện trí. Ở đây chỉ nhắm góc cạnh thực hành. Trước hết, ta để ý trí tuệ hoạt động theo một đường lối đặc biệt và rất tế nhị. Nó có tánh chất thiêng liêng, nhưng hoạt động căn cứ trên những hình ảnh thu hoạch bằng các cửa ngũ quan. Mà nói hình ảnh, nói ngũ quan là nói ảnh hưởng của cảm tình, một sức lực xô đẩy trí tuệ và trái lại, trí https://thuviensach.vn tuệ soi sáng cho nó xô đẩy. Tôi thích Jean des Courberives : « Mọi tác vi con người đều hiểu ngầm một tư tượng cũng gọi là biểu thị ». Sự biểu thị nầy phải hoạt động, nghĩa là chuyển động bởi cảm tính. Và đây bạn hãy nghe tiếp Gustave le Bon : « Ý tưởng thuần túy tự nó không có năng lực nào hết. Nó vẫn là một bóng ma bất lực khi nó không được bao bọc bởi những yếu tố tình cảm, thần bí có thể biến hình nó thành sự tin tưởng ». Tuy chịu ảnh hưởng của cảm tình, phạm vi hoạt động của trí tuệ vẫn theo những nguyên tắc riêng biệt. Những nguyên tắc nầy dưới đây, chúng tôi sẽ bàn đại cương. Chúng không phải là những lá bùa để giúp ta thành bậc thượng trí. Nhạc sĩ Beethoven có hồi cho in trên danh thiếp của mình những chữ : « Hirn besitzer » nghĩa là « người có một bộ óc ». Chúng ta không dám cao vọng thành vĩ nhân như nhạc gia người Đức nầy, nhưng ta phải cương quyết rèn luyện đầu óc sáng suốt bằng những quy-tắc mà triết học có thể giúp ta. 2. Theo tinh thần cuốn « Introduction à l'étude de la médecine expérimentale » bạn có thể tìm chân lý bằng cách nhận xét sự kiện, rồi thí nghiệm. Claude Bernard đã thành công rực rỡ trong khoa học thực nghiệm nhờ phương pháp đó. Lấy thí dụ sản xuất thuốc thơm. Hai hãng cùng sản xuất thuốc thơm bán 15$ một gói. Thoạt đầu cảm thấy một hãng sản xuất liên tiếp, nhanh chóng, hiểu là được tiêu thụ chớp nhoáng. Còn một hãng sản xuất chậm chạp, biểu là biết. Tại sao có hiện tượng đó ? Hãy nhận xét tế nhị. Thuốc hãng dưới cũng thuốc thơm, cũng bán 15$ một gói mà tại sao tiêu thụ thua thuốc hãng trên ? Có phải tại thuốc hãng trên dài điếu https://thuviensach.vn hơn không ? Có lẽ thuốc hãng dưới vấn lỏng hơn ? Coi chừng mùi thơm thuốc hãng trên dịu hơn. Thuốc hãng dưới có nhỏ điếu hơn không, hút có gắt cổ, khô cổ không ? Nhận xét xong, ta đưa ức thuyết nguyên nhân để thí nghiệm. Nếu thấy hai thứ thuốc không thứ nào hơn thứ nào, duy thứ trên dài điếu hơn ta có thể lấy đó làm nguyên nhân. Và cho thuốc hãng dưới thí nghiệm là làm dài điếu hơn. Lúc thí nghiệm vẫn nhận xét bằng tinh thần vô tư, kỹ lưỡng về một mặt. Sự thí nghiệm chỉ có kết quả tốt khi sự nhận xét không bị sai lạc bởi những cẩu thả, thành kiến v.v... 3. Còn phương pháp của Descartes ? Descartes bậy ở chỗ đôi khi ngờ những chân lý của Thánh kinh. Đức tin có phạm vi hoạt động của đức tin, lý trí có phạm vi hoạt động của lý trí. Lý trí con người là có một bụm tay, đâu phải là chìa khóa vạn năng để mở hết các kho chân lý. Nhưng cuốn « Phương-pháp-luận » của ông có những quy bất hủ cho thuật tin tưởng. Theo Descartes trước khi nhận một điều gì là thực, phải chứng nghiệm nó. Nên dè dặt ở chỗ có nhiều địa hạt không thuộc phạm vi vật thể chịu khảo sát của khoa học. Mà không phải cái gì không chứng nghiệm được là không có, không thực. Ngoài dè dặt đó, nguyên tắc của Descartes là luật vàng để tìm chân lý. Cũng theo Descartes, phải dùng óc phân tách chia các khó khăn ra từng phần nhỏ. Sau khi phân tách thì tổng hợp các phần tử lại thành loại. Cùng hết là tổng kiểm. 4. Phương pháp tìm sự thực của Stuart Mill cũng khả https://thuviensach.vn quan. Chính Stuart Mill ra năm phương pháp. Sau khi trình hai phương pháp đầu, ông đề ra phương pháp nối lại phương pháp phù hợp và sái dị. Song phương pháp nầy kỳ thực nằm trong hai phương pháp trên. Tôi chỉ bàn bốn phương pháp với những luật chính Stuart Mill nêu ra. 1) Phương pháp phù hợp. Luật : « Nếu có hai hay nhiều trường hợp của hiện tượng chỉ có một hoàn cảnh chung, thì chỉ hoàn cảnh mà mọi trường hợp phù hợp nhau là nguyên nhân (hay kết quả) của hiện tượng ». Thí dụ bạn thấy có nhiều tư thục trung học khác nhau mà học sinh đông như kiến cỏ : trường thì kỷ luật đanh thép, trường thì giáo sư dạy vũ bão, trường thì tổ chức khoa học... Nhưng các trường đều giống nhau ở chỗ là có trường sở nguy nga với những tiện nghi khoa học thì bạn có thể phỏng đoán trường đẹp là nguyên nhân của trường thạnh. 2) Phương pháp biệt dị. Luật : « Nếu hai trường hợp mà một sinh ra hiện tượng một không, đều có chung những hoàn cảnh trừ một hoàn cảnh chỉ có trong trường hợp thứ nhứt, hoàn cảnh làm cho hai trường hợp khác nhau là kết quả hay nguyên nhân hay thành phần tối cần cho nguyên nhân của hiện tượng ». Thí dụ hai trung học đường không khác nhau vì mọi phương diện mà chỉ khác nhau chỗ một trường có hiệu trưởng đắc nhân tâm, một trường có hiệu trưởng ít ưa xã giao. Bạn có thể đoán nguyên nhân của trường thạnh là bặt thiệp. 3) Phương pháp thay đổi đồng phu. Luật : « Một hiện tượng thay đổi cách nào đó mỗi lần có hiện tượng khác thay đổi giống vậy, thì là nguyên nhân hay kết quả của hiện tượng https://thuviensach.vn nầy hay liên hệ nào đó bởi vài sự kiến tạo nguyên nhân ». Thí dụ, ta đã thấy một trường sung nhờ đắc nhân tâm. Ở trường ấy có một dạo ông Hiệu-trưởng vụng xã giao, trường mất học sinh dần dần. Thì đúng đức bặt thiệp là nguyên nhân thu hút học sinh. 4) Phương pháp thay đổi thặng dư. Luật : « Nhờ những sự qui nạp trước mà rút của một hiện tượng phần mà người ta biết là kết quả của vài kết quả trước và cái còn lại của hiện tượng tư tưởng là kết quả của những kết quả trước còn lại ». Thí dụ ta liệt kê hết các điều mà ta cho là nguyên nhân sung thạnh của một trung học đường nhưng ta trừ một điều. Sau khi cứu xét kỹ các điều ta thấy chúng không phải nguyên nhân thì điều còn lại tất phải là nguyên nhân sung thạnh của trường. 5. Ngoài những nguyên tắc suy tưởng căn bản của các danh nhân tôi trình bày trên, bạn có thể luyện cho mình óc khoa học hiểu là óc quan sát (óc nhận ý thức sự kiện) và óc chứng minh (óc biện lý sự kiện phải thế nào đó). Điều kiện căn bản của óc quan sát là khách quan, tức là phải vô tư nghiệm xét sự vật y như nó xảy ra chớ không phải như ta muốn nó xảy ra như thế nầy thế khác. Quân thù của khách quan là óc tôn giáo mê tín, thành kiến, in trí, tình cảm, quyền lợi v.v... Điều kiện không có được của óc quan sát ta phải để ý là bình phẩm so sánh, tìm cho kỳ được chân lý. Óc phê bình tôi nói đây xin bạn đừng hiểu là óc chỉ trích (Esprit de critique) hay óc lý sự (Esprit raisonneur) là thứ đầu óc bịnh hoạn, hẹp hòi trẻ con. Óc phê bình là thứ óc chỉ nhận chân cái gì đã được chứng minh là chân. Nó buộc ta truyền https://thuviensach.vn trạch, phán đoán, đặt định chân giá trị tất cả cái gì ta quan sát. Dĩ nhiên khi quan sát nghĩa là chủ quan phê phán ta không được làm cẩu thả, nửa chừng. Tinh thần chu đáo, xét đúng là tối cần. Óc chứng minh là óc thúc đẩy ta chỉ nhận là thực cái gì được biện lý bằng những tượng quan tất yếu. Động cơ của óc chứng minh là tinh thần suy lý khoa học, nghĩa là trước những hiện tượng tự nhiên, không như ngày xưa người ta đầu hàng cái huyền bí, ta nỗ lực giải thích các lý do tồn tại, các tương quan, các nguyên nhân và kết quả. Giải thích đi từ đơn sơ đến phức tạp, từ cá biệt đến phổ thông hay ngược lại, chớ không phải theo cái ý tự do biến đổi... Các giả thuyết, các nguyên lý, định lý được hệ-thống hóa chặt chẽ. Có thể nói người ta hình-học-hóa các tư tưởng. 6. Ở trên khi nói về óc chứng minh, tôi có nói phớt qua óc phương pháp. Tôi muốn bạn nhấn mạnh óc nầy là óc bạn có thể theo Foulquié để định nghĩa là những phương thế hợp lý để phát minh và chứng minh chân lý. Mỗi khoa học đều đòi những phương pháp riêng. Nhưng cách chung về đường tư tưởng, có những phương pháp tổng quát. Tôi muốn nói trực giác, phân tách và tổng hợp 1) Trực giác. – Có thể định nghĩa trực giác là không dùng suy luận hay kinh nghiệm mà chỉ dùng nhận thức trực tiếp, tức khắc quán xuyến cách toàn thể các sự kiện hay tương quan của sự kiện hay bất cứ những gì ta quan sát. Người ta chia trực giác ra : a) Trực giác suy nghiệm : Là trực giác giúp ta tiếp nhận https://thuviensach.vn những đối tượng vật chất dưới sự kiểm soát ngũ quan. Bạn mở trong túi quần âu có cọm một vật cứng bằng kim khí mà bạn nhận là khẩu súng lục. Cũng gọi là trực giác suy nghiệm thứ trực giác chúng ta cảm nhận những hiện tượng nội thân. Tôi nghe lạnh rỡn óc, bạn nghe ngán trước một công việc tinh thần nào đó. Người ta nói tôi và bạn có những nhận thức cũng gọi là trực giác suy nghiệm. b) Trực giác duy lý : là thứ trực giác siêu hình nó giúp ta nhận biết những hữu thể ngay trong bản chất của chúng. Khi bạn nhận mình có lương tâm, tôi nhận có Trời là bạn và tôi có trực giác duy lý. Cũng nhờ trực giác duy lý, mà từ những nhận xét về các vật cụ thể, ta lãnh hội được các tương quan về nguyên nhân và kết quả về tương đồng và biệt dị... Như khi con khỉ tát nước ớt rửa mặt bị cay mắt nó có sự trực giác duy nghiệm thì ta nhờ trực giác duy lý, biết rằng nguyên nhân làm cay mắt khỉ là nước ớt. Con vượng khoái khi chuyền trên các nấc một cây thang và một trung học sinh thấy mấy nấc thang đi song song nhau. 2) Phân tách. – Óc phân tách là óc đi từ sự kiện đến nguyên tắc. Nó tối cần cho bất cứ ai muốn có đời sống tinh thần sâu sắc. Dĩ nhiên là nó không có không được, cách riêng cho nhà khoa học. Nhờ phân tách, người ta mới nhận thức sự kiện, tìm hiểu bản chất, giống loại của nó và sắp hạng nó. Nhưng phân tách để am tường đối tượng quan sát chớ không phải để té vào chứng bịnh mà nhiều nhà trí thức hay mắc là quá tỉ mỉ không nhìn xa rộng, bị lạc trong chi tiết. Về đường tâm linh, ai quá phân tách có thể làm ý chí suy nhược và https://thuviensach.vn mang bịnh bối rối là bệnh lúc nào cũng khiến băn khoăn lo cho mình sạch tội, sợ tội vì tội, sợ hình phạt đời đời. Cũng nên để ý, căn cứ vào óc phân tách mà người có lối suy luận qui nạp : nghĩa là đi từ sự kiện cá biệt để đến luật phổ đồng của các sự kiện cùng giống loại. Bạn quan sát đồng dẫn nhiệt, sắt dẫn nhiệt mà đồng sắt là kim khí. Bạn kết : vậy kim khí dẫn nhiệt. 3) Tổng hợp. – Là tác vi tinh thần giúp ta nhận cách thống quán trên các sự kiện để tìm nguyên nhân, kết quả liên lạc của chúng. Căn cứ trên tác vi nầy người ta suy luận theo lối suy diễn nghĩa là đi từ nguyên tắc đến sự kiện. Bạn nói : hết mọi người đều chết. Tôi là người, bạn kết : vậy tôi sẽ chết. Tôi nói bạn đã suy luận kiểu suy diễn. Óc tổng hợp làm ta thấy xa hiểu rộng, tránh khỏi tật nhìn góc cạnh, xét đoán chủ quan, khuyết diện. Hầu hết những vĩ nhân, những nhà chỉ huy bản lĩnh nhứt trong nhân loại đều là những người biết điều hòa hai thứ đầu óc phân tách tổng hợp hay ít nhứt là có dồi dào óc tổng hợp. Xét cho kỹ thì hai thứ đầu óc ấy đều cần thiết : chúng bổ túc cho nhau, giúp ta vừa kỹ lưỡng vừa sáng suốt. 7. Đến đây, bạn đã có những nguyên tắc căn bản để tạo một đầu óc thông minh. Chúng ta hãy bàn sự áp dụng những nguyên tắc ấy trong cuộc sống thực tế, cuộc sống mà con người cần tỏ ra bản lĩnh mới xứng đáng với nhân vị của mình. Trước khi bàn chính những trường hợp các nguyên tắc trên được áp dụng, tôi muốn bạn nghĩ đến điều kiện tất yếu của nó là Thinh lặng. Có lẽ bạn ngạc nhiên sau khi bàn về tư tưởng, tức là nói đến lý trí, một năng lực có đối tượng khác ý https://thuviensach.vn chí, mà lại còn nói thinh lặng, một tác vi cần sự can thiệp của ý chí. Bạn lấy làm lạ : có lý, vì tại ta thường nghe bàn riêng biệt lý trí và ý chí. Kỳ thực hai năng lực nầy bổ túc nhau trong công tác của chúng. Ý chí không lý trí là một cuồng lực, đã không ích lợi cho người mà còn gây họa là khác. Lý trí mà không có ý chí phải té vào bịnh lý thuyết, khiến lý tưởng móc meo. Lý trí mà không có bầu khí thing lặng, con đẻ của ý chí khó bề hoạt động có hiệu lực. Có thể nói thinh lặng là của nuôi sống tư tưởng. Kirkegaard viết : « Người ta càng ít sống nội tâm, sự vật càng xem ra dễ dàng ». Sống nội tâm đây hiểu là chẳng những không nói khi không cần, mà không để tâm hồn bận rộn vì cảm tình, cảm xúc, mơ mộng, tưởng tượng. Đây không đặt vấn đề chẻ từng chân tóc kẻ tơ, nhưng thiếu thinh lặng người mắc bệnh nông cạn, xét sự vật, sự đòi ăn phớt ngoài da, có thái độ lạc quan con nít. Ai lâm chứng ấy không nên giao cho họ những nhiệm vụ lớn như giáo dục, chỉ huy. Những cây bút, những ngọn lưỡi bất hủ đều là những người ưa thinh lặng, trở về với nội tâm để suy nghĩ. Thánh Bernardin de Sienne thốt những lời ngọc nầy : « Sau khi nghe tôi giảng, anh chị em hãy bắt chước con bò, hãy nhơi, hãy nhơi, hãy nhơi ». Người ta nói Thánh Tôma mấy lúc cạn hứng về những vấn đề thần học nát óc đến đút đầu vô cửa Nhà Tạm để tìm trong cái thinh lặng chí thánh nguồn cảm hứng siêu hình. Bạn hãy nghe thêm ý kiến của Paul Claudel : « Trong từ đầu nầy đến đầu kia các cơ sở nội tâm ta, phải có một sự yên nghỉ của ngày thứ bảy, sự yên nghỉ thánh thiện, sự treo việc tế nhị và thú vị ». Nếu chịu khó lục lại tiểu sử những vĩ nhân trên thế giới, bạn có thừa gượng chứng minh https://thuviensach.vn giá trị của thinh lặng. Chúa Giêsu chuẩn bị ba mươi năm trời sống âm thầm, tịch liệu để truyền giáo trong ba năm. Rồi trong ba năm. Người coi đồi núi, biển hồ, rừng sâu là những nơi nuôi nấng tâm hồn. Đức Thích Ca tự giác trong nhập định chỉ có trong thinh lặng. Thánh Cam Địa rất thích đọc quyền gương Giêsu và suy nghĩ. Khổng Tử có lần thốt : « Phù nhân bất ngôn, ngôn tất hữu trúng : ôi người ta chẳng nói thì thôi, nói trúng mới nói ». Biết nói hiểu là biết thinh lặng. Các Giáo Hoàng Pie XI, Pie XII đã bao lần sống hằng giờ trong thinh lặng trước nhà tạm để nuôi dưỡng tâm hồn. Những giảng giả đại tài như Bossuet, Bourdaloue đều là những bậc có đời sống nội tâm dồi dào nghĩa là trầm mặc và trầm mặc. Với những bằng chứng hùng biện kể trên. Bạn đã tin sắt đá rằng thinh lặng là điều kiện tất yếu của tư tưởng sâu sắc. 8. Trong cuộc xử thế, nhiều người tưởng rằng khôn là có đủ thứ mưu kế, lường thưng tráo đấu, bốc lột tha nhân, tranh hơn tranh thua từng lời ăn tiếng nói, chỉ trích bằng ác tâm, vạch lá tìm sâu, bôi lọ đời tư kẻ khác, mỉa mai, cắt nghĩa xấu việc lành thiên hạ. Không. Đó không phải là khôn. Ở đời không phải xảo trá là khôn mà thành thực là khôn. Tôi thường thấy những người vỏ quít dầy gặp người móng tay nhọn. Tôi cũng thường thấy những người càng gieo rắc rối càng đa sự, càng mưu mẹo càng gặp khổ tâm, xao xuyến, tay họa. Cái khôn kiểu trên tôi cho là khôn vặt. Khôn như vậy là tham cái đĩa bỏ cái mâm. Người bản lĩnh biết và dám thấy cái lợi trong cái hại cũng như đề phòng cái hại trong cái lợi. Lắm lúc người bản lĩnh thối lui một tấc để tiến một dặm. Con cọp, nếu đúng danh nghĩa Cọp, khi thu hình lại trong góc https://thuviensach.vn rừng, không có nghĩa là bạc nhược, đầu hàng hay trốn mà chuẩn bị để vồ cho chắc ăn. Hẳn bạn dư biết trong cuộc xử thế hay trên con đường đưa đến thành công, đầu óc mưu cao làm không lại đầu óc « trí dài ». Mưu cao ở đây hiểu là chắc chắn không ngu đâu, cũng tính toán, cũng manh mối, cũng ích kỷ hại nhân. Nhưng tư tưởng lời nói, hành vi nô lệ gông kềm của tình cảm bồng bột hỉ, nộ, ái, ố, ai, cụ, dục v.v... Trên đường đời sự dứt khoát là đẹp là cần ; nhưng dứt khoác không có nghĩa là « hoặc có tất cả hoặc không có gì hết ». Khi cần sang sông đâu phải tại vì sông khúc khuỷu, tối trời, thuyền khó đi mà ta không qua. Không nên liều lĩnh ra khơi, mà nhứt định cũng không nên trở lại. Phải lách đi, dò dẫm đi, đi từng khúc một. Biết bao nhiêu đại cuộc trên đời đều hỏng vì lối giải quyết cộc lốc, trắng trắng, đen đen ấy. Một chút men nhẫn nại gieo vào đống bột khôn ngoan, người ta sẽ có cái bánh thành công. Sự thanh toán, phá hoại để kiến tạo cái hoàn toàn mới vẫn bắt gặp lại những trở lực mới và bao giờ cũng lỗ lả hơn so với giữ căn bản cũ rồi khi cương khi nhu điều chỉnh lần lần. Không ai đi đốt cái mùng có rệp. Người ta chỉ giặt thôi. Mà muốn đầu óc già giặn thì đừng mê lợi con mà quên lợi lớn, đừng quá mê lợi lớn mà cẩu thả lợi con. Có những cái lợi đẻ ra từ cái hại và coi chừng từ trong cái lợi vọt ra cái hại. Người xưa chẳng đã nói vui quá hóa buồn là gì ? Viết đến đây không làm sao tôi quên được gương bà Helen Keller, người vừa câm điếc vừa mù lòa mà nổi tiếng khắp thế giới về diễn thuyết, viết sách và đọc sách. Bà dạy cho ta đức nhẫn lại mà nhứt là đức khôn ngoan xây dựng cuộc đời. Keller thuở ấu trỉ có những ngũ quan lành mạnh. Bỗng một https://thuviensach.vn cơn bịnh ác nghiệt đến cướp đi ở cô thị giác, thính giác và âm giác. Cho tôi và bạn, lâm hoàn cảnh như vậy, chắc cuộc đời chắc đi xuống. Nhưng cho Keller đời vẫn lên. Bà được thụ giáo với một nữ giáo sư, cũng mắc những tai họa như bà và bà tranh đấu với các trở lực để làm cho đời mình tươi sáng hơn. Keller qua hai mươi tuổi đã thao luyện những cơ quan tê liệt khá tinh nhuệ hơn. Bà mù mà đọc sách không mấy ai đọc nhiều bằng. Điếc nhưng bà rất thính về nhạc. Câm nhưng bà diễn thuyết khắp nơi ở Hiệp-chủng-quốc. Bà lại giỏi chơi bài, thứ bài có chữ nổi, lại cũng cao cờ đầm. Thật là một gương vạn cổ chuyển bại thành thắng bằng đầu óc già giặn trong khôn ngoan, kiên nhẫn. Có nhiều việc ở trên đời, sáng suốt một chút sẽ đỡ tốn bao nhiêu công, của, thời gian mà vẫn được lợi to. Có kẻ hành động nô lệ nguyên tắc, thắc mắc từng kỷ luật chi tiết. Khi có thể cho thông qua để mưu một lợi to, họ lại nhỏ mọn nắm nguyên tắc, thành không lợi nào được cả. Câu chuyện Biện-Trang giết hổ là một bài học cho ai muốn làm việc đắc lực, nghĩa là khéo xử dụng mưu trí sẽ đỡ tốn công, của, thời giờ mà được lợi lớn. Ngày nọ Biện-Trang gặp hai con hổ vồ một con trâu. Ông định đánh bắt hổ. Có đứa bé khuyên : hai hổ béo, đang thèm mồi trâu, thế nào cũng cắn giết nhau. Bây giờ nếu ông đánh hổ, phải đối phó đến hai con. Chi bằng chờ lúc chúng giao chiến nhau xong, chỉ còn một, ông đánh dễ dàng. Làm một việc mà được hai lợi. Biện-Trang nghe phải, làm theo, thành công. Quả đức khôn ngoan rất cần thiết cho cuộc đời... Nhiều khi đóng vai trò lãnh đạo, ta phạm những lỗi lầm vô ý thức mà nếu khôn ngoan một chút đại cuộc sẽ đâm hoa https://thuviensach.vn kết quả. Thiếu gì người do một duyên may nào đó, đóng vai trò điều khiển một số người, lại quên mất lý tưởng, đánh rơi mục đích mà người ta đưa mình lên. Các thuộc hạ bị bỏ bê, làm việc không thống nhứt, xa lạ với phương pháp. Họ không mấy khi được hội luận, thu lãnh những khuyến từ, bí quyết thành công, cũng không được kiểm soát và vấn đề phúc trình thì đối với họ khỏi bàn. Bạn nghĩ sao về đại cuộc giao cho những kẻ làm lớn như vậy. Tôi lại gặp một trường hợp nọ mà người lãnh đạo vì thiếu sáng suốt, việc chung bị thất thiệt. Họ hay làm cho ra bi đát những lỗi lầm cỏn con của kẻ dưới. Họ bất chấp vấn đề lựa chọn những cán bộ tài đức, trung kiên mà chỉ nghĩ đến sự lựa chọn hình thức, nghĩa là ai học hết khóa, ai quị mọp, ai không có sáng kiến gì mà khéo sống cầm chừng thì sẽ như cái máy được tuyển trạch, được trọng dụng, được bao nhiêu ân huệ. Chắc cũng như tôi, bạn dư biết bao lãnh tụ chỉ có quơn chức mà thiếu óc chỉ huy, đã giết chết bao nhiêu tay bản lĩnh bổ ích cho đại cuộc. Có khi vì óc độc tài ngu mù, vì lười biếng, vì sợ dư luận, vì bạc nhược không dám tự quyết, họ đóng vai trò cách bù nhìn, làm một thứ sâu mọt cho muôn họ. Đọc truyện tàu chắc bạn nhớ câu chuyện của Ngụy Văn Hầu và Địch Hoàng. Ngụy Văn Hầu bữa nọ cho hợp các đại thần và hỏi : quả nhân làm một vua thế nào ? Các đại phu đều cung kính đáp : là minh quân. Duy Địch Hoàng tâu : « Vua không phải là Minh quân ». Ngụy Văn Hầu hỏi « tại sao », Địch Hoàng Thưa : « Vua sau khi thắng nước Trung-sơn đáng lý vì công ích phải giao cho em, lại tặng cho con còn ấu trĩ. Làm vậy là không phải Minh Quân ». Ngụy Văn Hầu bất mãn, đuổi Địch Hoàng đi. Địch Hoàng bình tĩnh https://thuviensach.vn đi. Lúc ấy có một đại phu khác là Nhiệm Tỏa được đặt câu hỏi trên. Nhiệm Tỏa đáp : « Vua đúng là Minh Quân ». Ngụy Văn Hầu dồn dã hỏi : « Tại sao quả nhân là Minh Quân ? ». Nhiệm Tỏa tâu : « Người xưa nói hễ Minh Quân thì có trực thần. Địch Hoàng là tôi vua mà nói thẳng là trực thần. Vậy vua là Minh Quân ». Nghe thấm thía, nhà vua cho Địch Hoàng phục vị. Bạn nghĩ sao về những câu trả lời của Địch Hoàng và của Nhiệm Tỏa ? thì ra nhờ óc suy nghĩ chính chắn, lời nói vừa tránh được họa vừa gây công ích. 9. Nói đến trí dài tôi muốn bạn để ý đến sự cân đo công việc trước khi bắt tay thi hành. Nói cân đo tôi vẫn dè dặt : là có rất nhiều công việc ta khó bề thấy trước hết các chi tiết. Có những công việc riêng, mới lạ, chưa ai làm thì lấy kinh nghiệm ở đâu để sắp trước chương trình, trù liệu hao tốn. Vì đó có lắm việc vừa làm vừa thí nghiệm và phải thay đổi để tiến đến chỗ khả quan. Dĩ nhiên mấy lần thay đổi là mấy lần hao công tốn của. Nhưng ngoài những thứ công việc khó bề thấy trước được đó. Có bao nhiêu việc mà nhờ óc suy nghĩ, người ta có thể cân đo trước sự thắng bại, có thể sắp trước chương trình, chuẩn bị kế hoạch, phương thế đề phòng những trở lực, tốn kém. Chúng ta ai cũng tự nhiên ưu mới lạ, có xu hướng tiến tới sự như ý. Thị dục thường lấn áp ý chí cùng lý trí, xô đẩy chúng ta hành động. Ta hãy trấn áp thị dục bằng lực lượng của ý chí. Trả lại lý trí địa vị ưu tiên của nó. Suy nghĩ chín muồi tất cả những gì ta sắp thi hành. Một khi hoàn thành, vạn bất đắc dĩ lắm mới có sự thay đổi. Nếu chịu khó kiểm điểm các công tác của chúng ta trong thời gian qua, ta chắc sẽ thấy một số công trình ta phải cải biến chỉ tại https://thuviensach.vn vì hành động không tính trước liệu sau. Mà đó là điều rất kỵ với người bản lĩnh. Tật gớm như cùi cho người bản lĩnh là hủ lậu. Cuộc đời của họ luôn theo đà canh tân để đi lên. Nhưng người bản lĩnh cương quyết không hành động trên bắp gân nghĩa là nô lệ tình cảm nhứt thời, thị dục chốc lát, dụ cái lợi con con mà cứ thay đổi theo cái ý vụt chạc công việc. 10. Lúc tướng Grant tấn công ở Richmond, Jubal Early xua quân đánh như chẻ tre xuống miền bắc, đến Alexandrie. Lực lượng Liên Bang định phản công ở Fort Stevens. Lúc súng bất đầu nổ như địa chấn, tổng thống Lincoln với thân hình cao lớn, lại đứng sừng sững gần một bao lơn trên mái nhà nọ, rất dễ làm mồi cho đạn. Có viên tướng nọ khuyên Tổng Thống nên lánh thân vào nhà trong. Xung quanh ông thấy người đua ngã gục chết như cây bị bão. Lincoln cứ đứng. Bỗng có tiếng hét như lôi đình : « Thằng điên, xuống vào nhà mau ». Lincoln giựt mình và ríu ríu tuân theo. Đó là huấn lệnh của một sĩ quan trẻ tuổi của Tổng Thống : ông Oliver Wendell Holmès. Thưa bạn, lời nói của đại úy Holmès nghe chua chát hung dữ quá hả bạn ? Nhưng dù sao vẫn là những lời đẹp vì chứa bên ta trong lòng tốt, lòng thành, thiện chí. Trên đường đi những âm thanh đó khó kiếm quá. Chúng chọi chọi với bản chất tự nhiên ưa đường mật của ta. Song là những huờn thuốc bổ dưỡng. Có biết bao lời nói, thưa bạn, phát xuất tự những tấm lòng rắn độc mà áo bên ngoài bằng giọng điệu ngọt bùi qua loa, xã giao. Mới nghe, người ta có cảm tưởng sung sướng như được lo lắng, giúp đỡ, an ủi. Song nếu ai non trí nghe theo, đặt nhiều tin tưởng, sau cùng phải thấm thía https://thuviensach.vn thất vọng bởi lẽ đơn sơ ở đời không mấy người thương ta như mẹ ta. Người dân Việt chẳng phải vô lý khi nói người đời giúp đũa mấy kẻ giúp cơm. Có cần tôi nói ở đây những lời nói tẩm độc rắn của những kẻ định phá hoại lý tưởng của bạn không ? Bạn nỗ lực trong nghèo túng tiền bạc, phương thế, lời khuyên, thời gian, sức khỏe v.v... để thể hiện chí cả về một phương diện nào đó. Người ta bôi lọ các cố gắng của bạn. Những bề mặt công trình của bạn và thiện chí của bạn, người ta lãnh đạm, không đếm xỉa đến. Giá có ai đề cao bạn thì người ta cũng tạm nhận phần hay nào đó rồi buông ra những tiếng « nhưng » để dìm bạn. Chuyện xấu bạn không có làm, người ta vẫn bịa đặt trắng trợn, đồn thổi đến thượng cấp làm kẻ nầy hại bạn, đến hạ cấp làm kẻ nầy khinh bạn. Người ta xử với bạn bằng cặp mắt vạch lá tìm sâu, có khi giả đò dịu ngọt môi mép để « cản mũi kỳ đà » công việc vì chánh nghĩa của bạn. Buồn cười là bạn gặp hàng lố kẻ nối gót sau con đường bạn đi, thua kém bạn nhiều phương diện, nhưng nhờ vận đỏ ít gặp chông gai, cảm thấy sung sướng, buông lời bình phẩm bạn. Họ bảo bạn non nớt, táo bạo, khờ dại thể nầy thể kia. Nôn ruột cười nữa là cả đám người mà địa vị xã hội rất mỏng manh lại đi cho bạn những lời dạy đời hai xu. Còn khi xây dựng cuộc đời tương lai mà uy thế của bạn đang gặp gió may mắn ủng hộ lên như diều thì bạn có bè bạn đông như trấu. Đến đâu bạn cũng được người người coi bạn là trẻ trung, đầy mộng đẹp, chứa chan hy vọng. Người ta nói tốt bạn. Người ta hân hạnh làm quen với bạn. Rồi ! Rủi vấp một trở lực nào đó, bạn ơi, cờ trở gió dễ qua mà cũng mau https://thuviensach.vn qua. Bạn bị người nghi ngờ đay nghiến, dèm chê. Có kẻ dám coi bạn như một thứ chiên ghẻ nếu không phải là chó ghẻ. Người ta mang kiếng đen, coi đời bạn là đời đang đi xuống, đời bỏ đi. Họ lắm lúc có cảm tưởng bạn là một chứng bịnh tinh thần hay lây. Họ cấm con cháu, bà con giao tiếp với bạn. Nhiều kẻ vì thiện tâm giao du với bạn bị mất địa vị hay quyền lợi. Còn đối với kẻ cầm quyền, có bổn phận lo cho bạn, bạn trở thành thứ cây giác, gỗ hư không xài vào đâu được. Thiện chí của bạn dù thể hiện bằng những công trình rực rỡ đến đâu, chỉ là gánh vàng quăng xuống sông Ngô. Tài đức của bạn bị khói lọ dư luận, lòng ác, thời gian làm cho mờ mịt. Chua xót nhứt là khi vì muốn phục vụ chính nghĩa hữu hiệu, bạn đem sáng kiến nỗ lực thực hiện một chương trình văn hóa hay đạo đức nào đó với tinh thần mới mẻ, hợp thời, thì thiện chí bị tâm xà của cấp trên, cấp dưới chuyển thành ác ý và đánh rơi bạn, truy kích bạn, loại bạn ra khỏi hàng ngũ mà chính bạn muốn cho nó ngày một tiến bộ, vững chắc. Bạn có thấy khía cạnh chua chát nhứt của cuộc đời không ? Rồi cái nầy mới tai oái nữa. Là bạn sẽ gặp những người tự thâm tâm tin mình là đạo đức, thánh thiện, được tiếng là bậc thầy trong lãnh vực luân lý mà vẫn phá hoại cuộc đời bạn. Trong khi họ tưởng làm việc bác ái, họ gây họa cho bạn. Lời nói tâu ra tâu vô về bạn, đối với thượng cấp, tạo bầu không khí khó thở bao quanh cuộc sống của bạn. Còn nói chi đoàn lũ có địa vị vững chắc mà bất kể lý tưởng, đại cuộc, vì óc ích kỷ căn bản đã chẳng xử với bạn bằng đức bác ái mà còn coi đức công bình như rơm rác. Họ cười khoái trá khi bạn chới với trong khốn nạn. Địa vị bạn khi té ngựa chìm xuống đất đen, thì địa vị https://thuviensach.vn của họ theo gió thế lực lên như diều tết. 11. Đọc đời tư nhà dìu dắt môn dã-cầu khét tiếng của Mỹ, ông Connie Mack, tôi ngả đầu khâm phục nghệ thuật chàm quén những mầm nhân tài thuộc quyền điều khiển của ông. Ông rất kỵ bình phẩm công cộng và cho đó là lời châm chọc lòng tự ái. Ông đào luyện riêng từng cầu thủ bằng cách tư riêng sửa lỗi họ và nhứt là thành thực khen lao tài năng đặc biệt của họ. Chả trách sau lưng Connie có cả một quân đoàn cầu thủ môn dã cầu rầm rộ đưa uy tín ông lên, củng cố đời sống ông và tạc tên ông bất diệt vào lịch sử dã cầu thế giới. Bạn ơi ! Trên đường chuẩn bị chức nghiệp bạn sẽ gặp như cỏ cú thứ nhà giáo dục có một lối giáo dục kỳ lạ. Giáo dục là về mặt tiêu cực tẩy trừ và đề phòng tật xấu, về mặt tích cực kích thích các đức tánh phát triển. Rồi khi tuyển trạch người để giao chức nghiệp phải đặt vấn đề lựa theo tài đức, theo sở năng của từng người. Họ bất chấp : ai hết năm học, là hằng lố ra trường. Hỏi bí quyết tổ chức phải không ? Con số rỗng. Hỏi nghệ thuật lãnh đạo ? Con số rỗng. Hỏi phương pháp phổ biến tư tưởng, dụng nhân đối phó trở lực, kiểm điểm công tác, tu nghiệp, tự học để thăng tiến ? Cũng con số rỗng. Người ta có cảm tưởng họ đánh may rủi trong sự chọn người, nghĩa là cứ để kẻ thụ giáo, im lìm tự nhiên lớn lên với tật-xấu cũng như tính tốt. Khi tốt nghiệp xong ai đứng dại ló mòi gì nguy hiểm, thì đắc dụng. Một mặt họ hò hét mục đích của đại cuộc để được chiếm đoạt, để tổ chức mà họ lãnh đạo được tiến bộ, song trong khi thực hiện họ đánh rơi phương thế. Họ viện lý là khôn ngoan, nghĩa là lười biếng trá hình tàn hại bao nhiêu tay bản lĩnh của đại cuộc, để thu nhận https://thuviensach.vn những mầm non mới mẻ, lo o bế để rồi sau cùng cũng theo chính sách cũ rích làm những cuộc phá hoại công ích khác. 12. Sau khi đọc qua mấy hiểm hóc của nhân tâm mà bạn và tôi có thể gặp trên nẻo đường dương thế, ta nghĩ sao ? Phải cần óc suy nghĩ. Ta phải già giặn lắm cuộc đời ta mới đăm hoa kết quả. Trước hết ta nên nhớ, dưới bóng mặt trời, sau khi lìa khỏi ngưỡng cửa gia đình, để dấn thân vào cuộc vật lộn không ngừng để sống, nếu ta không lo cho ta, thì đừng tin và mong ai lo cho ta cả. Chữ lo tôi muốn hiểu nghĩa lo bất vị lợi... Ta phải xây dựng đời ta, tìm cho nó một lý sống, tạo cho nó một ý nghĩa, tìm đủ phương thế để tiến lên cây thang xã hội. Đối với ác tâm của người đời, cần có vài thái độ cần thiết. Hơn một lần tôi đã nói sợ e mình là cây vông, thịt xốp tô lụa chuốt hồng gì, mụt vẫn mụt. Chớ mình là cây gỗ thì dù thế nhân bôi lọ, trét bùn, lúc xã hội cần dùng ta, chỉ đem rửa thì ta đắc dụng. Nói vậy tôi muốn nói ta đừng khinh rẻ dư luận để ta khỏi mắc bịnh chủ quan, ngoan cố, mù quáng trong lối sống của mình, nhứt là khi còn non tuổi nghèo kinh nghiệm trên đời. Nhứt định đừng vì luồng sống dư luận mà sống không lập trường, hoạt động mất lý tưởng, tiến không chương trình, thiếu phương pháp. Phải hoạt động ngược lại. Đừng để đầu óc có thời giờ nhiễm thuốc độc của ganh ghét. Cho các lời lăng mạ, bôi lọ như gió thoảng. Tin tưởng sự trả đũa của thời gian nếu ta hoạt động với chí cả và sáng suốt. Lòng người y như lá cờ. Cờ trở gió thể nào thì nó cũng đổi chiều thế ấy. Trong một tác phẩm tôi đã viết : « Trong hang cuộc đời có những cạm bẫy của thứ công trình ngấm ngầm sẽ gài dính hết những người lên mặt bất lương, https://thuviensach.vn những hạng người giá trị hai xu mà tiểu nhân, khinh người, kiêu ngạo... ». Vào những khi cao hứng, cõi lòng nghe lâng lâng khoái trá, bạn cũng hãy trầm nghĩ. Nếu lạc quan, hăng hái giúp bạn hoạt động đắc lực, thì bạn cũng nên đề phòng sự cuồng nhiệt. Bạn cảm thấy đời toàn bông hường chớ không có gai góc. Bạn ngó thực tế với cặp mắt cực kỳ lạc quan. Bạn ngó trên và vượt ra khỏi thực tế. Óc tưởng tượng của bạn bị dục tình khoái trá quá độ chi phối. Nó làm việc ngoài vòng kiểm soát của lý trí. Bạn bước gần đến hố nguy hiểm vì bạn ra xa thực tế lặn hụp trong biển mộng. Công việc làm ăn của bạn đổi mới coi có vẻ phát đạt, bạn tưởng sẽ thu hoạch vô cùng kết quả mỹ mãn. Bạn cảm thấy làm nhà triệu phú trong khi trong tay chưa có một đồng tiền kẽm. Sau cuộc thành công nào đó trong cuộc học hành sơ đẳng, bạn khai chí mơ mộng chiếm những cấp bằng cao đẳng, trong lúc không đủ phương tiện để lấy một mảnh bằng sơ đẳng. Chưa làm vòng mong ăn thịt, bạn thả hồn phiêu trong không biết bao nhiêu mộng thành công khi chỉ mới thấy vài phương thế. Nhưng những phương thế « nhử » ấy biết đâu sẽ còn sau lưng nó những phương thế quan-hệ hơn. Bạn liệu có đủ không ? Thưa bạn. Hãy coi chừng ảo vọng vẫn hiểu rằng bạn cần có tâm trạng khoái trá để thành công, vẫn hiểu rằng bạn phải lạc quan thấy trước kết quả công, của mình. Song bạn nên vừa tính trước thành công, vừa để ý để công việc có thể thất bại, có thể thành công ốm yếu, chậm trễ. Như trong những ví dụ trên bạn làm sao chắc « ba bó một giạ » rằng công việc của bạn sẽ đem lợi lộc dồi dào, nhanh chóng. Bạn có thể làm https://thuviensach.vn một triệu phú gia ; nhưng rủi có giặc, rủi bạn bệnh, rủi cơ đồ bạn bị hỏa hoạn rồi sao ? Được cấp bằng cao đẳng, thì « oai » lắm đấy. Nhưng cấp bằng hẳn đòi nhiều điều kiện chứ. Trí thông minh. Ý chí cương quyết. Sức khỏe. Tiền bạc. Vận may nữa. Bạn có hết ngần ấy thứ điều kiện chắc trăm phần trăm không ? Vậy tốt hơn bạn hãy suy nghĩ. Làm ruộng mà gặt lòng đồng thì chết đói. Bị những thất bại nặng nề, bạn có biết con người không già giặn phải nguy hiểm thế nào không ? Họ có thể bi quan cả đời chỉ vì quá sớm lạc quan. 13. Tóm lại người bản lĩnh là người có bộ óc suy tưởng đúng đắn, biết áp dụng thuật tư tưởng trong mọi nhịp sống để hành động khôn ngoan. Chữ khôn ngoan đây đừng hiểu theo một nghĩa quá giản lược. Chắc bạn thường nghe bà mẹ khuyên đứa con sắp lên đường : « Khôn ngoan ». Tôi cũng nghe một người chị mắng đứa em nhỏ để chó táp cái bánh : « Đồ ngu ». Nghĩa là không khôn ngoan giữ ăn. Không, khôn ngoan không hiểu với nghĩa giản lược như vậy. Có người biểu khôn ngoan rộng hơn. Là khéo trả miếng bằng lời qua tiếng lại, là đa mưu trong công việc làm ăn. Là mánh lới kiếm nhiều tiền. Là cung kiến suốt cuộc đời để tìm cảnh sống ấm êm, ô tô, nhà lầu nhan sắc, chức quờn. Thánh Bảo-lộc gọi hạng người nầy là hạng người « coi bụng của mình là Thiên Chúa ». Tất cả những hình thức trên của trí tuệ có thể gọi là « mưu cao » thôi chớ chưa hẳn là « trí dài ». Đức khôn ngoan người bản lĩnh hiểu, có tính chất siêu hình, bao quát mà bạn có thể định nghĩa là một đức siêu nhiên, luân lý, điều khiển trí tuệ ta khéo chọn những phương thế tìm hạnh phúc hiện https://thuviensach.vn thế và vĩnh phúc siêu thế. Họ coi hạnh phúc vĩnh cửu là mục đích tối hậu của con người. Đức khôn ngoan hiểu như vậy, theo Thánh Thomas d'Aquin, có ba chức vụ « suy luận, phán đoán và tuyên lệnh ». Với óc suy luận, theo lời khuyên của Jean de Courberive, bạn nên trở về dĩ vãng của mình và danh nhân thế giới để thu lượm kinh nghiệm. Nó làm nền tảng những mưu tính sắp tới cho tương lai. Bởi thực tế đòi buộc óc suy nghĩ của ta phải quán xuyến những khóe cạnh của các sự vật, sự việc, hoàn cảnh hiện tại. Thấy xa những trở lực, kết quả cũng cần thiết. Vậy phải nhắm tương lai. Nhưng suy luận không, mà chẳng phán quyết cách thực tiễn hay té vào bịnh không tưởng, tức lý thuyết suông. Mà khi lý trí phán đoán là chỉ vạch đường lối phải hành động. Và bao nhiêu nhơn đức khác cho được thực hiện bổ ích phải có can thiệp của đức khôn ngoan. Nó soi rọi đường trung dung là điều kiện tất yếu của mọi đức. Trên các nẻo đời, người ta khó bề gặp được hạng người có đầy đủ ba năng lực được phát triển đầy đủ : Tôi muốn nói Bộ óc sáng suốt, Ý chí gan thép và Tình cảm tế nhị. Bạn đã có bí quyết giúp bạn có trí tuệ minh mẫn. Bạn có quyền hi vọng sẽ tránh được lạc lầm trong cuộc sống cá nhân, gia đình, xã hội. Tôi thấy bạn còn cần ý chí và tình cảm, vì chỉ thông minh mà không anh dũng thì lý tưởng khô héo. Nếu có trí dài, đó là chí cả, mà không gieo thiện cảm thì đời sẽ cô độc, bị nghi kỵ, bị ghen ghét : khó thành công. KHUÔN VÀNG THƯỚC NGỌC : « NGƯỜI BẢN LĨNH LÀ NGƯỜI CÓ BỘ ÓC TRUI GIÀ GIẶN. » https://thuviensach.vn CHƯƠNG II : ÓC ĐƠN GIẢN « Tật cầu kỳ, tật giản lược, cả hai đều là quân thù của óc đơn giản. » WATERSTONE 1. Sống trong lòng thế kỷ hai mươi, vẫn thích nếp sống văn minh của loài người, đồng ý những tiện nghi nguyên tử, nhưng bạn có nhận với tôi rằng hình như ở thời chúng ta, cuộc sống phiền toái quá không ? Tôi chẳng biết bác ái của đức Giêsu, từ bi của Thích Ca, kiêm ái của Mặc Tử, mộng hạnh phúc, hòa bình, tự do của hàng lố triết gia đông tây có được thực hiện thêm với sự tăng gia của điệu sống rườm rà, hỗn tạp, rắc rối, điên đầu của cái thế kỷ mà đồng tiền, mà mưu kế, mà ác tâm, mà quỉ dâm dục là ông vua, là chúa nầy chăng. Chớ điều tôi chắc chắn với bạn là ai giàu óc suy nghĩ phải cảm thấy mê mệt với sức căng thẳng của cuộc vật lộn sống liên tục, triền miên của thời buổi nầy. Lòng người mất đi dần dần sinh thú. Tôi không chịu bạn trách mang cái tật của nhiều cụ là thích hoài cổ, chê thời mình sống, lúc nào cũng ca tụng thời xưa, mặc dầu thời xưa không hơn gì thời nay. Thú thật với bạn, thôi không biết thời xưa thể nào, nhưng hẳn bạn và tôi có chung những nhận xét nầy. Là hình như thể xác con người nguyên tử đa số càng giàu có thì tâm hồn càng nghèo mạt. Ta đang sống trong một cơn lốc quay cuồng của hết dục vọng nầy đến dục vọng khác, nó cấp bách ráo riết xô đẩy chúng ta vương mình đến, trường tới chụp lấy sự thỏa mãn mà càng chồm tới càng hơi hớp thống khổ và bi quan. Cái ăn, cái mặc, cách xã giao, lối kiếm tiền, quan niệm về cuộc đời, đường lối chánh trị, con đường tôn giáo vân vân và https://thuviensach.vn vân vân, tất cả không còn đơn giản nữa mà tất cả chi li phức tạp, bắt con người nhoi lên trong cố gắng, gay cấn, não nề và phải phấn đấu từ lúc lọt lòng mẹ đến lúc quy tiên. Cái ăn ? ối bao nhiêu là món cao lương mỹ vị. Vào một hiệu ăn, ăn vài món nhẹ và giải khát chơi một chút, trả năm sáu nghìn là chuyện thường. Người ta ăn nguội, người ta ăn nóng, rồi hình như bây giờ món gì người ta cũng muốn tống vào tủ lạnh để ăn giống nước đá. Cái mặc ? Vải mỏng, vải thưa, vải dầy vải đủ thứ màu, vải rằn, vải sọc, rồi vải có bản đồ, chim cò, rắn rít. Lối cắt quần áo của thời nầy thì nếu các cụ có phục sinh chắc lắc đầu : áo cái co như con tép, cái xùng xình như bao mai lúa, quần cái chẹt ống trúm đặt lươn, cái cộc lốc như da nhái khô. Bây giờ hình như có kẻ dần dần tập mắt xã hội cho quen với thời cô sơ : là áo họ mặc nửa cái, cơ hồ như tự nói rồi đây sẽ thôi mặc để gọi là tạo cho người thời đại một thứ « mốt ». Xã giao ngày nay thì phải chịu là phức tạp như một bản đồ. Nào chúc tết, chúc sinh nhựt, rước người coi mặt và cách chiêu đãi buộc những cung cách riêng, những công thức chào hỏi, đắc nhân tâm riêng. Một buổi ăn cũng như một câu chuyện giông giống một chiến trận, có món, có điều được bố trí theo một nghệ thuật tinh vi. Làm khác hay thiếu thì tức khắc bị chê là kém xã giao, là nhà quê, là thất bại. 2. Trong lãnh vực tinh thần, nói riêng về nhân sinh quan, vũ trụ quan, về chính trị, tôn giáo, có cả một mùa nấm chủ nghĩa (ismes) dậy lên. Người ta không thỏa mãn với hệ thống tư tưởng nhân bản duy tâm của quyển Phệ đà, của Phật-giáo, với nhân vị thuyết Ki-tô-giáo, với kinh điển luân lý https://thuviensach.vn Khổng-giáo, với hàng ngũ nhân bản thiên nhiên của Epicure, Kant, Bentham ; mà rầm rộ như thác vỡ bờ, một bộ đội tư tưởng gia như Feuerbach, Nietzsche, Marx Sartre, Gide tung ra đời cả loạt quan niệm làm thế giới thắc mắc hoang mang. Đó là chưa nói những tôn giáo địa phương của từng dân tộc tùy lòng đạo cá nhân mà ra đời. Có thể nói tắt rằng ngay trong sự phiền toái của cuộc sống hiện thời có nguyên động lực mạnh mẽ nhứt chi phối tâm não con người là khát vọng làm cho thể xác hạnh-phúc. Y như một chiếc lá giữa cuồng phong, con người bị bão tố vật chất làm xao xuyến, băn-khoăn đua rượt nhau trong sự cung-cấp cái phụ tùng cho con người, mà lạc mất cái chánh yếu, tức là sống người đời, sống con người. Không dám bảo cổ thời tiến nhiều, tiến lẹ về đạo đức, lý tưởng căn bản của con người, nhưng không cần sáng suốt ai cũng nhận kim thời tiến nhiều, tiến lẹ về vật chất, cái làm phương thế cho tâm hồn, chớ không phải làm mục đích tối hậu. Tôi có cảm tưởng người kim thời giống như một người đang chết đói mà hai tay cứ vơ vét không phải chất bổ cho bao tử mà những vàng ngọc, lụa là, xe tàu v.v... Toàn là những thứ chứng rằng mình phong phú song lại khiêu gợi sự nghèo túng về cái cần thiết của sinh tồn. 3. Nói vậy không phải chủ trương con người cần thoái bộ, trở về sự thiếu thốn cơ sở. Không. Ta phải tiến bộ. Nhưng khi lăn lộn trong cơn sống tiến bộ vật chất, ta đừng quên hay đánh mất sự hướng thượng của tâm hồn, và nhứt là phải giữ luôn óc đơn giản. Đấng Cứu thế giảng : « Phước Lộc thay cho những người có óc nghèo ». Tinh thần đơn giản hàm súc đức https://thuviensach.vn tánh thứ người mà Đấng Cứu thế chúc lành ấy. Bạn vẫn dùng những phương thế lương thiện để làm cho đời sống vật chất mình, gia đình mình ngày một hạnh phúc, bạn vẫn sống giữa những tiện nghi nguyên tử, nhưng nhứt định giữ lòng vô tư, không dan díu, quyến luyến quá với của đời. Và nếu có thể được, vật gì không cần thiết thì không có làm gì. Không yếm thế mà đức khôn dạy rằng ai rồi cũng sẽ nằm trên tử sàng và mộng làm Thạch Sùng, mộng chinh phục thế giới của bất cứ ai sau cùng cũng tan tành y như chiếc bị rách của tên ăn mày hay cái khố cũ của người nô lệ. Biết vậy sống đơn giản với tinh thần thật đơn giản là hạnh phúc thật và cũng là sống khôn thật. KHUÔN VÀNG THƯỚC NGỌC : « PHẢI CAN ĐẢM XUẤT CHÚNG MỚI SỐNG ĐƯỢC THANH BẦN HAY GIÀU CÓ MÀ LUÔN ĐƠN GIẢN. » https://thuviensach.vn CHƯƠNG III : ÓC HƯỚNG-THƯỢNG « Mỗi ngày đau khổ một chút giúp chúng ta về chiều cầu nguyện hay hơn. » J. COLENS 1. Tinh thần Hướng Thượng và hướng hạ của con người, cứ chung mà nói, ngay trong tâm hồn con người, kể cả hạng người từ lúc còn trong trứng nước, bị nhồi sọ thuyết vô thần, tự nhiên có không nhiều thì ít tâm tình hướng về thiêng liêng, nói đúng hơn về một Đấng Cao Cả, mặc dầu Đấng nầy được quan niệm khác nhau tùy bộ lạc, dân tộc, thời đại, hoàn cảnh. Nếu con người được giáo luyện chu tất về tôn giáo, may tìm được chân giáo, thì tâm tình đạo đức ấy phát triển. Dĩ nhiên khi tâm hồn bị tà giáo lôi cuốn hay làm nô-lệ cho những tư-tưởng dị-đoan, thì tâm tình tôn giáo bị xuyên tạc, đi lạc đường, làm động cơ xô đẩy con người vào mê tín hoặc bị dập tắt đi. Nhưng kinh nghiệm lịch sử nhơn loại cho biết loài người rất ít được huấn luyện về tôn giáo chân chính, nên tâm tình tôn giáo tự nhiên có trong con người thường lớn lên cách èo uột. Nó bị sự lướt trớn của các lực lượng ham tiền, háo danh, ham vui, ưa nhàn, đàn áp. Vì lẽ trọng hệ đó, trừ những tâm hồn chân tu, đa số nhơn loại khi tĩnh tâm làm công việc thánh thiện mà người Kytô giáo gọi là « cấm phòng » để kiểm-thảo các tư-tưởng tâm tình, ước vọng, hành vi ngôn ngữ của mình, người ta hay thấy mình trên bước đường đời giống y như một con ngựa chạy cúp cổ trên đống vật chất. Có người suốt đời không nghĩ trên đầu có còn cái gì không. Họ « đánh trống lảng » những lời cảnh tỉnh của các nhà đạo đức. Nguy hiểm nữa là họ coi thường, dập tắt đi https://thuviensach.vn những tiếng chuông của lương tâm. Cũng có người theo lương tri hay vì chán nản cuộc đời, đôi khi thả hồn trong giới siêu linh. Song vì thiếu niềm tư-tưởng vào một tôn giáo chân chính, sau cùng họ bỏ qua. Về đêm mà có những ý nghĩ đó thì bỏ qua rồi ngủ. Ban ngày mà mơ mộng đạo hạnh thì rồi một chút cũng bị công ăn, việc làm khiến thả trôi đi. Có nhiều tâm hồn cao tuổi lúc chân chồn, gối mỏi, ngoảnh lại đường đời đã qua, thấy công trình vật lộn với cuộc sống đầy máu lệ của mình, không còn lại cho mình cái gì vĩnh cửu. Có kẻ buổi tang du còn phải lặn lội tảo tần, hai sương một nắng để chạy từng miếng ăn, manh mặc, y như mới lập gia đình, lúc « ra riêng » không lệ thuộc nền kinh tế gia đình cha mẹ. Trong một bài giảng thuyết ở một giáo xứ nọ, khi giải thích câu « ai ham lời lãi cả và thế gian mà mất linh hồn nào được ích gì ? » Tôi thấy có một số ông cụ bà cụ rơi lệ. Họ cảm động không phải tại gì tôi hùng biện mà tại họ lãnh hội được chân nghĩa của danh ngôn trên. Họ thấy cuộc đời phù vân quá. Ở kiếp nhân sinh, nếu người ta không hướng thượng mà chỉ hướng hạ thôi, thì sau cùng tay trắng sẽ còn tay trắng. Người cảm thấy bôn ba trên đường y như một chiếc lá vàng bị quay cuồng trong cơn gió lốc để rồi sau cùng gieo mình đến chỗ nào đó, không để lại một tiếng vang nào cả. Nếu đời người mà vậy thì, thưa bạn có nghĩa gì ? Cái nôi với cái hòm được nối liền bởi một gạch rỗng tuếch hay đầy đặc những tội lỗi, thì tội nghiệp cho kiếp nhân sinh lắm. 2. Nguyên nhân khiến con người thích hướng hạ hơn hướng thượng có lẽ tật hướng ngoại. Đọc cuốn « L'ascension de votre âme » của P. Marc, tôi thấy tác giả kể lại một câu https://thuviensach.vn chuyện thâm trầm : Một linh mục nọ ngày kia nói với một bác sĩ thời danh : Ông tìm kiếm Thượng Đế, ông khao khát Người, ông hãy lật Phúc-âm của Người ra : « Hãy nghe lời người nói. » Bác sĩ liên tục trong nhiều ngày : buổi mai, buổi trưa, buổi tối, trước khi làm việc dành chỉ ba phút thôi để đọc cuốn kim-thư ấy. Và bác sĩ sau cùng tự thú : « Tôi lóng nghe và trầm nghĩ cách ham hố những ý tưởng của Người ». Mà bạn biết những ý tưởng Chúa Giêsu gieo rắc trong phúc âm, toàn là những ngọn gió thiêng nâng lòng con người lên, giải thoát con người khỏi sự thúc phọc của vật chất ô trọc. Nhờ đâu bác sĩ trên được gặp ánh sáng Phúc âm : nhờ trở về với nội tâm, nhờ thinh lặng, suy xét và cố gắng sống theo tinh thần hướng thượng. Trong chương « Trầm mặc » tôi đã nhấn mạnh với bạn, đức thinh lặng là lá bùa thần diệu để tạo nhân cách. Ở đây bạn hãy chụp lại nó. Nó vẫn linh nghiệm trong sự tạo tâm hồn hướng thượng. Hướng thượng có thể ví như nhìn vào một hồ trong bể cạn để trông những con cá lội. Cơn lốc vật chất làm tâm hồn tao loạn có thể sánh với cặn cáu xao động làm ta khó thấy cá lội. Bàn tay nhúng vô hồ để làm cho nước êm lại, cặn lóng xuống, cá được thấy rõ rệt. Ta có thể ví hướng thượng là bàn tay trấn áp cơn lốc vật chất để tâm hồn tìm gặp những chân lý siêu việt. Trong đạo xử thế, bạn đã dư biết lời nói hùng biện mà thinh lặng cũng hùng biện. Nhiều trường hợp lời nói khéo xử dụng chinh phục nhân tâm mà nhiều trường hợp làm thinh « nói » nhiều hơn, có hiệu quả hơn thuyết nữa. Lắm lúc lời nói bị coi là dạy đời, là con đẻ của già hàm, là lỗ mội của lòng tự ái bồng bột, là dấu hiệu của kiêu căng. Lời nói đáng khiếp nữa, là nhiều khi « https://thuviensach.vn vạch sườn » cho thiên hạ biết rõ mình, mà như vậy là nguy lắm. Ở đời người ta biết mình, coi chừng người ta ghét hơn là thương. Sự thinh lặng đã cần thiết cho đạo xử thế như vậy, nó còn cần thiết cho tinh thần hướng thượng gấp đôi. P. Marc nói : « Tất cả những tâm hồn vĩ đại đều là con của thinh lặng và trầm nghĩ ». Quả thực là một minh triết. Chúa Giêsu ra đời có rùm beng như bao nhiêu hoàng tử đâu. Trước khi truyền giáo. Người có um sùm sống đời đế vương đâu. Người lánh mình. Người yêu mến Chúa cha. Đối với nhân loại, Người bác ái. Người cầu nguyện. Người phụng sự, người làm việc trong thinh lặng. Người chết cách ốc nhục. Nhiều tâm hồn thường đồng thời tưởng người chết là hết chuyện. Nhưng cái chết của người không phải là tiếng vang rớt bõm vào hư vô mà là cái rục rã của hột giống tốt. Người xâm chiếm nhân tâm. Ngày nay cha P. Marc nói hình ảnh của Người ở khắp mọi nơi : « Trong nhà cửa, ở thánh đường, nơi mồ mả, trên tay của kẻ qua đời, trong lòng kẻ sống. Kỷ niệm của người tràn đầy lịch sử, văn chương và nghệ thuật. Các bậc thiên tài thì ghi tên trong sách vở còn người tạc danh trong tâm hồn ». Gương Chúa Giêsu là gương số một của ta để có tâm hồn hướng thượng. Trước hết để thinh lặng, phải giúp tâm hồn giải thoát tánh tham lam. Tiếng tham lam tôi dùng đây xin bạn đừng chỉ hiểu là tật xấu của nhám tay, không trọng đức công bằng. Tôi muốn hiểu tham lam với ý nghĩa rộng hơn là không an phận, không sống đơn giản, mà lòng lúc nào cũng nghe thiếu thốn, thèm khát của đời, danh tiếng, lời khen và luôn muốn người đời biết rõ mình. Của đời, dĩ nhiên, một phần nào, cần thiết cho cuộc sống https://thuviensach.vn vật chất hay tâm linh của con người. Người ta muốn sống cuộc đời đầy đủ phải thực tế, lấy của đời làm phương thế chiếm đoạt những mục đích siêu linh. Nhưng không nên vì các lẽ đó mà để đầu óc ham muốn mồi vật chất quá lẽ. Có nhiều người suốt đời tận lực tìm đủ mưu cơ bòn tro đải trấu, trang băng sát cạnh về tiền bạc. Chịu thua ai cái gì chớ gì chớ tiền bạc thì nhứt định một xu con không để ai ăn qua. Trong hạng người nầy lại có kẻ láo vô số. Họ có trăm phương ngàn cách che giấu tiền bạc. Họ gia mạt ăn mặc như ăn mày, làm việc bất kể sống chết miễn sao ngày càng giàu. Tôi biết một ông lão nọ thọ tám mươi bốn tuổi, một ông lão gọi được là sắc sảo về mặt tranh hơn tranh thua về lời ăn tiếng nói, nhứt là về tiền bạc. Ông giàu có hạng trong làng, cho vay quanh năm, nhưng lúc nào cũng than mạt. Bạn gặp ông trong câu chuyện, ông sớm muộn không quên trách cuộc đời đồ khổ, làm ăn thất lợi. Ai túng tiền đến hỏi ông, mà phải thân với ông lắm mới hỏi ông được, ông bảo chạy mượn hỏi dùm. Ai hỏi sớm mai thì trưa chiều hay bữa sau gì đó thì có, có chắc chắn nhưng không bao giờ có liền. Bạn biết mánh lới của ông chớ. Đất ông cò bay thẳng cánh, trong thời giặc bỏ hoang mênh mông, nhưng ông lại vác chuối con đi trồng sát ranh đất nhà ông. Trời ôi ! đã gần đất xa trời rồi mà sao ông còn làm tôi mọi của phàm quá. Thì ra, thưa bạn, không nên khinh của đời, nhưng nô lệ nó quá, đổi nó bằng giá mắc thế nào, sau cùng nó cũng bỏ ta cách bạc bẽo. Lòng ham hố danh vọng, chức quờn lại càng phổ biến hơn. Trong « Rèn nhân cách » tôi đã nói bất cứ ai trên đời kể cả người ngu xuẩn nhứt, đều lấy mình làm quan trọng. Óc huyền-ngã ấy https://thuviensach.vn thường đi quá lố. Nó xô đẩy thiên hạ cảm thấy nhục nhã, có thể quyên sinh, nếu đời hiểu lầm chỉ trích, mạt sát mình. Họ không chịu nổi sự sống âm thầm, ẩn náu trong bóng tối. Sự vạch trần mình cho xung quanh am tường, cơ hồ là một bản tính thứ hai của họ. Có kẻ chỉ vì muốn khoe tài đức, chẳng những làm những chuyện trẻ con buồn cười, mà còn làm những tội ác. Mà phải chỉ hạng bình dân, thất học có đầu óc non nớt vậy đâu. Ngay trong giới trí thức đầu óc luôn bận rộn vì những vấn đề khoa học, chánh trị kinh tế, văn nghệ, cũng vẫn ham mê lời khen cùng thiện cảm của kẻ khác. Bỉ ổi nữa là kẻ làm việc thiện, việc tôn giáo mà cũng làm với ngụ ý quảng cáo cá nhân của mình. Cơ hồ họ muốn đổi việc thiêng liêng ngay bằng những tràng pháo tay, bằng những lời khen, tan mất liền theo nước bọt. Những diễn giả, nói đúng hơn những giảng giả nào tuyên truyền những chân lý tôn giáo mà giàu óc hiếu danh tất nhiên thấm thía ý nghĩa bạc bẽo của lời khen. Tánh hướng ngoại hay tự quảng cáo, chẳng những làm người ta thất vọng mà còn làm tâm hồn náo động vì hồi hộp lo âu, hối tiếc, bực tức hay vui mừng thái quá. Nó cũng ảnh hưởng đến ngoại diện làm người ta có gương mặt vút vắt, đôi mắt láo liêng, ưa già hàm và hay ưa ra những cử chỉ liếng xáo nói lên một tâm hồn háo thắng, non nớt. Phải nhận rằng cho đặng chiến thắng được tánh ham nổi tiếng, tật tự xông hương cho mình, người ta phải được giáo luyện chính đáo về đức điềm đạm. Tự nhiên ta ít ưa chịu cực, suy xét nên ta có xu hướng phán đoán tha nhân, sự vật, sự đời theo hình thức bên ngoài. Người nói nhiều, nói khéo, giỏi lòe lẹt, bịp bợm mà dịu ngọt, được khen là bặt thiệp, khôn ngoan. Những kẻ trầm https://thuviensach.vn mặc, ít nói, ăn ngay ở thật, lại bị chê lù khù, quê kịch. Có khi bị coi là sái trí, khật khùng, vô dụng nữa. Những gì bên ngoài ồ ạt, ầm ỹ, nhiều màu sắc hấp dẫn, có khi rất tồi tàn, miễn được nhiều người áp dụng, đều được coi là hợp thời, là đẹp. ở thời nầy những kẻ chạy sát thời trang, những người thích ăn mặc nhiều màu rằn ri, vằn vện là những người chịu sự quản trị cách ngoan ngoãn của óc hướng ngoại. Tâm hồn mà để bị náo động, ước vọng cứ đặt vào sự quay cuồng của vật chất, thì làm sao tìm được chân, thiện, mỹ, phúc ẩn náo trong sự đời, trong nội tâm. Hầu hết những việc lớn, việc trường tồn trong vũ trụ đều phát xuất từ thinh lặng hay phải thinh lặng lắm mới khám phá được. Ta thấy vũ trụ chuyển động, vạn vật thay đổi hình thức, chỗ ở. Xuân, hạ, thu, đông mang màu sắc khác nhau. Nhưng muốn nhận cách thức điều khiển huyền bí của con tạo, ta phải trầm mặc suy nghĩ. Nhiều việc đời ta thấy cho là thất bại. Tội của nhân tổ Adong chẳng hạn. Nhưng nếu trầm tư theo ánh sáng của Đức tin ta thấy nguyên tội có ích phần nào cho nhân loại. Trong mùa Phục sinh, khi hát kinh : « Exultet », Người chân giáo gọi nguyên tội là hữu phúc (Felix culpa). Chúng ta đừng quên đây là culpa là việc ác, việc chạm Thượng đế và hại người. Mà sự trầm mặc khám phá ra trong nó được sự tốt đẹp. Câu thất bại là mẹ thành công, chỉ nói lên một phần nào ý nghĩa thẳm sâu của mấy tiếng tội hữu ích : félix culpa. Trường hợp của nhân tổ sa ngã không phải chỉ thất bại thường mà thất bại nặng, là làm tội ác. Ở đời, thưa bạn, có biết bao nhiêu việc xem bề ngoài là thất bại, nhưng bên trong ẩn núp mầm giống thành công. Đã đành hành https://thuviensach.vn động mà không suy trước tính sau, mà thiếu nguyên tắc, phương pháp, phương thế, bất kể bàn tính với kẻ khôn ngoan, để cứ hì hục thất bại mãi, thì thất bại là mẹ của thành cái gì chớ chưa chắc thành công. Nhưng phải biết thấy cái thuận trong cái nghịch, cái thiện trong cái ác, cái lợi trong cái hại mới là Người Bản Lĩnh, hiểu theo nghĩa sâu sắc và già giặn. Mà cho đặng vậy phải trầm mặc rút lui về với nội tâm để thấy những điều mà mắt người náo động vì thế lợi không thấy được. Những cao quí nhứt trên đời như đức bác ái, lòng trắc ẩn, tình vợ chồng, tình mẫu tử, nghĩa sư đệ, tình tâm giao đều được ẩn tàng trong một lớp hành vi, ngôn ngữ, cử chỉ bên ngoài. Phải đập cái vỏ hào nháng ấy mới khai quật được những yếu tố xây dựng chân giá trị con người. Ai giựt mình chận thuyền đời lại giữa sóng cồn vật chất, vạch đám mây mù của ước vọng, tham lam ngất đầu lên, lắng hồn trong tin tưởng ơn thiêng, sẽ được những giờ phút hướng thượng vô giá. 3. Nhưng tác vi chánh yếu nhứt phải làm sau việc hướng thượng là cầu nguyện. Hướng thượng mới có tánh chất tiêu cực là đem tinh thần trở về yên ổn, còn cầu nguyện làm cho tinh thần hít lấy những sinh khí. Ở đây tôi không bàn sự cầu nguyện hiểu theo nghĩa chuyên môn của những bậc thâm tu trong chân giáo. Thật phước thay những tâm hồn mà các tác vi, ngôn phong, cử chỉ kể cả những việc như ăn uống, thở ra vào, đều được thần-hóa, nói đúng hơn Ki-Tô-Hóa (Divinisés ou Christifiés) bằng cầu nguyện. Trong đạo Thiên chúa, nhiều Đấng tinh tu có sẵn cả một chương trình tự thánh hóa và họ không để phút nào của đời họ mà không có một chứa đựng https://thuviensach.vn thiêng liêng. Thánh nữ Tèrésa chẳng hạn. Còn bọn phàm chúng ta hay hành động theo cá tính biến đổi. Vui thì hoạt động hăng say ; buồn bỏ sập sụi. Có khi theo tinh thần đạo đức. Có khi làm lấy lệ, không nhằm một mục đích siêu linh nào cả. Đời chúng ta, tiếc thay kể ra có biết bao nhiêu lỗ trống. Mà kiếp phù sinh về mặt đạo lý y như cái rổ sảo thì phải coi như là bỏ đi. Tôi hy vọng có dịp bàn với bạn về sự cầu nguyện chuyên môn nầy trong cuốn « Tinh Hoa Tôn giáo ». Ở đây tôi muốn xét sự cầu nguyện thông thường mà bất cứ ai cũng làm được để bồi bổ tâm hồn và giúp nó dồi giàu nhuệ khí. Không kể những hiệu quả trực tiếp của kinh nguyện như khi cầu nguyện mà thành công ngó thấy : đui đặng thấy, què đặng đi, câm đặng nói. Cũng không kể những hiệu quả do kinh nguyện mà mắt phàm không thấy và loài người hưởng thụ cách lãnh đạm, có khi bạc ơn oán trách Thượng Đế nữa. Tôi muốn nhấn mạnh một góc cạnh hiệu quả của kinh nguyện là khi cất lòng lên cùng Thượng Đế (Thượng Đế chớ không phải phàm nhân bị óc mê tín tôn lên ghế Thượng Đế) tâm hồn con người nghe khoáng đạt hơn ; lạc quan hơn. Nó giải thoát khỏi những trói buộc của bối rối, lo âu thắc mắc, nghi nan, phiền muộn, hoang mang, thất vọng ý chí thâm cường dũng. Ngày nay không còn mấy nhà thông thái thông hiểu bản chất của khoa học mà dám chân thành tin rằng khoa học càng tiến, chân tín ngưỡng càng lui. Tôi nhấn mạnh chân tín ngưỡng chớ không nói mê tính. Pasteur đi nhà thờ mỗi sáng, Prudbon hạ bút : « Bất cứ người vô thần nào trên đầu giường chết của mẹ mình cũng kêu : Trời ôi ». Bougaud nói : « Kinh nguyện là lời hứa hẹn của sự bất lực https://thuviensach.vn mà hy vọng ». Còn bác sĩ Alexis Carrel thì chủ trương càng cầu nguyện con người càng minh mẫn. Người Bản Lĩnh trên biển phong trần của cuộc đời vừa biết tận dụng nhân lực (Thực hiện triết lý nỗ lực) mà cũng biết khai thác nguồn thánh sủng, nghĩa là nhờ cậy thần lực. Kinh nguyện là cây gậy thần mà thế nhân dùng chống chọi với những chướng ngại gặp hằng ngày trong cuộc sống nhiêu khê, phiền toái. Besslères nói chí lý : « Quì gối trước Thượng Đế là phương thế hay nhứt để đứng thẳng trước mọi người ». Chúa Giêsu kia là Thượng Đế hóa nhân mà trong phút thảm sầu đến rịn mồ hôi máu còn ngửa đầu cầu nguyện Chúa Cha, thì tại sao bọn người phàm tục chúng ta quá kiêu căng chỉ biết có sức mình. Bác sĩ Franki, giám đốc một Viện dạy môn thần kinh bệnh ở tại Vienne, chủ trương con người muốn có sức khỏe tinh thần phải căn cứ vào khoa học mà vẫn nhận chân ảnh hưởng của lòng tin nơi Thượng Đế. Ngần ấy gương, cũng đủ giúp cho bạn và tôi thấy tinh thần hướng thượng và thế lực của kinh nguyện là cần thiết cho cuộc nhân sinh. Loài người thì yếu đuối : chính Pascal đã đại diện thú nhận nhân loại và cây sậy. Nhưng loài người hay kiêu ngạo. Gặp những chướng ngại vật ; loài người nếu không thất vọng mà đổ cho vận đen, thì quá khích tin tưởng năng lực « có một nắm » của mình. Song xét cho kỹ chuyện, nhiều khi đáng lo mười con người lo có một, có lúc lo trật lất, hoang phí thời giờ, sức khỏe, của tiền và ác quả đến cứ đến. Bạn có buồn cười không khi thấy một đứa bé cãi mẹ nó, xô tay mẹ nó ra, bước vào một đám gai rậm, nhón gót tránh gai nhưng bước ngay mép một con độc xà sắp thói nó. Đứa bé ấy cũng khôn đấy : nó https://thuviensach.vn tránh gai. Nhưng nó khôn một mà không biết khôn hai. Trên đường đời biết bao phen ta hành động đối với Thượng Đế y như đứa bé đấy đối với mẹ nó. Ta khôn để giựt cái dĩa, mà dại quên cái mâm. Tại sao ta không chạy đến Thượng Đế ? Tại sao không xét rằng nếu một bà mẹ là một phàm nhân mà khi dẫn đứa con nhỏ mình đi chơi gần bờ sông, gần rừng rậm, lúc nào cũng sợ nó té chết hụt hay bị cọp tha còn Thượng Đế là thân phụ toàn trí của nhân loại mà khi sáng tạo con người không biết quan phòng từng ly từng tý con người sao ? Kể ra chúng ta quá đoản trí mà cũng quá bạc ơn. Không phải mỗi lúc cầu nguyện là chúng ta đòi cho kỳ được Thượng Đế làm theo ý muốn ta. Ta cứ cầu nguyện cậy, tín, mến người rồi để Người lo lắng cho ta. Cái lợi mà tôi muốn bạn nhắm một cách thiết thực là giải thoát tâm hồn nặng như chì vì sầu não, khỏi những trói buộc của lòng hướng hạ. Nào ta thử thầm lặng ngã đầu đọc mấy lời nầy của Đấng Cứu thế, coi lòng có lâng lâng như cánh hạc không : « Lạy Cha chúng con ở trên trời. Chúng con nguyện danh Cha cả sáng, nước Cha trị đến... Xin Cha cho chúng con hằng ngày dùng đủ, tha nợ chúng con, như chúng con cũng tha kẻ tha nợ chúng con, lại chớ để chúng con sa chước cám dỗ mà chữa chúng con khỏi sự dữ. » https://thuviensach.vn CHƯƠNG IV : ÓC THANH BẦN « Đời không tiền, không biết có hỏng không, nhưng đời chỉ biết có tiền thì khó khỏi hỏng. » WATERSTONE 1. Người dĩ nhiên có xác. Mà xác cần vật ăn uống để sống. Vật ăn uống hay vật gì mà xác dễ chịu, có thể gọi chung là hàng hóa, thứ được tiêu biểu bởi tiền trong sự trao đổi giữa người và người. Xét tự bản chất tiền, ta thấy nó nếu không tốt, ít ra cũng vô tư. Có điều lạ là người đời, chẳng biết tại đâu, quá thiên vật chất có lẽ, đã suy tôn Tiền lên bàn một thứ chúa tể, nắm quyền vạn năng trong cuộc nhân sinh phiền toái. Đừng nói chi chuyện đời xưa. Hãy coi ngay cái thời đại được gọi là văn minh kiểu nguyên tử nầy, bạn và tôi sẽ thấy thế lực chuyên chế như ác-quân của đồng bạc. Người ta phần đông nói luân lý, tôn giáo, chánh trị, xã hội, giáo dục, ân tình, nhân nghĩa lung tung và lăng nhăng sau cùng đều qui vào sự kiếm hơi đồng. Điều có khác là kiếm cách tế nhị hay trắng trợn. Đâu ai trách được khi đồng tiền biểu dương cho giá trị những vật tất yếu của cuộc sống con người. Đáng buồn là người ta mua bán những thứ có tính chất cao cả siêu linh, những thứ xét thấu đáo, nhứt định không thể đổi bằng tiền bạc. Ai giàu lương tri tất cho là lưu manh hạng người trịch thượng đặt dưới nanh vuốt của con buôn những ái tinh, danh dự, niềm vui, lòng ái quốc, tài hoa, sắc đẹp. Có người chưởi đồng tiền, bảo trong nó có một sức mạnh của quỉ đã lôi cuốn người suy đồi. Nhưng kỳ thực chính óc thiên vật thứ óc mê của phàm, nó tạo trên đầu con người một đám mây mù, khiến con người không nghĩ đến hướng thượng, https://thuviensach.vn ngất đầu lên với cao cả, linh thiêng. Nó trì cả con người khum xuống đống vật chất, bôn ba cách cuồng dại như lên đồng trong sự săn tìm càng nhiều càng hay những của mây thổi. Làm cái gì bây giờ tôi cũng nghĩ coi có lợi không, nói rõ hơn là có tiền ? Nghĩ như vậy thực ra đúng ở chỗ ta có trách nhiệm về sự tồn vong của thân xác cá nhân hay người thuộc ta. Ai không nghĩ như vậy thì đáng bị khinh là khùng, là siêu thực tế. Nếu cần một chứng cứ uy quyền thì Kinh Thánh đây : « Người thợ có quyền lãnh lương ». Đúng rồi. Nhưng óc con buôn đừng quên một lao công thuộc tay hay thuộc óc ngoài mục đích hưởng lợi vật chất, hẳn còn nhiều ý cùng tế nhị, cao cả hơn. Sức làm việc của con người không phải như của một cái máy, mà mang màu sắc nhân vị. Nghĩa là tác động với tinh thần, ý chí, tình cảm v.v... Bạn tòng quân, cầm súng ra trận, khỏi cần nói, trước nhứt bạn đòi chánh phủ trả lương để bạn sống, để nuôi vợ, con hay cha mẹ già. Những ngày nỗ lực của bạn ở bãi chiến, bạn còn nghĩ đến quyền lợi quốc dân, vận mệnh quốc gia chớ. Tôi làm giáo sư dĩ nhiên tôi muốn mỗi tháng Hiệu Trưởng tính cho tôi tiền thù lao sòng phẳng để tôi sống vì người xưa dạy « ăn đi rồi hãy triết lý : Manducare deinde philosophare ». Song khi tận tâm giảng bài cho học sinh, tôi đâu chỉ nghĩ bán một ý gói trong bao nhiêu lời là mấy cắc, mấy xu mà còn và nhứt là tôi muốn rót vào bao nhiêu tâm hồn nguồn cảm tưởng mà tôi cho là cao cả, tạc vào khối óc sáp của tuổi trẻ tướng diện con người tà đức mà tôi cho là lý tưởng. Mà tưởng người làm công nào thấu rõ chân nghĩa của lao công, đều cho việc làm của mình có nhiều mục đích cao hơn tiền. https://thuviensach.vn 2. Nói vậy không ai ngông cuồng coi quá tầm thường tiền bạc. Thực tế chua cay đợi bao nhiêu người ngoài ngưỡng cửa gia đình cha mẹ hay học đường, dạy cho người ta biết nghèo mạt quả là khốn nạn. Hai vợ chồng trẻ mới cưới nhau về, muốn hạnh phúc để cả ngày hú hí với nhau phải có tiền. Hì hục đói. Hì hục rét hoài, chưa chắc có hạnh phúc phu thê đâu, thưa các bạn trẻ. Thiếu tiền bạc, nhiều khi những tình chí cao như tình phụ tử, mẫu tử, huynh đệ, bằng hữu có thể bị sứt mẻ. Tôi chưa nói lòng hy sinh của người cộng tác không khổ, hao mòn, khi ta quá nghèo túng. Tiền bạc mà không có, nhiều khi làm ta mất nhân nghĩa, lễ độ nữa kìa. Bạn là người thi ân của tôi, đến ngày lễ sinh nhựt, bổn mạng, ngày tết hay lễ gia đình nào đó của bạn, lòng phải quấy của tôi buộc tôi đem đến bạn chút lễ gì. Mà túi tôi rỗng. Ngay những vật khẩn thiết cho gia đình, tôi cũng không có lấy một xu để mua nữa. Chả lẽ tôi đến nhà bạn với mặt trơ như thổ địa. Lòng quảng đại của bạn đã hiểu cho gia cảnh tôi. Tôi hi vọng vậy. Nhưng rủi bạn không hiểu cho thì sao và có chắc gì tôi thổ lộ những lý lẽ riêng biệt của mình, người đời trong đó có bạn, hiểu cho tôi chăng ? Tai quái là thời nầy lại đánh giá con người trong cái ăn cái mặc, cái ở, cái xã giao bằng kim tiền nữa chứ. Không phải dại dột cho giàu là có nhân cách ; nhưng nghèo quá chắc khó mưu thành công. Vậy phải sáng suốt nhận cái lý do tồn tại căn bản của đồng tiền. 3. Nhận như vậy mà ta vẫn có thể tạo cho mình óc thanh bần, óc mà Đấng Cứu Thế ca tụng trong « Bát Phúc » Người nói « phước cho ai có óc thanh bần ». Câu nói của Người chứa nghĩa siêu nhiên. Mà ta hiểu theo nghĩa hiện thế, vẫn https://thuviensach.vn đúng trăm phần trăm. Ở đây tôi không có ý quảng cáo cho đời khổ tu của những vị ẩn sĩ, tu sĩ của nhiều thứ đạo chủ trương xa tránh trần tục. Tôi chỉ muốn bàn lối tìm chân hạnh phúc cho cuộc đời ô tạp, rắc rối, bị chi phối bởi thị dục tham giàu nầy. Người ta cảm thấy sướng trong địa vị xã hội tiền rừng bạc bể. Kỳ thực tiền chỉ có giá trị tiêu cực là lấp cái lỗ thiếu về những điều cần thiết của con người. Chớ khi lỗ ấy lấp được rồi, chưa chắc tiền tự nó làm cho con người cảm thấy sung sướng tích cực. Bà mẹ nghe sướng vì tiền, khi có tiền nuôi con. Mà khi con no ấm rồi, bà còn nguồn khoái trá thâm sâu hơn là yêu con, lo cho con nên người, thấy trong con hình ảnh của bạn trăm năm, chân tướng tâm hồn mình và đặt bằng những nét hôn vào trán con, một niềm hy vọng vô bờ bến. Có cái gì tồi tàn cho bằng tiền bạc đầy rương đầy trấp, đất điền cò bay thẳng cánh mà sống bủn xỉn, vô lương, bóc lột kẻ yếu hèn. Có gì buồn cười cho bằng lặn hụp trong vàng kho ngọc lẫm mà ngu đần, chữ thì đọc ngược, miệng mở ra thì nói bậy. 4. Có gì đau xót bằng vì tiền của do mình làm ra, vì quí trọng tài sản của vợ hay chồng, mà nói nặng nhẹ hất hủi cha mẹ, nhứt là khi các vị sa cơ, già cả, nghèo túng, bịnh hoạn. Có gì ô nhục cho bằng chỉ vì miếng ăn, manh mặc mà bán rẻ nhân phẩm, lòn cúi, nịnh bợ kẻ giàu có đến chỗ không còn phân biệt được phải quấy, chánh tà. Có gì đáng thương hại cho bằng vì óc biển thủ, vì bụng dạ lường thưng trào đấu, vì lòng dạ tị hiềm, háo lợi mà gieo https://thuviensach.vn tiếng xấu, chỉ trích mỉa mai công trình đang lên của đồng nghiệp nhứt là của bằng hữu. Có gì tởm gớm cho bằng vì muốn luôn đắc lực hiểu theo nghĩa càng có tiền nhiều càng hay mà láo xược, bịp bợm với bất cứ ai mình giao tiếp, giả mặt cao giá bon thóp « đắc nhân tâm » hiểu theo nghĩa nịnh để khai lỗ mội tủ sắt người ta. Có gì khả ố cho bằng vì lỗ miệng, vì muốn sống trên nhung lụa mà bán đi đời tuyết bạch để đi ăn xin một mối tình thừa. Có gì đáng khinh rẻ cho bằng khi có cơm có tiền, được chức quờn cao mà khi thấy cha mẹ già cả, quê mùa, nghèo túng không dám tiếp trước mặt bè bạn hay ăn nói lên mặt giàu có đối với cha mẹ dầu khi những vị nầy quấy trăm phần trăm. Có gì hèn mạt cho bằng kẻ non tuổi trong gia đình vì ỷ tiền của của cha mẹ mà hỗn ẩu, xấc xược với những gia nô, nhứt là những đầy tớ già cả, đã quên đi đời tư của mình, cả đời cung hiến lao công phục vụ cha mẹ họ và chính bản thân họ. Có gì đáng sa lệ bằng ham mê tiền bạc mà chia xẻ tình chung thủy, say mê duyên mới để người bạn tào khang sống rầu buồn, cô độc. Thưa bạn tôi chỉ mới kể sơ một số cái « có gì » đáng tiếc khi người ta bị óc trọng phú chi phối. Kỳ thực trên đời còn biết bao nhiêu cái « có gì » đáng tiếc nữa. Chung qui tại thiếu óc thanh bần. Chân nghĩa của óc thanh bần là nếu phải lâm hoàn cảnh nghèo vẫn nỗ lực giải thoát ách nghèo. Nhưng không gì đó mà tự ty, sa lầy trong ham mê https://thuviensach.vn tiền của. Nếu thời vận độ, được sung túc vẫn khéo dùng tiền của để tác thiện mà không hề nô lệ óc trưởng giả. KHUÔN VÀNG THƯỚC NGỌC : « TIỀN BẠC LÀ ÔNG CHỦ XẤU MÀ LÀ TÊN ĐẦY TỚ TỐT. » https://thuviensach.vn CHƯƠNG V : ÓC TRẦM MẶC « Nếu bạn nói, hãy nói điều gì hay hơn sự làm thinh. » A. ARNOUX 1. Trong mấy năm thuyết giáo, Chúa Giê xu làm vô số phép lạ, sống đời chí thánh, mỗi lời người buông ra là khuôn vàng thước ngọc, tự thái, phong độ tỏ ra vừa thông minh vừa khả ái, nên quanh người quần chúng tấp nập như sóng cồn. Lúc người bị bắt, Cai Pha là thầy cả thượng phẩm đứng lên giữa đại hội chất vấn Người : « Sao ông không trả lời gì hết ? Thế nào, những lời các kẻ ấy nói chống ông ? Song Người thinh lặng, không đáp gì hết ».1 Quân gian ác còng Chúa Giê xu, tống giao cho quan trấn thủ Phi-La-Tồ. Ông nầy dùng cường quyền, cả tiếng hỏi chúa Giê-xu : « Sao Ông không trả lời gì hết ? Ông không thấy tất cả những gì người ta cáo Ông không ! Chúa Giê xu không đáp nửa lời »2. Rồi chúa Giê xu lại bị nộp cho Herode. Ông nầy từ lâu biết danh Đức Cứu Thế, khao khát nghe người nói chuyện. Ông lung tung đặt câu hỏi. Đức Cứu Tinh, giữa muôn vạn tiếng la ó, nguyền rủa, vu cáo, mỉa mai, trêu chọc của bọn ác nhân Thầy cả, thông lại, biệt phái, luôn thinh lặng, thinh lặng cách huyền bí. Thưa bạn ! Sau khi rời bỏ ngưỡng cửa học đường, vấn thân vào cuộc đời đầy nước mắt, mỗi khi có chút giờ nhàn rỗi đọc lại mấy trang lệ sử chép cuộc tử nạn của Thủy Tổ Công Giáo, tôi rất cảm động. Đọc đến chỗ chép Người làm thinh khi thiên hạ đua nhau cáo người, tôi thấy lòng bồi hồi, bâng khuâng. Đừng nói chi uy quyền vạn năng của Thượng Đế mà Người là Ngôi hai, xét về mặt phàm tục, đứng địa vị con người, dĩ nhiên Người https://thuviensach.vn tự biện hộ, nhờ kẻ khác biện hộ. Bọn phàm nhân chúng ta thì làm vậy và không làm vậy chúng ta cho là ngu. Bởi hay làm vậy và thích làm vậy, nên thưa bạn, chúng ta chỉ là những con số vô danh. Còn Chúa Giê-xu vì không « làm vậy » như chúng ta nên nêu một phần nào người chỉ giảng đạo mấy năm, mà để lại một sự nghiệp Cứu thế vô tiền khoáng hậu, hiểu theo nghĩa hoàn toàn của tiếng. Sự nghiệp ấy mang một tiềm lực, nói đúng hơn một thần lực, khả dĩ truyền tục cho đến mạt thế. Ôi ! quí báu làm sao óc Trầm mặc. 2. Làm sao ta dễ thinh lặng trong tâm hồn, ở cửa miệng, nơi cử chỉ và phong độ của ta ? a) Muốn có một ngoại thân trầm tĩnh, trước tiên phải có một nội tâm thinh lặng. Không cần chủ trương diệt dục, hiểu theo nghĩa Phật giáo vì bao lâu còn là người thì tôi với bạn còn sự hoạt động của trí tuệ, ý chí, cảm quan. Nhưng lúc nào ta cũng đặt giữa con người bên trong ta một thế quân bình. Đừng cho một lực lượng nội tâm nào, nhứt là lòng tham vọng, chi phối ta đến đỗi ta mất tự chủ. Vẫn hăng say hoạt động cho lý tưởng ; song lòng không tham vọng gì hết. Tạo cho hồn chữ nhàn. Xao xuyến, để lòng bôn ba trong quá lo tảo lo tần, mà không hướng thượng sau cùng trên tử sàng cũng tay trắng. Tác giả quyển « Gương Giê Xu » viết chi lý : « Khoa học cao cả nhứt, ích lợi nhứt là hiểu biết xác thực và khinh rẻ chính mình ». Tôi và bạn đây còn sẽ làm bạn cùng trùng dế, huống hồ những vật mình ham muốn ở cõi tạm. Mà trước tác giả Gương Giê Xu, Thánh linh đã cho biết rồi : « Tất cả đều phù vân ». Bụng háo lợi cũng như lòng háo danh coi https://thuviensach.vn ta như chó săn, xô ta lăn mình trong bất cứ phương thế nào kể cả ô nhục, kể cả cái chết, kể cả sự hy sinh một mối tình đẹp nhứt trên đời là tình mẫu tử. Làm một miếng mồi, hay một đồ chơi cho tham vọng như vậy mà mong gì được an tâm. Còn tật ăn thua với người đời nữa. Ta thờ tự ái của ta, ai gát hơn ta một chút dù một lời nói, một cái liếc, ta không bỏ qua, nhứt định ăn thua, trả đũa. Lòng ta sôi cuộn lên như biển bị bão, chồm chồm đòi diễn lộ ra bằng những trợn mắt, trề môi, háy hứ, chưởi bới, cung tay, có khi bằng quả đấm nữa. Bình thường thiên hạ thấy ta tử tế lắm, coi ta hiền, ta môi mép, xử với tha nhân ngọt như đường. Nhưng lúc chạm tự ái, nhứt là trúng con người ta ít học, ta náo động tâm hồn, trường người tới, đem hết mọi dã man của thú tánh ra thi đua thô lỗ với người thô lỗ. Ta là trí thức ? Còn tùy, nếu hiểu tri thức là có vừa trí dục vừa đức dục thì còn đỡ đỡ, chớ tri thức mà hiểu thuần học cao, cấp bằng nhiều, thì lúc phẫn nộ cũng mọi rợ như người chưa bán khai. Tuổi trẻ hay là rơm của lửa ái. Bạn nên coi chừng mặt hồ lòng bạn không còn phẳng nét thanh cao khi có một thuyền tình lướt mái chèo ngang đó. Còn nhiều thứ tình dục khác có thể làm mất nội an của tâm hồn. Bắt ấn chúng bằng bùa tự chủ. b) Ta thường già hàm vì cái người ta hay gọi là « ngứa miệng ». Rất ít suy nghĩ, ta cứ hỏi, cứ trả lời, cứ không ai hỏi, có khi không ai thèm nghe mà vẫn thuyết, thuyết thao thao mà không lời nào có giá trị. Nguy hiểm là càng nói, tâm hồn https://thuviensach.vn ta ra hơi, nhẹ đi, yếu đuối đi. Ta bị kẻ chung quanh khinh rẻ vì người thường quí nhờ lời nói quí, mà lời nói của ta nhiều quá còn đâu để người phục ta. Bạn cãi : tôi nói cho bớt thảm sầu. Nhu cầu tự bộc bạch khi cõi lòng u uất, đau khổ, thưa bạn, là dấu hiệu của con người bạc nhược và khờ dại. Than thân tức là chịu đựng không nổi với dày dò của sầu muộn, xin nàng đỡ của kẻ khác hay nói đúng hơn tâm hồn đau khổ như nồi nước sôi bịt kín, cần tìm kẻ giãi bày tâm sự để tự giải thoát. Mà làm vậy là tố cáo sự đầu hàng của mình. Rồi khi đem gan ruột của mình phô bày cho hàng xóm biết liệu ai cũng tri âm hay tri kỷ gì đó cho mình hết không. Nếu có người nghe rồi cười thầm bạn, biết bạn để hại bạn, nộp bạn cho kẻ thù của bạn, thì bạn nghĩ sao ? Người nghe bạn không cần gì là quân thù của bạn mà vẫn hại bạn cách đắc lực. Đây ! một trong trăm nghìn cách họ gián tiếp và vô ý thức hại bạn. Họ đem tâm sự của bạn, than tiếc « phụ » với bạn cùng một bạn thân khác của họ và người nầy mến họ, mến bạn cũng đi « than phụ » cho bạn nữa. Nguy chưa ! mà bạn có muốn người đời làm ơn cho bạn kiểu đó không ? Lắm lúc chúng ta đa ngôn, cả tiếng để chữa lỗi. Có hiệu quả như ý không ? Nếu có, thì cũng còn nên đề phòng sự « coi kỳ » nữa. Sợ e thường nói um sùm lúc giận không dạy ai mà chỉ thoả mãn nộ-tính của mình. Đến điều bí ẩn có liên hoan đến danh dự hay cuộc làm ăn của bạn, của kẻ khác, bạn ủy thác dễ dàng sao. Bạn tin người nghe bạn cẩn ngôn hơn lưỡi bạn đối với lòng bạn à ? Chính bạn kia mà còn lộ mật, huống hồ họ khi không thấy https://thuviensach.vn cần giữ bí mật bằng bạn. Già hàm để khoe kiến thức, để dạy đời còn khờ nữa. Trong khi nói tia lia với mục đích đó ta tưởng thế nhân mến phục mình mà không ngờ họ cho mình là hạng thích làm « quân sư quạt mo » nếu không phải là « thầy đời ăn cơm nhà ». Có cần nhấn mạnh già hàm làm mất giờ suy nghĩ, bỏ phế bổn phận và làm « mệt phổi » không ? Nói tia lia lúc sơ giao, nói lăng xăng khi gặp bạn thân có chắc gieo thiện cảm không ? Coi chừng người mới gặp ta lần đầu, thấy ta môi mép, bảo ta nhẹ dạ, cạn trí, quỉ quyệt và tình bạn thường xây dựng bằng việc làm của tín nhiệm chớ không phải bằng sự tuyên bố tín nhiệm. Óc nhiều lương tri ưa ngồi trầm mặc, óc cạn hẹp hay khờ chuộng kẻ môi mép. Đa ngôn nhiều khi được coi là phương thế tự biện hộ. Mà đó là lầm. Vô tội thật có thời gian làm biện hộ sư cho. Lịch sử là toà án chí công. Càng ráo riết tấn công đối phương để chứng minh mình vô tội càng khiến thiên hạ nghi mình, không bênh vực mình và ghét mình. Cứ làm thinh làm việc và sống thiện. Mến ai mà cứ nói mến người ấy thường làm cho người ấy ngờ không được mến hay được mến cách thiển cận. Định nghĩa đầy đủ nhứt của tình yêu là yêu bằng lo lắng, bằng hi sinh, bằng giúp thành công. Chưa thành công mà nói thành công là chuẩn bị thất bại. Đừng nói quân thù làm chướng ngại vật chí, trong công tác viên, trong bạn chi thân coi chừng óc ganh tỵ của bụng ích https://thuviensach.vn kỷ. Lúc bất đắc dĩ phải nói mà thuyết om sòm cũng bất lợi. Lời chỉ giáo ra như mưa bão có chắc kẻ dưới hứng bằng hồ, bằng lu hay bằng ống nhỏ như lỗ kim. Múa lưỡi như bán cá để tranh đấu cho chân lý thường làm chân lý bị ghét. Con người là vật có lý trí, Aristote bảo đúng, nhưng con người ưa lý phục mà cũng ưa tâm phục. Và tâm phục được thực hiện không phải bằng khua môi giỏi. Có một định luật ngàn đời, tự nhiên là cái gì tĩnh chứa huyền bí, chứa sức mạnh, cái gì động bị am tường và phát sức mạnh. Con người ta khi không cần nói nên bắt lỗ miệng triệt để tuân cứ định luật nầy. c) Những cử chỉ liếng xáo nhanh lẹ quá làm xao xuyến tâm thần, mất điềm tĩnh ngoại thân. Tránh lối ngó dáo dác, tỏ ra bộ mặt vút vắt. Cái ngó bao giờ cũng diễn lộ sự ngay thẳng và vừa ngó vừa tập trung tinh thần. Mặt luôn giữ sự bình thản : đừng cho những bắp thịt hai bên miệng co quắp lại mà kéo hơi ra để giữ sắc thái lạc quan cho gương mặt. Triệt để kỵ những cử động vô lý, vụt chạc tỏ ra con người thiếu mực thước của tay, của chân. d) Phong độ của người già giặn là phong độ hòa hoãn. Chẳng những người già giặn coi như thù nghịch các lối ngồi, nằm, đi, đứng mất nết mà còn giữ tư thái lúc nào cũng có vẻ trầm mặc. Không phải ưa chứng « bịnh rùa » ; nhưng bạn phải cho « đức chậm » điều khiển con người ngoại thân của bạn, chậm không có nghĩa là lù khù, quàng rờ mà khoan thay, tỏ ra bạn lúc nào cũng dè dặt, đề phòng tai nạn. Đôi https://thuviensach.vn khi bạn nên rút ra khỏi cảnh sinh hoạt náo nhiệt hằng ngày, vào một phòng vắng hay đến một con đồi, một bờ sông, một góc rừng, ở đó bạn nhìn lại con người của mình trong dĩ vãng, coi bạn có thả dây cương cho nó mất trầm tĩnh không. Mấy lúc nầy hãy xài những nét nhăn trên trán, gặp vật gì đừng ngó ngang liếc dọc mà nhìn, nhìn chậm, quan sát, cân đo từng tiết điệu của bước đi, cách ngồi, lối đứng. 3. Tóm lại : Người bản lĩnh là người trầm mặc từ tâm hồn, cửa miệng đến cử chỉ và hành vi. Đáng chú ý nhứt là cửa miệng : ngôn phong là thước đo giá trị con người. Kinh thánh bảo hãy đánh lưỡi bảy lần trước khi nói, bạn nên đánh lưỡi bảy lần, nếu thấy không cần, vẫn chưa nói, lo lựa ý, lựa lời làm thinh, chờ đợi nói đúng lúc, hợp nơi hợp người. Nói là cho mà mắc nợ, làm thính là không cho vai mà có lãi. Người ta không sợ kẻ nói mà sợ và phục kẻ biết làm thinh. Biết làm thinh, như có chỗ tôi đã nói với bạn là khi phải nói, nói thao thao bất tuyệt trong mấy giờ đồng hồ liên tiếp mà khi không phải nói, ai cại răng, nửa lời cũng không nói. Người già giặn, hiểu là khôn và dũng là người tin chắc rằng tư tưởng sâu thường phát xuất tự đầu óc trầm mặc, nhận rằng phải siết lưỡi trong tay, lời nói tuông ra mới chừng mực và ai càng giàu chí khí, càng trọng nhân cách càng thinh lặng. KHUÔN VÀNG THƯỚC NGỌC : « RẮN NƯỚC HAY THÓI MÀ NGƯỜI TA ÍT SỢ HƠN RẮN MÁI GẦM LẦM LÌ. » https://thuviensach.vn CHƯƠNG VI : ÓC TỰ CHỦ « Thành công không có nghĩa là luôn được việc hiện tại và ngó thấy. Có khi nó núp dưới một hình thức mầm giống thất bại để trổ hoa quả tương lai. » PAUL FARGUES 1. Nghĩa thực của thành công. Thưa bạn ! Những tiếng đẹp nhứt lúc ta còn niên thiếu, là mấy tiếng Thành công, đắc lực, làm nên. Ta say sưa chúng. Ta có lý : vì thành ông là hậu quả của lao khổ hoặc tâm thần hoặc thể xác và là sự thể hiện của bao niềm hy vọng. Có người nghĩ thành công là đoạt được các kết quả mình mong muốn hiện tại và ngó thấy. Các kết quả ấy xấu cũng như tốt, miễn chúng có lợi cho đời tư hay một nhóm người nào họ phụng sự. Do quan niệm đó, dĩ nhiên có không ít người nghĩ nhiều công tác hiện thời, xem ra như thất bại, đều là những việc không thành công. Hiểu mấy chữ thành như vậy thiết tưởng không khỏi sai lầm. Vấn đề nầy tôi bàn rộng trong quyển Rèn Chí Khí khi nói về chân nghĩa của thành công. Ở đây tôi chỉ muốn nhấn mạnh rằng sự thành công, ta nên hiểu rộng rãi và sâu sắc. Thành công trước nhứt được quan niệm là làm nên hoặc ở hiện tại hoặc ở tương lai những việc chân, thiện, mỹ, phúc cho mình hay cho người. Hoạt động mà thấy kết quả trước mắt thì ai không muốn, không mừng. Nhưng có không ít việc cần thời gian, người ta mới thấy thành quả của nó. Có thứ bài học nhà giáo cho có kết quả ngó thấy khi học sinh của ông học bài ấy và dùng nó để trả lời những câu hói lúc đi thi. Có bao nhiêu bài học khác bề ngoài thấy tiêu trầm đi đâu trong đầu não học sinh, nhưng lại về sau giúp đặc biệt cho chúng xử thế, tiếp https://thuviensach.vn vật, dụng nhân. Trong nhiều trường hợp khác, một hình thức thất bại nói lên một mùa thành công vĩnh cửu. Hột giống phải được gieo, cần mụt nát đi, mới đâm chồi trổ hoa kết quả. Chúa Giêsu bị nghi kỵ, bị rình rập, bị lùng bắt, bị tra hạch, bị đánh đập, bị đóng đinh trên thập ác. Cho con mắt thiển cận, cho con người óc phàm tục. Người thất bại. Nhưng cho tâm hồn sâu sắc, cái chết ốc nhục, có hình thức thất bại của Người, là mầm mộng của sự chiến thắng về vĩnh cửu trên tội ác, trên thế gian và đưa nhân loại vào cõi thường sinh, vĩnh phúc. Ở trên tôi đã nói bản chất đối tượng của thành công phải là chân, thiện, mỹ, phúc. Vì tàn ác, gây họa, dù nên việc đến đâu, vẫn là làm bậy, là thất bại, hiểu theo chân nghĩa của tiếng. Trong tiếng thành công có hàm súc ý nghĩa ca tụng. Dĩ nhiên chỉ những việc tốt đẹp mới được ca tụng và mới là lý tưởng của con người. Sau khi rời bỏ ngưỡng cửa gia đình và trường học, cái mộng mê say nhứt của bạn trong trường đời là thành công với tất cả ý nghĩa mỹ hảo của nó. Bạn băn khoan bươi vạch lại vốn học của mình thu thập lúc còn ngồi dưới hiên học đường. Bạn tìm gương danh nhân, hỏi kẻ giàu kinh nghiệm. Bạn ôn lại cuộc đời dĩ vãng và chắc bạn trước sau cũng nhận thấy chìa khóa của thành công là Đức tự chủ. 2. Đức tự chủ, chìa khóa để thành công. Lấy một kinh nghiệm thực tế cũng đủ chứng tự chủ là bùa thành công. Một chị bán hàng nóng tánh. Cứ chung mà nói, tuy không thổ lộ ra, người mua thường có mặc cảm kẻ bán là thứ người phải phụng sự mình. Do đó họ đòi kẻ bán phải vui vẻ, hiền dịu, https://thuviensach.vn nhịn hết các thắc mắc yêu cầu của họ. Chị bán hàng của chúng ta không để ý căn bản tâm lý nầy. Gặp ai tử tế thì thôi, chị xử sự còn êm dịu. Gặp kẻ khó tánh, hỏi cộc lốc, chị hứ lại, nguých mặt, liếc dài, trề môi. Gặp người mua ăn nói thô lỗ, chị chồm tới mỉa mai, nói móc lò, nhiếc mắng. Kết quả là tiệm chị ngày một thưa khách, chị có những sáng ngồi lim dim nhìn hàng hóa ế. Đóng cửa tiệm có thể là « phần thưởng » cho chị. Bạn đã thấy ? Thiếu tự chủ là một trong những nguyên nhân của thất bại. Nếu chịu khó kiểm điểm đời tư, quan sát gia đình, cảnh sống học hiệu, bình diện xã hội, bạn có dư bằng chứng nhận rằng nóng tánh thường là mẹ đẻ của thất bại. Trong nhiều trường hợp, dằn lòng xuống một chút, làm thinh, cắn răng chịu, sự việc sẽ trôi qua dễ dàng và khi hồ bị quậy hết lên cáo, ta thấy con cá nào lội trong ấy : lúc cơn giận lắng xuống, ta thấy có chuyện có gì đâu. Nhiều khi hết sức đơn sơ, cơn giận bắt ta quan trọng hóa, bi đát quá chuyện tầm thường, cỏn con. Con người dĩ nhiên là gồm bởi thể xác và tinh thần. Nói tinh thần là nói sáng suốt. Nhưng bên tinh thần còn bản năng, và các khuynh hướng. Nói tắt có phần hạ của con người. Nó xô đẩy con người phán đoán, nói năng, hành động theo thú tánh. Nếu không chịu kiềm hãm lại, con người sẽ không khác thú vật và vấp phải bao nhiêu hối tiếc. Đó là tôi chưa nói nhờ tự chủ con người biết tùy người, tùy cơ, tùy chốn, tỏ ra tinh thần nhẫn nại để được việc. Có việc nào giá trị lâu bền trên đời mà không đổi bằng thời gian cố gắng. Sự đời, ta càng cao tuổi càng thấy gay go. Đâu phải ai cũng lo cho mình như người mẹ hay bạn trăm năm của mình. Có người thiện mà không thiếu kẻ ác. Nội cái https://thuviensach.vn mình không làm điều bậy với người, cũng khiến người ghét mình. Cuộc đời phiền toái nhiêu khê như vậy, nếu muốn thành công đâu phải dễ như thuyền nước xuôi. Nói vậy là quên kể sự chua xót của kiếm tiền bạc làm căn bản cho một hoạt động. Trong cuốn « Thành công và hạnh phúc » tôi nói bàn đến tiền, có kẻ bĩu môi cho là đê mạt, nhưng gặp cơn tối lửa tắt đèn, người ta mới thấy cậy nhờ kẻ khác chút ít tiền bạc là khó, mới nhận thấy rằng không tiền không dễ hoạt động và thiếu tiền nhiều khi mất nhân mất nghĩa, có thể làm nhiều tội ác nữa. Nếu bà Roland nói : « Hỡi tự do, người ta nhơn danh người mà phạm bao tội ác », thì bạn có thể nói : « hỡi bần cùng, vì ngươi mà thiên hạ phạm bao nhiêu tội ác, lòng bất lương, mất tình nghĩa, héo tàn lý tưởng và rơi lụy ». Đã biết đời có những góc cạnh đó mà muốn thành công, tưởng không phải dễ. Nóng tánh dục tốc, vui khỏe thì làm, buồn mệt thì bỏ, làm nên việc. Lắm lúc thành công là một con chim quí lạ mới vừa đáp cánh, ta phải lo chụp. Trễ một cơ hội thì nó vụt bay đi. Lắm lúc khác, thành công phải đổi bằng thức đêm trắng để mưu tính, để hoạt động, thuyết dụ. Biết bao lần té ngã phải đứng lên, chìm lặn phải nhoi đầu lên, bị trôi ngược phải trườn tới, đi ngay bị cản, phải đi vòng, đứng thẳng lưng không được phải khum đầu, mọp sát đất mà bò. Cho đặng làm các việc nầy, tôi chưa nói bạn đoán là phải tự chủ. Nếu trầm nghĩ một chút, chắc bạn nhớ trực lại có nhiều bạn của bạn lúc còn ở học đường thì sáng suốt, chiếm quán quân nhiều môn học mà hiện giờ liên miên thất bại, có một địa vị xã hội tầm thường. Rồi có nhiều bạn khác ít thông minh hơn, hồi còn học sinh hay bị chê là vô duyên, bất tài mà https://thuviensach.vn khi ra đời rất đắc lực, đoạt những chỗ ngồi rực rỡ trên chiếu xã hội. Tôi vẫn biết có những thành công do ân sủng của Thượng Đế, thành công không nhờ nhân lực. Nhưng có những thứ thành công cũng nhờ thần lực song gián tiếp hơn : Thượng Đế chỉ ban các khả năng trong con người : con người phải được giáo luyện rồi tận dụng các khả năng ấy. Chúng tôi muốn nói sự khai thác chiếc chìa khóa tự chủ. Nếu Chúa Giêsu nói nước Thiên Đàng là của kẻ nỗ lực, thì ta cũng có thể nói hầu hết những công trình tốt đẹp của trần thế đều là của kẻ nhẫn nại ; hoạt động. Người ta hay đổ ta hay đổ thất bại cho số rủi mà thành công cho thần may. Song rồi người ta quên rằng cái mà người ta hay gọi là rủi, may thường là sự ứng dụng nhiều ít khả năng của con người. 3. Bao lâu còn là người, còn cần tự chủ. Sỏi đá vô tư. Cây cỏ có sinh lực. Thú vật có bản năng. Còn con người đặc biệt có ý chí. Chỉ khi nào ý chí, mẹ đẻ của tự chủ, được phát triển đầy đủ, chỉ huy hoàn toàn con người con người mới sống chu đáo kiếp người của mình. Phút giây nào, trong bất cứ tác vi nào, phát xuất từ con người, mà không có sự can thiệp của ý chí, là con người sống trong tình trạng thú vật. Người ta thường nhận đức tự chủ cần thiết cho con trẻ nên người. Từ tuổi khôn đến đôi tám, đôi mươi, theo đà phát triển sinh lý, tuổi xuân có những thay đổi, giao động, phát triển trong tâm thần. Tánh khí đổi lớp. Nhân cách chuyển mình để thành hình óc phán đoán trạo trực đòi phán quyết độc lập. Lòng tự ái như một hỏa diệm sơn, không chịu bất cứ sự va chạm nào. Tánh độc lập nhiều khi có hình thức tính ngang tàng. Quả tim thèm khát yêu đương cũng như mô vọng được https://thuviensach.vn luyến ái. Nói tắt người hoa-niên trong khi qua khúc quanh của thanh thời muốn tâm hồn bình thản, tránh được những ngôn phong quá lố, tác phong vô lịch, cử chỉ vô chừng, phải cầm dây cương tự chủ. Mà nói cho cho đúng, không phải chỉ nam thanh, nữ thanh muốn nên người cần tự chủ thôi. Chính những kẻ thành nhân, bậc lão thành vẫn luôn phải tự chế nhân phẩm mới được bảo đảm và phát triển tốt đẹp. Cho đời sống nào sự cố gắng chuẩn bị có lợi luôn luôn ở tương lai, chớ cho đời sống tâm linh, bởi người mang trong mình thú tánh phải tự chủ liên tục. Hồi chưa sạch máu đầu, nói lời gì ta phải đo từng tiếng, khi đầu hai thứ tóc, nói lời gì thì hãy cân từng lời. Mỗi phút giây buông mình theo đà của bản năng, của khuynh hướng, của thú tánh, là mỗi phút giây ta có thể té vào những lỗi lầm, khuyết điểm. Có thể nói chính đức tự chủ, đã đưa con người từ dã man đến bán khai, từ bán khai đến văn minh ; văn minh mình hiểu theo nghĩa được giáo hóa, thuần thục, đạo hạnh. 4. Để nhận thức sự cần thiết của đức tự chủ. Cứ chung mà nói, ta thường sống cuộc đời của ta theo chìu rộng hơn theo chìu sâu. Tôi muốn nói ta có khi cả ngày tưởng nói năng hoạt động với một mớ mặc cảm, thành kiến, xét nhận tùy cơ hội có tính chất góc cạnh về một vấn đề nào đó. Nếu thành thực với mình, ta thấy có khi cả ngày ta không tư tưởng hiểu theo nghĩa chuyên môn, nghĩa là vận dụng lý trí để suy luận tìm chân lý theo phương pháp lý luận. Mà ta lập lại, bắt chước những tư tưởng kẻ khác. Mấy lúc làm như vậy ta không ý thức cuộc sống tâm linh của mình, không chận mình lại khi kẻ khác khuynh hướng, tập quán xô đẩy ta, cám dỗ ta https://thuviensach.vn tư tưởng hoạt động như cái máy. Bạn thử nghiệm xét coi con người của mình có gây ảnh hưởng đậm xung quanh trong xã hội không ? Cái ngó của bạn có vọi ra một luồng hấp dẫn để bạn thuyết phục khi nói chuyện không ? Gương mặt bạn có diễn lộ cả hồn bình tĩnh, quả tim yêu đời, khối óc phán đoán quảng đại không ? Môi bạn có nói lên một niềm hân hoan tận tâm não không. Lối đi của bạn có chưng cho kẻ khác thấy bạn là con người sâu sắc già giặn cường dũng không ? Thưa bạn, nếu thành tâm tự xét, bạn sẽ mau mắn nhìn nhận sự canh tân thêm cho tình trạng của mình và có thể hoàn toàn đổi lốt, nếu cần, cho nó nữa. Bạn đã thấy mình không biết lợi dụng cơ hội thuận tiện nầy để thành công, thiếu óc nhẫn nại trong hoàn cảnh nọ mà thất bại. Nguyên nhân chánh, thưa bạn, là chúng ta ít theo yến sáng của lý trí và sự kềm hãm của óc tự chủ. Chúng ta tưởng, sống, nói, làm y như người máy, tợ cái lò xo, hễ động là bung. Đức Thánh Linh bảo ta trước khi nói phải đánh lưỡi bảy lần, mà trong thực tế, ta đánh lưỡi mấy lần khi nói chuyện ? Rồi khi nóng giận, ta dùng ba tấc lưỡi cách nào. Vậy cho đăng nhận thức cần thiết của đức tự chủ, ta phải rút vào Thinh lặng, trở về nội tâm hồi tưởng các tư tưởng, tâm tình, cảm xúc, ngôn ngữ, tác vị, cử chỉ, phong độ của ta để thấy coi tại sao ta nhiều lần rơi vào bao nhiêu hố thất bại đáng tiếc. Tiếng tự chủ tôi dùng đây một phần lớn có ý nghĩa tiếng kỷ cương : DISCIPLINE của Gustave Le Bon khi ông viết : « Khoa học chưa tìm ra được chiếc đũa tiên có thể giúp một xã hội không kỷ cương tồn tại ». Xã hội là hợp thể của nhiều cá nhân. Cá nhân không có một kỷ luật sống, xã hội không đóng khuôn https://thuviensach.vn trong mực thước thì cá nhân suy đồi, xã hội băng hoại. 5. Nói nhân phẩm, nhân cách là nói tự chủ. Trên cây thang các vật thụ tạo, sở dĩ con người, ngoài ra các thiên thần, đứng ở đầu hay nói bằng một giọng triết lý, ở một phẩm, một vị cao nhất, là do con người có trí tuệ và ý chí tự do. Mà tự chủ là tác vi của ý chí, nên khi nói đến nhân phẩm, người ta tự nhiên nghĩ đến ý chí, liên tưởng đến tự chủ. Là người tất nhiên ai cũng có nhân phẩm, bởi lẽ dễ hiểu là do hai yếu tố căn bản trên của nhân vị. Nhưng không phải hễ là người đều có ý chí thực hành. Cũng như không phải hễ là người đều biết tự chủ. Nói ý chí hiểu là một năng lực tinh thần để muốn thì là người, ai cũng có nhưng năng lực ấy cần sự hoạt động, phát triển và điều khiển những bản năng, xu hướng của con người. Người có ý chí cường dũng như vậy, người ta gọi là người tự chủ. Còn tiếng nhân cách hiểu là trạng thái cao quí của nhân vị khi được giáo luyện chu đáo và có những đức tánh tốt đẹp. Trong các đức tánh làm cho nhân vị gìn giữ nhân phẩm của mình có đức tự chủ là động cơ khiến các đức khác lớn lên, đăm hoa trổ quả trong tâm hồn con người. Bởi những lẽ trên, khi nói đến « đời sống người nhứt của con người » là, theo một phương pháp sáng suốt, chế ngự những chất dã man đọng lại trong phần người hạ. Một đứa bé chưa có tuổi khôn, một người lớn ở thời đại nguyên tử mà không được giáo hóa, có tâm hồn giống y của kẻ sống thời tiền sử và thú tánh của các hạng người nầy không khác thú tánh của súc vật cho mấy. Trong con người, lực lượng của lý trí và ý chí, nếu không được giáo dục thúc đẩy không dễ gì chiến thắng nổi nanh vuốt của tình dục, một https://thuviensach.vn thứ lực lượng của bản năng pha màu sắc cân nhục và chịu ảnh hưởng sinh hoạt sinh lý của con người. Một người thuần thục của thời văn minh có thể dễ dàng trở lại con người hung tợn của thời ăn lông ở lỗ, nhứt là khi con ốc tự chủ lỏng hay mất đi trong bộ máy tư tưởng, cảm xúc của họ. Đã hơn một lần tôi nói con người cần uốn nắn nó như cây bùm sụm mà các nhà chơi kiểng dùng để uốn hình nai, hình hạc. Giáo dục tôn giáo, pháp luật, luân lý có thể ví như cái khuôn mà nhà chơi kiểng dùng uốn kiểng. Cây bùm sụm khi chưa được uốn đăm ngành lá cách mạnh mẽ và loạn xạ. Con người tiền sử đứa bé và người lớn thời nguyên tử không giáo hóa, tất cả giống các cây bùm sụm chưa uốn một phần, ở chỗ để các tật xấu tha hồ mọc tùm lum trong tâm hồn. Bùm sụm khi được xén và uốn song rồi theo thời gian cũng đăm ngành lá bậy bạ. Phải có bàn tay nghệ thuật của nhà sửa kiểng « tề » luôn, nó mới đẹp. Người đã được giáo hóa thì các tật xấu nằm mẹp xuống, chui rút lại, mẹp và rút lại chớ không bị tiêu diệt. Như vậy là lúc nào cũng chờ gọng kềm giáo dục, tôn giáo hở ra một chút, là chồm chồm lên xô đẩy con người tư tưởng bằng cảm xúc dơ, nói năng xằn, hành động lố lăng. Mấy lúc giận dữ, thương điên, say mê tiền bạc v.v... là mấy lúc « tay ấn » của luân lý hơi non. Con người, nói cho đúng sở dĩ mà thuần tục, mà sống tế nhị, lễ phép, đạo đức, ngoài ra thần lực, một phần lớn, nhờ cái mà Jean de Courberive gọi là « qui cương đối nhân ». Bạn có thể gọi là dây cương đời sống. Phút nào ta lơi dây cương ấy ra là cơ cấu luân lý con người ta xụt xịt, lỏng lẻo. Có thể nói chơi chơi là con người hạ của ta giống cái lò xo của một chiếc ghế ngồi, bao lâu ta « https://thuviensach.vn nhóm » mình lên là lò xo cũng bật. Tật xấu của người dã man ngủ trong người văn minh, chớ không có chết. Nó lồm cồm ngồi dậy trong lòng người, kể cả người tri thức, đạo hạnh khi các kẻ nầy đồng niên, đồng nghiệp, hội lại để chờ đợi ai, để mở tiệc vui. Ta chẳng đã thấy sao có lắm kẻ khi sống một mình mà có quyền thì sắc diện nghiêm nghị, đi đứng chỉnh tề, nói lời nào thì cân lời nấy như thợ bạc cân vàng, mà khi hội hợp đông đúc cùng nhiều kẻ quen biết, thân mật thì giỡn cợt trợn mắt, trề môi, nhảy nhót, thoi đá, xô đẩy ? Người ta cũng không lấy làm lạ trong nhiều cuộc biểu tình chánh trị, nhất là trong các thời cách mệnh, đảo chánh nhiều, vị học cao lúc tập hợp cùng quần chúng la lối bậy bạ, xem y như kẻ khùng điên. Qua những nhận xét trên, thưa bạn thân mến, ta quyết tin, cho đặng có nhân cách cao thượng phải chế ngự những lực lượng quân thù của nó nằm lịm trong bản năng, khuynh hướng. Mà là bùa để chế ngự các lực lượng ấy cùng phát huy nhân cách, không gì khác hơn là lý trí và ý chí. Tôi muốn nói rõ hơn là đức khôn ngoan và đức tự chủ. Khi viết đến đây tôi ngả đầu khâm phục Chúa Giêsu, thủy tổ của Công giáo, khi Người thốt những châu ngọc nầy : « Các con hãy khôn ngoan như con rắn... các con hãy canh phòng luôn... tinh thần thì chóng vánh mà xác thịt thì yếu đuối ». Đúng là chân lý bao giờ cũng gặp nhau. Hầu hết những vĩ nhân của thế giới đều mặc nhiên hay minh nhiên nhân sự cần thiết của lý trí và ý chí để chế ngự tật xấu của con người. Thích Ca rút vào rừng sâu để tự giác là ông có ý tìm thinh lặng, tìm yếu sáng, nó soi rọi cho con đường tầm đạo của ông. Còn Lão Tử khi bảo « dục đa thương thần : muốn quá https://thuviensach.vn hại tinh thần, là ám chỉ phải hãm phanh tình dục, lòng muốn lại ». Tôi thấy khi các linh mục giảng cho giáo dân đức tiết độ, đức khôn ngoan, hai trong bốn đức căn bản của nền luân lý công giáo, các ngài truyền dạy điều vàng ngọc. Con người có nhân cách khả phục hay không trước tiên phải nhờ ngọn đuốc của lý trí dẫn dắt và nhờ lực lượng của ý chí xô đẩy tấn công các tật xấu, luyện tập những đức tánh tốt. Ta có thể kết luận bằng lời nầy của Jean de Courberives khi ông dựa vào Eyrnieu bảo : « Kỷ luật của con người không phải là bản năng mà là lý trí. Định luật nền móng nầy, thuyết nhân bản phải nhìn nhận nó, tuân theo nó bằng không con người phải thoái chủng và tiêu vong ». KHUÔN VÀNG THƯỚC NGỌC : « PHẢI CÓ NHỮNG NGƯỜI LÀM LÚA GIỐNG, HI SINH ĐỜI MÌNH ĐỂ MƯU THÀNH CÔNG MAI HẬU CHO MUÔN HỌ. » https://thuviensach.vn PHẦN HAI : ĐỐI-THA CHƯƠNG VII. ÓC THÀNH THỰC CHƯƠNG VIII. ÓC CHỊU ĐỰNG CHƯƠNG IX. ÓC BẶT THIỆP CHƯƠNG X. ÓC THÀNH BẠI CHƯƠNG XI. ÓC DẪN DỤ CHƯƠNG XII. ÓC SÂU SẮC https://thuviensach.vn CHƯƠNG VII : ÓC THÀNH THỰC « Thành thực không phải là nói tất cả điều mình tưởng mà không nói gì nghịch hết với điều mình biết ». C. DEMANET « Ở đời thành thực là khôn. » WATERSTONE 1. Bữa nọ vua Cảnh Công dự tiệc tại nhà Án Tử, thấy vợ Án-Tử, liền nói : phu nhân của khanh già, xấu. Ta có đứa con gái trẻ đẹp. Khanh muốn đem về làm hầu, ta rất đồng ý. Án Tử bất mãn nói : « Nội tử tôi đã kết tóc xe tơ với tôi từ lúc còn trẻ đẹp, trông cậy được tôi nâng đỡ lúc già xấu. Nhà vua muốn ban ơn cho tôi, tôi cảm ơn ; nhưng tôi không thể bội bạc với nội tử tôi. » Câu chuyện nầy thường để nêu gương vợ chồng chung thủy song dùng để đề cao đức thành thực vẫn rất hay. Ngày nay trong xã hội có mấy người tánh thẳng thắn như Án-Tử. Ngay từ trong gia đình, đứa con giỏi láo với người lớn, chối lỗi hay, lại có khi được khen là khôn, được ôm nựng và hi vọng sau nầy lanh lợi với đời. Trong bầu khí cuồng loạn của cuộc khủng hoảng gia đình ở thời đại nầy, có nhiều người chồng bất kể đạo tào khang, lén lút tham ván bán thuyền. Cũng không ít bà vợ nhờ chối giỏi, nhờ xon xỏn mắng chồng, làm nư làm trận, mặt lớn mặt nhỏ hay nhờ lời mật tiếng đường mà che giấu được lòng đàng điếm chia xẻ tình chung của mình. Ở học đường, học sinh gạt cha mẹ lấy học phí đánh bài, ăn hút, sắm những vật không cần, lường thầy bảo là nghèo, là mồ côi xin học bổng. Thay vì lo học tập có học sinh nam dám chuyên môn lừa đảo nhiều tấm lòng thiếu nữ khờ dại để « một tay chôn mấy cánh phù dung ». Nhiều lòng https://thuviensach.vn hoa láo với cha mẹ là đi tập hát, gạt thầy là cha mẹ bịnh, nên ở nhà để lết hết nhà bướm nầy đến cửa ong kia. Họ đối với các thứ nầy cũng láo và láo để bán lòng băng tuyết, mua chút ít lời đường mật, vài chiếc khăn vải, một cây bút máy hay những giấy xi nê, những câu chuyện lời qua tiếng lại xàm láp. Trong hàng ngũ các nhân viên ban giám đốc hay giáo ban của trường, người ta dám thức những đêm trắng để đấu trí, tìm mưu ăn thua nhau với mục đích không vì văn hóa nào hơn « văn hóa Tiền ». Có nhà giáo thiếu tài đức đến quá tệ mà vẫn lãnh nhiệm vụ giáo dục, giáo dục trúng không ít học sinh chuyên môn quỵch học phí, chuyên môn giả hình ngồi như phật mà lo viết thư tình, lo đánh cờ tướng. Thì ra thầy mướp dẳng trò mạt cưa, lo thi đua gạt nhau. Hồi ngoài cuộc đời mùa láo cũng dậy lên mênh mang và mênh mang. Tôi không bàn thứ láo mà người ta chịu, chẳng những chịu, mà còn đòi buộc nữa. Bạn đừng cười nhé. Một người vợ đối với chồng hay một phụ nữ qua đường đối với khách lạ, có diện tướng xấu như khỉ. Để vậy coi kỳ, người ta dùng son phấn, nữ trang chuyển biến cái xấu thành cái coi được mà người ta bằng lòng, có khi khoái trá cái nhan sắc giả tạo ấy. Tôi không trách thứ lường gạt đó, dầu từ bản chất cũng là lường gạt. Tôi cũng không nói chỉ tánh chất giả tạo của kịch tuồng. Mục đích của kịch tuồng thì hay lắm nhưng xét cho kỹ khi một bạn gái đóng vai Điêu-Thuyền, bạn đóng vai Đổng-Trác còn tôi đóng vai Tào-Tháo thì chúng ta coi khán giả ra sao ? Chúng ta càng khéo gạt, càng thành công, càng « tài tử » nói theo tiếng thời đại. Mà thôi, thứ gạt nầy xã hội thèm : ta cho thông qua. Bạn hãy ngó vào các tiệm cao đơn hoàn tán. https://thuviensach.vn Không phải ở đây hoàn toàn người ta lường gạt đâu, nhưng coi chừng ngón tay của satan rất tinh nhanh, thưa bạn. Người ta còn sợ ngay trong các tiệm thuốc Âu Mỹ của thời đại nguyên tử nầy có hằng lố chay nước đường để uống cho ngọt miệng chơi hơn là trị bịnh. Rồi vải hồ, rồi đồng hồ đem sửa bị mất bộ phận tốt, buôn lậu, chợ đen, ăn cắp tài liệu vật dụng của công sở, mưu cơ phỉnh nịnh để lên chức. Thưa bạn cái cảnh « đụt đáy thùng lường thưng tráo đấu » mà satan giựt dây dụi, quả đã làm cho lòng con người thời đại đã đảo điên lại càng điên đảo hơn. Nếu phải nói một sự tế nhị nào bực nhứt, tôi nói ngay tới sự tế nhị trong lối láo, lối bịp của một số người có óc trục lợi bằng đủ thứ hình thức trong thời đại tao loạn của chúng ta. Khiếp lắm. Thưa bạn, khi tiếp chuyện với họ, bạn không có lý nào hồ nghi họ cả. Bạn hồ nghi họ sao được vì họ thuyết với bạn thao thao bất tuyệt, lên giọng bổng xuống giọng trầm, khi khoan khi nhặt, khi đầy chí khí, khi âu yếm van lơn. Họ dùng gọi được là đủ mỹ-từ-pháp để thuyết dụ bạn. Bạn tin họ. Rồi tôi đến kẻ nghịch họ. Kẻ nầy không chịu thua địch thủ của mình. Thế rồi họ lý luận, dẫn dụ tôi bằng trăm phương ngàn cách. Tôi tin họ như giáo dân tin kính. Và thưa bạn như vậy thì sao ? Tôi với bạn phải đảo điên và đảo điên. Đó là tôi chưa nói những ngọn lưỡi rắn dùng láo xược để báo cáo, để lập công hại người. Biết bao người vô tội phải vong mạng bằng đủ thứ kiểu chết vô nhân đạo trong mùa chinh chiến vừa qua và ngay lúc tôi viết mấy giòng nầy cho bạn. 2. Người lạ lừa bịp nhau đi đã đành. Ngay trong bè bạn, tình đồng chí chết sống nhau trong một thời gian lâu, khi có https://thuviensach.vn tiền và tình xen vô, phải tan vỡ cách trân tráo đến cười ra nước mắt. Có những trường hợp, càng huấn luyện nhau về thành thực, càng căn dặn nhau keo sơn lại, càng gặp sự bội bạc, phản nộp. Không nên bi quan gọi một số đông loài người giống loài hồ ; nhưng phải thẳng thắn nói rằng ta xử với nhau cáo già quá. Mà bạn càng thành thực, càng xử bằng lòng đạo hạnh, có nhiều hạng lưu manh đến cực độ sẽ lạm dụng lòng tốt bạn để làm giàu, làm giàu trên xương máu bạn và mỗi lần gặp bạn giảng đạo đức hùng biện không mấy ai sánh lại. Đó, thưa bạn, là một góc cạnh bộ mặt thực của xã hội thời đại chúng ta. Người Bản Lĩnh phải nhận thấy căn bệnh nguy hiểm ấy. Muốn mưu những thành công lương thiện, lâu bền, người bản lĩnh nhứt định phải thành thực. Kẻ giả dối nói ở đời đa mưu là khôn. Người bản lĩnh nói ở đời thành thực là khôn. Cái óc quỉ quái mà có lẽ nhân tổ của ta chịu ảnh hưởng của « con rắn quỉ » buổi đầu lịch sử nhân loại, hình như đều có trong mỗi cá nhân không nhiều thì ít. Ngay từ lúc chưa sạch máu đầu, rủi làm bể cái chén, lúc gặp mẹ, chúng ta chối leo lẻo. Ăn vụng cũng là triệu chứng của một lòng không ngay thẳng. Mà nói xa hơn, con nít lúc tiêu lén, tiểu dầm mặt sượng ngắt : nó có sự bẽn lẽn nầy là dấu hiệu tố cáo lòng tà. Rồi lớn lên có biết bao nhiêu nguyên nhân xô đẩy ta nói láo. Có người cho đến lúc gần xuống lỗ, bị đủ thứ thất bại vì lòng thiếu thành thực của mình mà lúc ăn nói vẫn thêm mắm dặm muối. Để trở thành hạng người làm nên trên đời một cái gì, ta nhứt định tiêu diệt mầm lao trong ta. Người giả dối tưởng rằng mình đầy đủ sáng suốt để đề phòng mọi sự khám phá https://thuviensach.vn mưu cơ mình của kẻ xung quanh. Nhưng kinh nghiệm cho ta biết rằng ở đời đâu ai gạt ai suốt đời và cũng đâu ai gạt được hết mọi người. Thời gian sẽ làm cho kẻ giả hình giấu đầu lòi đuôi và mất uy tín. Làm lớn mà có tâm tánh cáo già tức là tạo cho hạ cấp một bầu khí tù ngục. Kẻ dưới vì bổn phận hay vì bắt buộc bởi lý do nào đó đành khum đầu chịu sự lãnh đạo của họ. Nhưng rất bực mình vì lòng của họ không biết đâu mà ngừa. Ngay lúc họ âu yếm hỏi thăm, thân mật bàn tâm sự có thể là lúc họ gián tiếp điều tra để sa thải, để đổi cho những nhiệm sở khổ nhọc. Bàn công chuyện với họ cũng không vững dạ vì có khi họ đồng ý ngày nay và bởi họ muốn trá hình để làm gì có họ sẽ đổi ý ngày mai. Lắm lúc vì muốn đẹp lòng người dưới, ai mượn điều gì, yêu cầu việc chi, họ ừ ừ, được được hết, mà rốt cuộc đẩy trớt hết. Còn họ hứa không hơn gì quảng cáo thuốc sơn đông. Trong sự huấn luyện hay lãnh đạo hứa cho kẻ dưới những quyền lợi đẹp như bích mộng và vì căn tạng của họ là láo nên điều họ hứa mãi là mộng và mộng. Tội nghiệp nhiều kẻ bị trị có óc giản lược sống lạc quan gọi được là quay cuồng, hăng say trong những điều họ hứa. Khốn nhứt là họ có cả mưu cơ xảo quyệt để tuyên truyền, họ phất cờ trở gió tùy người tùy cảnh đến một mực độ gian xảo khiến ai nấy phải đảo điên. Đáng tởm nhứt là họ dùng những mánh lới satan : lòng của họ là lòng rắn nhưng bên ngoài họ hiền như bồ câu. Họ có thể lát nữa hạ sát một người mà bây giờ lạm dụng người ấy, dùng lời đường mật dẫn dụ kẻ ấy để đụt gân bóc lột. Sống trong bầu không khí họ tạo ra, người ta lúc nào cũng có cảm tưởng bồn chồn, lo âu, nghi kỵ, đề phòng, hoảng sợ. https://thuviensach.vn Người giả dối đối với kẻ ngang vai họ cũng rất nguy hiểm về nhiều phương diện. Bởi người giả dối thường là người ganh tị, nên các đồng bạn không dám tin tưởng lời họ nói. Trong chương trình mưu việc lớn, lần lần người ta xa họ. Nếu có bàn vấn đề gì người ta chỉ bàn góc cạnh và nhém đi những điểm quan trọng. Lẽ dĩ nhiên là họ có thể phản động bất ngờ. Có thể họ là con rắn hai đầu, chuyên môn gieo nghi kỵ, phá hoại hòa khí bằng những câu chuyện đến xóc. Còn nếu họ làm nhỏ thì không gì khốn đốn cho họ bằng những lời xiêng ngoa, nếu định theo đuổi một lý tưởng nào thì sớm muộn họ cũng bị sa thải. Vì miếng ăn, manh mặc mà họ bán sức lao động cho một ai, họ cũng chỉ làm một thời gian. Sau cùng họ cũng mang thân phận của múi cam sau khi đã vắt hết nước. Trong gia đình sự giả dối làm cho những tâm hồn uyên ương nếm đủ mùi cay đắng. Tình yêu bị héo đi vì nghi nan, đề phòng. Những cảnh cơm không lành, canh không ngọt thường xảy ra vì một lời hai ba ý, vì nói một đàng làm một ngả. Có nhiều sự nghiệp gia đình hằng mấy mươi năm tưới bằng mồ hôi nước mắt, lúc vợ chồng gần xuống lỗ, đổ tan tành chỉ vì vợ thay lòng chung thủy hay chồng tham ván bán thuyền. Sự giáo dục con cái cũng thất bại vì giả dối gây nên đủ thứ mâu thuẫn. Cha cứ láo với mẹ hoài mà bảo con cái nói thật với mình sao được, con ăn cắp tiền mẹ mà mẹ cứng họng rầy không được giữ chìa khóa tủ sắt bởi có lần mẹ túm tiền đem nuôi vì ba không cho mẹ duyên mới và đỏ đen. Không có gì bực mình ở học đường cho bằng thầy trò xử với nhau bằng bụng dạ chồn già. Có nhiều điều nhà giáo dốt đặc trăm phần trăm nhưng sợ mất uy tín tầm bậy nên tán https://thuviensach.vn