🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Nghiên Cứu Văn Bản Tiểu Thuyết Số Đỏ Ebooks Nhóm Zalo https://thuviensach.vn https://thuviensach.vn https://thuviensach.vn Lại Nguyên Ân Tiểu sử Tác phẩm chính đã xuất bản Loại sách phê bình, tiểu luận, nghiên cứu văn Loại sách sưu tầm biên soạn tư liệu văn học sử VN Loại sách dịch và biên dịch Giải thưởng Chính kiến PHẦN MỘT MẤY NHẬN XÉT CHUNG 1/ Bản đăng Hà Nội Báo (bản A) liệu có bị sửa nhiều, khi in thành sách riêng? 2/ Khác biệt giữa các bản Minh Đức và các bản Mai Lĩnh: Dấu vết kiểm duyệt 3/ Khác biệt giữa hai bản Minh Đức 4/ Khác biệt giữa hai bản Mai Lĩnh: Thêm dấu vết kiểm duyệt 5/ Bản Văn học 1987: Những sai lệch mới, những dị bản mới XÁC ĐỊNH VĂN BẢN NỀN VÀ VIỆC CHÚ THÍCH PHẦN HAI CHƯƠNG I CHƯƠNG II CHƯƠNG III CHƯƠNG IV CHƯƠNG V CHƯƠNG VI CHƯƠNG VII https://thuviensach.vn CHƯƠNG VIII CHƯƠNG IX CHƯƠNG X (1) CHƯƠNG XI (1) CHƯƠNG XII (1) CHƯƠNG XIII (1) CHƯƠNG XIV CHƯƠNG XV CHƯƠNG XVI CHƯƠNG XVII CHƯƠNG XVIII CHƯƠNG XIX CHƯƠNG XX https://thuviensach.vn Lại Nguyên Ân Bút danh khác : Vân Trang , Ngân Uyên, Tam Vị , Nghĩa Nguyên. Quê quán làng Phù Đạm xã Phù Vân huyện Kim Bảng tỉnh Hà Nam, tốt nghiệp Đại học Tổng hợp Hà https://thuviensach.vn Nội, 1968. Biên tập sách văn học nhà xuất bản Tác Phẩm Mới (nay là nxb. Hội Nhà Văn). Hội viên Hội nhà văn VN. Hoạt động chủ yếu là phê bình, nghiên cứu văn học, biên dịch thông tin lý luận văn hoá văn nghệ. Có bài đăng báo từ 1972. Tiểu sử Ông sinh năm 1945 tại tỉnh Hà Nam[1]. Ông học ngành ngữ văn, khoa Khoa học xã hội Đại học tổng hợp Hà Nội và tốt nghiệp năm 1968 với luận án về văn học sử Việt Nam hiện đại "Những cơ sở lý luận của sự hình thành chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa trong văn học Việt Nam hiện đại". https://thuviensach.vn Sau đó ông công tác ở tạp chí "Học tập", Hà Nội rồi làm giáo viên Trường Trung học thương nghiệp của Bộ Nội thương, trụ sở ở huyện Ba Vì tỉnh Hà Tây. Từ 1977 đến 2007 ông là biên tập viên sách văn học, Nhà xuất bản Tác phẩm mới (từ 1990 đổi thành nhà xuất bản Hội nhà văn) thuộc Hội nhà văn Việt Nam. Lại Nguyên Ân hoạt động chủ yếu trong tư cách nhà phê bình văn học, nhà nghiên cứu văn học, cây bút biên dịch thông tin văn học nghệ thuật. Tên tuổi của ông được biết đến trong nền nghiên cứu phê bình văn học Việt Nam trong hơn 30 năm qua, tác giả/đồng tác giả của hơn 40 cuốn sách đã xuất bản[2]. Nhiều công trình nghiên cứu của ông được đánh giá cao, đặc biệt trong lĩnh vực biên khảo tư liệu văn học sử Việt Nam. Ông đã được trao giải thưởng nghiên cứu của qũy văn hóa Phan Châu Trinh[3]. Theo báo mạng "Thời báo kinh tế Sài Gòn" công của ông là "giới thiệu trở lại hàng loạt tác phẩm của các tác gia quan trọng như Phan Khôi, Vũ Bằng, Vũ Trọng Phụng... nhiều giai đoạn báo chí, văn nghệ phức tạp trong quá khứ nhờ https://thuviensach.vn vậy, dần dần được công chúng nhìn nhận lại khách quan hơn[4]." Tác phẩm chính đã xuất bản Loại sách phê bình, tiểu luận, nghiên cứu văn Văn học và phê bình (1984); Một thời đại mới trong văn học (1987, 1995); Sống với văn học cùng thời (1997, 2003); Đọc lại người trước, đọc lại người xưa (1998); Từ điển văn học Việt Nam, từ nguồn gốc đến hết thế kỷ XIX (1995, 1997, 1999, 2001, 2005); Nghiên cứu văn bản tiểu thuyết "Giông tố" (2007); Mênh mông chật chội… (2009) Tìm lại di sản (2013) Biên niên hoạt động văn học Hội nhà văn Việt Nam, tập 1: 1957-1975 (2013) Trong thoáng xuân Hà Nội (e-book, 2014) Từng đoạn đường văn (2016) https://thuviensach.vn Nghiên cứu văn bản tiểu thuyết "Số đỏ" (2016) Biên niên hoạt động văn học Hội nhà văn Việt Nam, tập II: 1976-1985 (2016) Loại sách sưu tầm biên soạn tư liệu văn học sử VN Văn học trong giai đoạn cách mạng mới: Kỷ yếu Đại hội nhà văn Việt Nam lần thứ ba, 26-28/9/1983 (1984) Nguyễn Minh Châu, con người và tác phẩm (1990); Văn học 1975-1985: tác phẩm và dư luận (1997); Vũ Trọng Phụng, tài năng và sự thật (1992, 1997); Vũ Trọng Phụng, con người và tác phẩm (1994); Thi sĩ Hồ Dzếnh (1993); Hồ Dzếnh, một hồn thơ đẹp (2001); Nhà văn Việt Nam: Chân dung tự hoạ (1995); Sưu tập trọn bộ "Tiên phong", tạp chí của Hội văn hóa cứu quốc, 1945-1946 (2 tập: 1996); Sưu tập "Văn nghệ" 1948-1954 (7 tập: 1998, 1999, 2000, 2003, 2005, 2006); https://thuviensach.vn Lê Thanh: Nghiên cứu và phê bình văn học (2001); Vũ Trọng Phụng: Chống nạng lên đường (2001, 2004); Thơ mới 1932-1945: tác giả & tác phẩm (1992, 1995, 1998, 2000, 2002, 2004); Trần Đình Hượu: Các bài giảng về tư tưởng phương Đông (2001, 2002); Phan Khôi: Tác phẩm đăng báo 1928 (2003); Phan Khôi: Tác phẩm đăng báo 1929 (2005); Phan Khôi: Tác phẩm đăng báo 1930 (2005); Phan Khôi: Tác phẩm đăng báo 1931 (2007); Phan Khôi: Viết và dịch Lỗ Tấn (2007); Tác phẩm Hoàng Cầm (Q.1: Thơ; Q.2: Truyện thơ. Kịch; Q.3: Văn xuôi) (2002-2003); Tư liệu thảo luận 1955 về tập thơ "Việt Bắc" (2005); Vũ Bằng: Các tác phẩm mới tìm thấy (2010); Phan Khôi: Tác phẩm đăng báo 1932 (2010, 2014). Trần Văn Thùy: Nhật ký thanh niên xung phong, Trường Sơn: 1965-1969 (2011) https://thuviensach.vn Hoàng Cầm, hồn thơ độc đáo (2011) Lưu Trọng Lư: Tác phẩm: Truyện ngắn, tiểu thuyết (2 tập: 2011) Phan Khôi: Tác phẩm đăng báo 1933-1934 (2013) Phan Khôi: Tác phẩm đăng báo 1935 (2013) Phan Khôi: Tác phẩm đăng báo 1936 (2014) Phan Khôi: Tác phẩm đăng báo 1937 (2014) Phan Khôi: Vấn đề phụ nữ ở nước ta (2016) Phan Khôi: Tác phẩm đăng báo 1938-1942 (2017) Loại sách dịch và biên dịch Số phận của tiểu thuyết (1983); Số phận lịch sử của chủ nghĩa hiện thực (1980, 1981); Sáng tạo nghệ thuật, hiện thực, con người (1984, 1985); Sự thật của đời sống - sức mạnh của văn học. Tư liệu về Đại hội VIII Hội nhà văn Liên Xô (1987) Cơ sở lý luận văn học (1985, 2000); https://thuviensach.vn Từ điển thuật ngữ văn học (1992, 1997, 1999, 2000, 2006, 2007, 2009); 150 thuật ngữ văn học (1999, 2003, 2004, 2009); Từ điển văn học, bộ mới (2004); Bách khoa tri thức phổ thông (2000, 2003, 2007); Những vấn đề lý luận và phương pháp luận nghiên cứu văn học (2002) Các khái niệm và thuật ngữ của các trường phái nghiên cứu văn học ở Tây Âu và Hoa Kỳ thế kỷ XX (2003); Văn học hậu hiện đại thế giới. Những vấn đề lý thuyết (2003). Giải thưởng Năm 2010 ông được Quỹ văn hóa Phan Châu Trinh trao giải thưởng Phan Châu Trinh Chính kiến Có mặt trong danh sách những người đã ký trong "Kiến nghị về sửa đổi Hiến pháp 1992" phổ biến vào ngày 19 tháng 01 năm 2013 tại Hà Nội[5] https://thuviensach.vn PHẦN MỘT BÁO CÁO KHẢO SÁT CHUNG LỊCH TRÌNH CÁC BẢN IN SỐ ĐỎ Tiểu thuyết Số đỏ được đăng lần đầu tiên trên tờ Hà Nội Báo, tờ tuần báo tư nhân do doanh gia Lê Cường trực tiếp làm giám đốc kiêm quản lý, nhà báo Lê Tràng Kiều làm chủ bút, tòa soạn đặt ở 88 phố Huế, Hà Nội. Ngay sau khi đăng xong kỳ cuối cùng của tiểu thuyết Giông tố (s. 39, ngày 30.9.1936), Hà Nội Báo đăng ngay kỳ đầu tiểu thuyết Số đỏ cũng của tác giả Vũ Trọng Phụng. Bìa ngoài (bìa 1) Hà Nội Báo số 40 (07.10.1936) giới thiệu: “Kỳ này bắt đầu đăng một truyện dài mới: SỐ ĐỎ, cuốn tiểu thuyết của một thời đại nhố nhăng https://thuviensach.vn của Vũ Trọng Phụng” Kể từ đó, mỗi số Hà Nội Báo đăng một chương Số đỏ, một chuyện cười dài. Tuy vậy, tác phẩm cũng chỉ được đăng đến chương II của Phần thứ ba Số đỏ, (tức là chương XVI theo thứ tự toàn truyện). Bởi, sau số 55, coi như số cuối cùng, Hà Nội Báo đóng cửa vì bị chính quyền đương thời thu lại giấy phép, cùng lúc với hai tờ báo khác là Tiếng Trẻ và Bắc Hà. () Vũ Trọng Phụng chuyển sang cộng tác với tờ Tương Lai, viết phóng sự Lục-sì, tiếp đó, khoảng giữa 1937, nhận lời mời của Nguyễn Giang, chủ nhiệm Đông Dương Tạp Chí (tục bản), Vũ Trọng Phụng làm thư ký tòa soạn phần tiếng Việt cho tờ tuần san ấy; sang năm 1938 – 39, ông lại cộng tác với các tờ Thời Vụ, Tiểu Thuyết Thứ Bảy, Tiểu Thuyết Thứ Năm, Tao Đàn. Trên các tờ này Vũ Trọng Phụng đưa đăng nhiều tác phẩm khác nhau, thường là các tác phẩm mới viết, dài hoặc ngắn, nhưng không thấy ông cho đăng tiếp tiểu thuyết Số đỏ, dù dưới dạng đăng lại từ đầu hay dưới dạng đăng bổ sung 4 chương cuối truyện (có lẽ vì toàn bộ bản thảo đã được giao cho chủ nhân Hà Nội Báo). Năm 1938, Số đỏ được nhà in Lê Cường cho in thành sách riêng. Đây là nhà in của chủ nhân tờ Hà Nội Báo. Đương thời, đứng tên xin giấy phép in sách, tức là đứng ra xuất bản ấn phẩm, − không chỉ có thể là các hãng xuất bản (éditions) hay chủ xuất bản (éditeur), mà các hiệu sách (librairie), các nhà in (imprimerie), hoặc cá nhân các tác giả cũng có thể đứng tên thực hiện. Những trường hợp như nhà thơ Phạm Huy Thông tự đứng tên in tập thơ đầu tay của mình (Tiếng sóng. Yêu đương, 1934), nhà văn Vũ Trọng Phụng tự đứng tên in vở bi kịch đầu tay của mình (Không một tiếng vang, 1934) không hề là việc cá biệt. Nhân đây cần khẳng định rằng, một số thông tin do một số sách báo nghiên cứu đã từng nêu ra, coi Lê Cường như “nhà xuất bản” − là thông tin lầm lẫn. Hiện tại có thể tìm thấy tại Thư viện Quốc gia ở Hà Nội gần 150 tên sách do Lê Cường xuất bản, đều với tư cách nhà in (thường viết tắt: Impr. Lê Cường), vì Lê Cường chưa bao https://thuviensach.vn giờ lập nhà xuất bản; có khi nhà in Lê Cường in sách do nhà xuất bản khác đặt in, có khi nhà in Lê Cường tự đứng tên xin giấy phép in sách. Có thể nói, tất cả các bản in Số đỏ về sau này đều có xuất xứ từ bản in năm 1938 của nhà in Lê Cường. Theo ghi nhận của các soạn giả Lược truyện các tác gia Việt Nam (tập II), một bản thuộc loạt ấn bản này nộp lưu chiểu tại Thư viện Quốc gia ở Hà Nội có ký hiệu P. 19533. () Tuy vậy, bản sách này tại đây đã bị mất từ lâu. Bản in Số đỏ của nhà in Lê Cường là lần in thứ hai của tác phẩm này, nhưng là lần đầu tiên nó được in thành sách riêng, cũng là lần đầu tiên được in trong dạng hoàn chỉnh (so với lần đăng Hà Nội Báo còn thiếu 4 chương cuối). Từ bản in Số đỏ của nhà in Lê Cường năm 1938, về sau trong thực tế in ấn Số đỏ đã phân chia ra thành 2 nhánh ấn bản chính: nhánh Minh Đức và nhánh Mai Lĩnh. Nhánh Minh Đức gồm hai bản in Số đỏ tại Hà Nội vào các năm 1946 và 1957. Năm 1946, tại Hà Nội, nhà xuất bản Minh Đức in lại tiểu thuyết Số đỏ và nhân đó đã cùng một số nhà văn (Nguyễn Tuân, Thế Lữ, Trương Tửu, Nguyên Hồng, Phạm Ngọc Khuê…) tổ chức kỷ niệm ngày mất Vũ Trọng Phụng, đồng thời tổ chức bán sách để ủng hộ gia đình nhà văn. () Bản in Số đỏ này được gọi chính xác là “in lần thứ hai”. Mười năm sau, vào năm 1957, nhà xuất bản Minh Đức in lại lần thứ hai tiểu thuyết Số đỏ, sau khi Minh Đức liên danh với Hội văn nghệ Việt Nam làm lễ kỷ niệm Vũ Trọng Phụng tại Nhà hát Lớn Hà Nội (tháng 10.1956), đồng thời tổ chức bán cuốn Vũ Trọng Phụng với chúng ta (sưu tập các bài phê bình của một số tác giả) lấy tiền giúp gia đình xây ngôi mộ nhà https://thuviensach.vn văn khi đó đặt tại nghĩa trang Quảng Thiện ở Ngã Tư Sở. () Bản in này chỉ ghi là “in lần thứ hai” tức là ghi nhận lần in thứ hai của Minh Đức; thực ra, đây là lần in thứ tư tiểu thuyết Số đỏ dưới dạng sách lẻ (sau bản in 1952 ở Hà Nội của nhà Mai Lĩnh và trước bản in 1958 ở Sài Gòn cũng của nhà Mai Lĩnh). Nhánh văn bản Số đỏ của nhà xuất bản Minh Đức gồm hai lần in này, tuy cũng đã từng hiện diện như là tài liệu nghiên cứu trong một chuyên luận hầu như sớm nhất về nhà văn Vũ Trọng Phụng, do nhà nghiên cứu trẻ Văn Tâm thực hiện, () song, có thể là do sách của nhà xuất bản Minh Đức nói chung trở thành khu vực đối tượng sách bị cấm lưu hành kể từ sau khi phong trào Nhân văn – Giai phẩm bị trấn áp (1958), cho nên khả năng tiếp cận các bản in Số đỏ này của công chúng và giới văn học ở miền Bắc bị hạn chế rõ rệt, mức độ phổ biến văn bản Số đỏ thuộc nhánh này trên thực tế cũng đã bị thu hẹp đáng kể. Nhánh Mai Lĩnh gồm ba bản in Số đỏ (tại Hà Nội: 1 bản in năm 1952, tại Sài Gòn: 1 bản in năm 1958 do nhà xuất bản Mai Lĩnh thực hiện, và 1 bản in năm 1961 do nhà sách Khai Trí thực hiện). Vào năm 1951, tại Hà Nội, giám đốc nhà xuất bản Mai Lĩnh là Đỗ Trí Thông tức Đỗ Xuân Mai công bố với công chúng rằng chính nhà văn quá cố Vũ Trọng Phụng đã trao bản quyền các tác phẩm của ông cho nhà xuất bản Mai Lĩnh. (Tuy vậy thân nhân gia đình nhà văn cho rằng không có căn cứ nào xác nhận sự “trao gửi” này). () Lời công bố đó (đề ngày 20.11.1951) được in trên các ấn phẩm của nhà xuất bản Mai Lĩnh cùng với một danh mục “Tác phẩm của Vũ Trọng Phụng do nhà Mai Lĩnh đã và sẽ tái bản” gồm 17 cuốn (1/ Lấy nhau vì tình, 2/ Cạm bẫy người, 3/ Giông tố, 4/ Số đỏ, 5/ Nhà đỏ tức Lục-sì, 6/ Cơm thầy cơm cô, 7/ Vỡ đê, 8/ Dứt tình, 9/ Kỹ nghệ lấy Tây, 10/ Làm đĩ, 11/ Người tù được tha, 12/ Trúng số độc đắc, 13/ Quý phái, 14/ Cái ghen đàn ông, 15/ Không một tiếng vang, 16/ Giết mẹ, 17/ Phá giới), ngụ ý là sẽ được Mai Lĩnh lần lượt in lại, tuy rằng trên thực tế, tính đến https://thuviensach.vn 1975, Mai Lĩnh chỉ thực hiện được chừng 5 - 6 cuốn (Lấy nhau vì tình; Cạm bẫy người; Giông tố; Số đỏ; Dứt tình; Làm đĩ; Trúng số độc đắc), mỗi cuốn được in từ 1 tới 3 lần. () Lời công bố và danh mục 17 tác phẩm kèm theo nói trên đã có hiệu lực như một thứ thông báo về độc quyền khai thác (ở đây là in và phát hành) hầu hết các tác phẩm của Vũ Trọng Phụng. Có một số bạn thông thạo cho biết rằng: bộ phận nhà Mai Lĩnh ở Sài Gòn về sau (sau 1958, tức sau khi Mai Lĩnh in Số đỏ lần thứ hai) đã nhượng quyền khai thác các tác phẩm Vũ Trọng Phụng cho nhà sách Khai Trí có địa chỉ ở 62 đại lộ Lê Lợi, Sài Gòn. Hiện chưa có tư liệu cụ thể về việc nhượng quyền xuất bản này. Chỉ biết là trên thực tế, trong những năm 1960-75 tại Sài Gòn, nhà sách Khai Trí đã in khoảng 6 tác phẩm của Vũ Trọng Phụng, trong đó có tiểu thuyết Số đỏ (cùng với các cuốn Giông tố, Cạm bẫy người, Lấy nhau vì tình, Dứt tình, Trung số độc đắc). Nói chung, các bản in sau này của nhà Khai Trí đều sử dụng các bản in trước đó của nhà xuất bản Mai Lĩnh. Bản Số đỏ do nhà Mai Lĩnh in năm 1952 tại Hà Nội dưới tên sách ghi “in lần thứ ba” là ghi nhận chính xác. Song bản Số đỏ do Mai Lĩnh in năm 1958 ở Sài Gòn ghi dưới tên sách “in lần thứ tư” là ghi lầm; thực ra đây là lần thứ năm (5) tác phẩm này được in thành sách riêng, vì xuất hiện sau bản in năm 1957 kể trên của Minh Đức ở Hà Nội. Còn lại, bản in Số đỏ năm 1961 của nhà Khai Trí ghi “in lần thứ năm” cũng không chính xác, đúng ra đấy là lần thứ sáu (6) tiểu thuyết này được in thành sách riêng. Một điểm đáng lưu ý là, nếu hai bản in Số đỏ do Minh Đức thực hiện đều được cấp phép bởi cơ quan quản lý văn hóa của chính quyền Việt Nam dân chủ cộng hòa, thì các bản in lại tác phẩm Vũ Trọng Phụng (trong đó có Số đỏ) do Mai Lĩnh (và sau đó do Khai Trí) thực hiện đều được cấp phép bởi cơ quan kiểm duyệt ấn loát của chính quyền Quốc gia Việt Nam, dù là ở Hà Nội những năm 1948-54 hay ở Sài Gòn từ sau tháng 10/1954. https://thuviensach.vn Ở miền Bắc, kể từ sau khi phong trào Nhân văn – Giai phẩm bị đàn áp, các tác phẩm của Vũ Trọng Phụng đều bị cấm lưu hành nên không được in lại. Chỉ đến năm 1982 mới có tiểu thuyết Vỡ đê của ông được phép tái bản. Cho đến thời đổi mới, thực tế là từ năm 1987, các tác phẩm của Vũ Trọng Phụng mới thực sự được quyền trở lại với độc giả, cũng tức là trở lại trong hoạt động xuất bản. Vào năm 1987, lần đầu tiên một bộ Tuyển tập Vũ Trọng Phụng gồm 3 tập (Nguyễn Đăng Mạnh, Trần Hữu Tá sưu tầm, tuyển chọn, Nguyễn Đăng Mạnh giới thiệu, Nxb. Văn học, 1987-88), được ra mắt độc giả cả nước; phần đầu tập 3 bộ tuyển này (242 trong số 364 trang) dành in Số đỏ. Về mặt văn bản, các soạn giả bộ tuyển này, không rõ vì lý do gì, đã chọn dùng văn bản do nhà Mai Lĩnh từng in cho hầu hết các tác phẩm được đưa vào bộ tuyển, trong đó có Giông tố, Số đỏ. Ngay sau khi phát hành bộ Tuyển tập Vũ Trọng Phụng kể trên, tiểu thuyết Số đỏ lại được nhà xuất bản Văn học cho in thành sách riêng, với số lượng 30.000 bản (in tại nhà in báo Nhân dân, số xuất bản 18/VH, in xong và gửi lưu chiểu tháng 8/1988); văn bản được sử dụng ở đây tất nhiên vẫn là bản in trong bộ tuyển kể trên. Kể từ 1988 đến 2012, tra cứu theo dữ liệu thư mục Thư viện Quốc gia, Hà Nội, có thể thấy tiểu thuyết Số đỏ được tái bản trên 20 lần. Hoặc là nằm trong các bộ sưu tập được gọi là “tuyển tập” (khoảng 2 bộ, mỗi bộ được in lại khoảng 2 – 3 lần) hay được gọi là “toàn tập” (khoảng 2 bộ, mỗi bộ in 1 lần). Hoặc là in thành sách riêng, ví dụ: bởi Nxb. Văn học (1988, 1989, 1990, 1997, 1998, 2001, 2002, 2003), bởi Nxb. Văn nghệ Tp.HCM. (1998, 1999), bởi Nxb. Đồng Nai (2000, 2001, 2006), bởi Nxb. Hải Phòng (2000), bởi Nxb. Hội Nhà Văn (2005, 2006, 2008), bởi Nxb. Văn hóa Sài Gòn https://thuviensach.vn (2006), bởi Nxb. Kim Đồng (2006, 2007), bởi Nxb. Đại học Sư phạm (2008), bởi Nxb. Dân trí (2011), bởi Nxb. Hồng Đức (2012)… Thống kê căn cứ vào dữ liệu sách lưu chiểu kể trên chưa thể được coi là chính xác. Một người chơi sách cũ là nhà báo Yên Ba ở Hà Nội cho biết: anh đã sưu tầm được 55 bản in khác nhau của tiểu thuyết Số đỏ. Ngoài loại hình sách in giấy ra, gần đây cũng đã thấy những văn bản Số đỏ trên các trang mạng internet, số lượng các bản là khá nhiều, có chỗ đầy đủ 20 chương truyện, có chỗ chỉ gồm một số chương trích, song các bản đánh máy thường có chất lượng thấp, khá nhiều lỗi. Tuy vậy, về mặt văn bản, theo cảm nhận sơ bộ của tôi, các bản in hoặc bản số hóa Số đỏ từ năm 1988 trở lại đây đều sử dụng văn bản Số đỏ của nhà xuất bản Văn học in trong tập 3 của Tuyển tập Vũ Trọng Phụng (1987) hoặc in thành sách lẻ ngay cuối 1987 đầu 1988. Thế cũng tức là, rốt cuộc, hầu hết các bản Số đỏ lưu hành hiện nay đều lấy nguồn từ văn bản Số đỏ do nhà xuất bản Mai Lĩnh in 1958 ở Sài Gòn, vốn xuất xứ từ bản Số đỏ do nhà Mai Lĩnh in 1952 ở Hà Nội. Như vậy, có thể nói, trong hai nhánh văn bản Số đỏ lưu hành kể từ sau khi tác giả Vũ Trọng Phụng qua đời, nhánh Mai Lĩnh tỏ ra có độ phổ biến rất cao, hầu như áp đảo so với nhánh duy nhất đã từng có, – nhánh Minh Đức. Tuy nhiên, không thể nói rằng văn bản có độ phổ biến cao hơn là văn bản “tốt” hơn văn bản còn lại. Ta vẫn chưa có những nghiên cứu so sánh trên văn bản cụ thể để thấy được thực chất sự việc. Hãy tạm lưu ý đến một sự việc sau đây. Năm 1956, nhà xuất bản Văn nghệ (của Hội Văn nghệ Việt Nam) ở Hà Nội chuẩn bị in tiểu thuyết Giông tố; do chỗ đi tìm “bản in trước cách mạng” mà không thấy, những người chủ trương nhà xuất bản Văn nghệ hồi ấy (trong đó có nhà văn Nguyên Hồng) đành tạm dùng bản Mai Lĩnh 1951 nhưng không quên lưu ý độc giả rằng: https://thuviensach.vn văn bản tiểu thuyết Giông tố do nhà Mai Lĩnh in 1951 ở Hà Nội là bản “bị kiểm duyệt đế quốc bỏ nhiều chỗ”! Những quan ngại đằng sau nhận xét này đã được tôi làm rõ trong công trình Nghiên cứu văn bản tiểu thuyết “Giông tố”. () Liệu các bản Số đỏ do nhà Mai Lĩnh in các năm 1952 ở Hà Nội và 1958 ở Sài Gòn có tránh được tình trạng của văn bản Giông tố hay không? Và nói chung, tình trạng văn bản tiểu thuyết Số đỏ ra sao? Công trình của tôi trong cuốn sách này sẽ tiếp tục làm rõ điều đó. () Tin làng báo // Sông Hương, Huế, s. 26 (30 Janvier 1937), tr. 4. () Trần Văn Giáp, Nguyễn Tường Phượng, Nguyễn Văn Phú, Tạ Phong Châu (1972): Lược truyện các tác gia Việt Nam, tập II: Tác gia các sách chữ La-tinh, Hà Nội: Nxb. Khoa học xã hội, tr. 229-231. () Tin văn hóa: Kỷ niệm nhà văn Vũ Trọng Phụng // Tiên phong, Hà Nội, s. 20 (1.10.1946), tr. 33. () P.V.(1957): Việc xây mộ Vũ Trọng Phụng đã hoàn thành ngày 10- 3-1957 // Thời mới, Hà Nội, s. 887 (13.3.1957) () Trong chuyên luận Vũ Trọng Phụng, nhà văn hiện thực (Kim Đức, Hà Nội, 1957) nhà nghiên cứu Văn Tâm đã sử dụng và trích dẫn Số đỏ theo bản in của Nxb. Minh Đức 1946 (xem: Tuyển tập Văn Tâm, Tp.HCM.: Nxb. Văn hóa Sài Gòn, 2006, tr. 92, 140). () Hai thân nhân nhà văn V.T.P. là bà Vũ Mỵ Hằng, con gái nhà văn, và chồng bà Hằng là ông Nghiêm Xuân Sơn, vào những năm 1990, khi tiếp xúc với các nhà văn và nhà nghiên cứu thân quen, đều cho biết: gia đình Vũ Trọng Phụng không hề biết việc nhà văn lúc sinh thời đã trao bản quyền cho nhà Mai Lĩnh, như lời công bố nói trên. https://thuviensach.vn () Trong cuốn sách tư liệu Nhà xuất bản Mai Lĩnh (nhiều tác giả, Mai Hương biên soạn, Nxb. Hội Nhà Văn, Hà Nội, 1997) có phần danh mục các ấn phẩm của Mai Lĩnh (Phạm Hồng Toàn thực hiện, tr. 137-168), nhưng chỉ thống kê đến năm 1942, không có dữ liệu về việc Mai Lĩnh in các tác phẩm Vũ Trọng Phụng. () Xem: Lại Nguyên Ân (2007): Nghiên cứu văn bản tiểu thuyết “Giông tố” , Hà Nội: Nxb. Tri Thức, 704 tr. https://thuviensach.vn MẤY NHẬN XÉT CHUNG TỪ VIỆC KHẢO DỊ CÁC BẢN IN SỐ ĐỎ Một ít khái niệm chung về văn bản học, cũng như những khía cạnh của việc khảo sát tình trạng dị bản ở các tác phẩm ngôn từ cụ thể, tôi đã trình bày trong công trình Nghiên cứu văn bản tiểu thuyết Giông tố (Hà Nội: Nxb. Tri Thức, 2007), ở đây không nhắc lại. Dưới đây chỉ tập trung vào việc báo cáo khảo sát tình trạng dị bản ở tiểu thuyết Số đỏ kể từ bản đăng báo (1936-37) đến lần in thứ 8, trong bộ Tuyển tập Vũ Trọng Phụng, thực hiện năm 1987. Trong vòng 50 năm ấy đã lần lượt xuất hiện 8 bản in, song hiện tại chúng ta chỉ còn biết rõ 7 văn bản (trừ bản Lê Cường 1938 hiện chưa tìm lại được). 1/ Bản đăng Hà Nội Báo (bản A) liệu có bị sửa nhiều, khi in thành sách riêng? Việc chưa tìm được bản B (Số đỏ do Lê Cường in 1938) khiến một số câu hỏi vẫn chưa có lời đáp, nhất là về mức độ tương ứng của nó so với bản A (bản đăng Hà Nội Báo). Bản đăng Hà Nội Báo thiếu hẳn 4 chương cuối truyện, đó là điều đã rõ. Nhưng đây cũng mới là bản ra mắt lần đầu tác phẩm này. Liệu vào năm 1938, khi nhà Lê Cường cho in thành sách, tác giả Vũ Trọng Phụng có tham gia sửa in tác phẩm của mình hay không? https://thuviensach.vn Tôi cho là có. Không chỉ vì tính đến lý lẽ: lúc ấy nhà văn còn sống, không thể không quan tâm đến cuốn truyện của mình đang được in thành sách. Lý do còn ở chỗ có những dấu hiệu rõ rệt từ sự so sánh văn bản. Bản B hiện không có để trực tiếp đối chiếu và rút ra nhận định, nhưng các bản in muộn hơn có những khác biệt để cho phép phán đoán. Các bản C (Minh Đức, 1946) và E (Minh Đức 1957) ở đầu sách có lời đề tặng của tác giả, như sau: “Kính tặng Sơn Phong tiên sinh, nhà văn sĩ hoạt kê và trào phúng tiên phong của báo giới Bắc Kỳ. ‒ V.T.P.”. Đây là sự khác biệt rõ rệt so với các bản A (Hà Nội Báo), D (Mai Lĩnh, 1952), F (Mai Lĩnh 1958), G (Văn học 1987). Ta thấy rõ: ở bản đăng báo (A) chưa có lời đề tặng này, vậy, có thể suy luận rằng: lời đề tặng này chỉ có thể xuất hiện ở bản in sách lần đầu (Lê Cường 1938); hai bản Minh Đức (C, E) đã giữ nguyên lời đề tặng này theo nguyên tắc tái bản; bản Mai Lĩnh bỏ lời đề tặng này (do kiểm duyệt bỏ?); tất nhiên suy luận này chưa thể được xác nhận hoàn toàn chừng nào chưa tìm thấy bản B (Lê Cường 1938). Cũng chưa thể biết rõ vì sao các bản của nhà Mai Lĩnh (D, F) không in lời đề tặng này; tuy vậy, ta thấy ruột sách Số đỏ do Mai Lĩnh in đều không làm mục lục, không làm chú thích, cho nên việc bỏ qua lời đề tặng cũng nằm trong hướng lược gọn của lối in sách truyện đại chúng đó chăng? Trong lời đề tặng này, giữa hai bản Minh Đức có một khác biệt rất nhỏ: bản C ghi là “Bắc Bộ” trong khi bản E ghi là “Bắc Kỳ”! https://thuviensach.vn Tên gọi “Bắc Bộ” chỉ có từ sau tháng 9/1945, sinh thời Vũ Trọng Phụng chưa biết đến tên gọi ấy; vậy nên bản B (Lê Cường 1938) chưa thể có tên gọi ấy. Có thể suy đoán: chính nhà Minh Đức ở bản C đã sửa thành “Bắc Bộ”, nhưng 11 năm sau ở bản E họ đã lấy lại tên gọi “Bắc Kỳ”. Khác biệt “Bắc Kỳ”/ “Bắc Bộ”, như thế, còn hé cho ta thấy, các nhà xuất bản ở Việt Nam, xưa kia cũng như ngày nay, đều không thật tôn trọng nguyên tắc in đúng văn bản của tác giả. Họ có thể đưa những sửa chữa (thêm, bớt, thay đổi) vào văn bản, khi cho là cần thiết hoặc khi bị bắt buộc phải làm như thế. Về cách thể hiện trật tự kết cấu cuốn truyện, bản đăng báo (bản A) chia tác phẩm thành 3 phần: phần thứ nhất: I – VII; phần thứ hai: I – VII; phần thứ ba: I – VI (tuy mới đăng đến II, còn thiếu III – VI); trong khi đó, các bản in sách về sau đều không chia ra các “phần”, chỉ dùng chữ số La Mã để đánh dấu các kỳ đăng báo, cũng tức là các đoạn truyện (mà ta vẫn gọi ước lệ là “chương”, nhưng đó là cách nói miệng của chúng ta, không phải của tác giả) từ I đến XX. Rõ ràng chỉ có thể giải thích thay đổi này bởi không ai khác ngoài chính tác giả, thể hiện trên bản in thành sách, tức là thể hiện việc này ở bản B (Lê Cường 1938). Ta cũng từng biết, các tiểu thuyết khác của cùng tác giả Vũ Trọng Phụng như Giông tố, Quý phái, khi đăng báo lần đầu đều chia thành 3 phần, mỗi phần gồm một số mục (I, II, III, IV, V, VI...), đến khi in thành sách đều có xu thế xóa bỏ “phần”, chỉ giữ lại “mục”. Số đỏ không nằm ngoài thông lệ ấy; chỗ khác biệt của tác phẩm này về kết cấu chương hồi là tác giả đặt những mệnh đề vắn tắt làm tiêu đề cho các “mục”, vừa giống vừa khác so với cách đặt tên chương hồi cho các truyện dài ở thời đại văn chương Hán Nôm xưa kia. https://thuviensach.vn Trong việc đối chiếu cụ thể, ta sẽ thấy, có những đoạn câu vốn có ở bản A song đã không còn ở các bản C, D, E, F, G; ngược lại, có những đoạn câu không có ở bản A, song lại có đồng đều ở các bản kể sau ấy. Điều đó cho biết rằng những thay đổi ấy đều bắt đầu từ bản A sang bản B hoặc ngược lại; tức là tác giả có tham dự việc sửa in trên bản in lần đầu sách Số đỏ vào năm 1938 của nhà in Lê Cường, do vậy, ông đã bỏ đi một vài đoạn câu, hoặc đã thêm vào một vài đoạn câu so với bản đăng Hà Nội Báo. Xin dẫn vài ví dụ: Đây là trường hợp hẳn là tác giả bỏ đi một đoạn trong một số câu nhất định: 1/ A: Chị hàng mía đưa trả hào chín thì hắn khoanh tay sau lưng không nhận. − Bỏ hộ vào túi quần… Thọc tay vào! Trong ấy có của quý đấy chứ tưởng! C, D, E, F, G: Chị hàng mía đưa trả hào chín tiền thừa thì hắn khoanh tay sau lưng không nhận. − Bỏ hộ vào túi quần... Thọc tay vào! (chương I) 2/ A: đi qua ngõ Sầm Công thì có ba bốn chị nhà thổ chạy ùa ra, vây chung quanh, https://thuviensach.vn C, D, E, F: đi qua ngõ Sầm Công thì có ba bốn chị chạy ùa ra, vây chung quanh, (chương I) Và đây là trường hợp hẳn là tác giả thêm một vài từ hoặc một đoạn nhỏ, có khi thực ra là sửa những chỗ sót chữ sót đoạn ở bản đăng báo, trong một số câu khác: 1/ A: Vừa hát mấy câu Nam Kỳ C, D, E, F, G: Vừa hát mấy câu cải lương Nam Kỳ (chương I) 2/ A: ông là bạn thân của những nhà chánh trị đã từng làm thứ trưởng, thượng thư, văn hào, v.v…, mà báo chí Việt Nam cũng nhắc nhỏm tới. C, D, E, F, G: ông là bạn thân của những nhà chính trị đã từng làm thứ trưởng, thượng thư, văn hào, v.v…, những vị có danh tiếng mà báo chí Việt Nam cũng nhắc nhỏm tới. (chương I) 3/ A: Có một miếng vuông thủng hai lỗ tròn ở giữa. C, D, E, F, G: Có một miếng gỗ tròn thủng một lỗ và một miếng vuông thủng hai lỗ tròn ở giữa. (chương IV) Cũng có đôi chỗ có vẻ như tác giả đã phải bỏ đi cả một đoạn trên 60 từ, chưa thật rõ vì lý do gì, như ở đoạn này: 1/ https://thuviensach.vn A: Nhưng, những người chung quanh ông cũng chẳng ai để ý xem ông đương làm gì. Họ coi ông thuộc vào hạng người vô tích sự, chẳng bao giờ làm nổi việc gì cả, nhưng thấy ai làm gì là cũng chửi, hạng người bất cứ ở chỗ nào cũng có mặt để đại biểu cho một sự vô nghĩa lý, hạng người chỉ có một cái thiên chức nói khoác cũng như nhiều ông Pháp du khác. Ông Joseph Thiết coi như lúc ấy không có những người khác nữa, cũng như những người khác coi như lúc ấy không có ông. D, F, G: Nhưng, những người chung quanh ông cũng chẳng ai để ý xem ông đương làm gì. Ðối lại, ông Joseph Thiết coi như lúc ấy không có những người khác nữa, cũng như những người khác coi như lúc ấy không có ông. C, E: Nhưng, những người chung quanh ông cũng chẳng ai để ý xem ông đương làm gì. Ðối lại, ông Joseph Thiết coi như lúc ấy không có ông. (chương XI) Đây là chỗ nói về nhân vật “nhà chính trị” Joseph Thiết, vốn là đảng viên Thập Tự Lửa khi còn ở Pháp, lúc này về nước đang dự định lập một đảng bảo hoàng, nhưng không phải là trung thành với triều Nguyễn Việt Nam mà là trung thành với một dòng vua Pháp, gắn bó với một xu trào chính trị được gọi là bảo hoàng ở Pháp! Phải chăng nhà văn đã rút bỏ mấy chục từ này là do tự mình không còn muốn tô đậm một định kiến (ví dụ, sự lạc lõng, vong bản…) về những người bị coi là có “đầu óc thủ lĩnh”, “muốn làm chính trị gia” trong cư dân đô thị? Phải chăng nhà văn bị áp lực của giới du học sinh từ Âu châu về? Cố nhiên những ví dụ như trên không thật nhiều. Nó cho thấy tác giả tuy có để lại dấu vết trên bản in thành sách lần đầu (Lê Cường 1938) song đó hầu hết chỉ tỏ ra là những sự “nhuận sắc” thông thường, không chứng tỏ ông có thay đổi gì thật đáng kể đối với văn bản tác phẩm, sau khi đã công bố nó ở Hà Nội Báo. Ở đây cũng rất dễ rơi vào sai lầm nếu ta quy kết cho tác giả mọi thay đổi từ bản đăng báo sang các bản in sách. Ta chưa tìm được bản Lê Cường 1938 (bản B) nên nhiều điều liên quan đều mới chỉ là phỏng đoán; song, dù có bản Lê Cường trong tay cũng vẫn cần tính đến những dị bản ngoài ý chí tác giả. Trên thực tế, các lỗi sơ ý do thợ sắp chữ, do người sửa in… đều tạo ra https://thuviensach.vn những dị bản không mong muốn. Chẳng hạn, hẳn là tác giả không thể chủ ý xóa bớt những chi tiết thuộc loại thông tin mô tả, thông tin kể chuyện như loại này: 1/ A: Trong khi ấy Xuân cứ điềm nhiên giữ luôn mấy chức: giáo sư quần vợt, giáo dục một cậu con cầu tự cho khỏi hoàn cảnh xấu, cố vấn của sư cụ Tăng Phú trong việc chấn hưng đạo Phật bằng báo Gõ mõ, mặc dầu chỉ hay đập trống chay. Đã có một căn phòng riêng rất lịch sự trong nhà bà Phó Đoan rồi, thỉnh thoảng nó mới có thời giờ nhàn rỗi tạt qua lại hiệu may Âu Hoá độ mươi phút. C, D, E, F, G: Trong khi ấy Xuân cứ điềm nhiên giữ luôn mấy chức: giáo sư quần vợt, giáo dục một cậu con cầu tự cho khỏi hoàn cảnh xấu, cố vấn của sư cụ Tăng Phú trong việc chấn hưng đạo Phật. Chỉ thỉnh thoảng có thời giờ nhàn rỗi nó mới tạt qua lại hiệu may Âu Hoá độ mười phút. (chương XIV) Ngoài ra, những so sánh đối chiếu cụ thể cũng phần nào cho thấy, tuy ta chưa tìm lại được bản in Số đỏ của nhà Lê Cường 1938, song ta đã có thể nhận biết: các bản in về sau đều chủ yếu căn cứ vào bản Lê Cường 1938 chứ không phải vào bản đăng Hà Nội Báo 1936-37. Điều ấy thật ra cũng là dễ hiểu. Ta biết, muốn có đủ bản đăng Hà Nội Báo này, phải có đủ trong tay 16 số báo cũ, một việc không hề đơn giản, dù bạn đang ở Hà Nội vào năm 1946 hay 1952; vả lại tìm được ngần ấy rồi thì bạn vẫn còn thiếu 4 chương cuối truyện! Trong khi ấy, ở tại Hà Nội vào năm 1946 hay năm 1952 thì hẳn bạn vẫn chưa gặp khó khăn gì lắm để có được một bản sách Số đỏ do nhà Lê Cường in năm 1938. 2/ Khác biệt giữa các bản Minh Đức và các bản Mai Lĩnh: Dấu vết kiểm duyệt Có thể nói, sau khi đã tiến hành khảo dị cụ thể tất cả các chương truyện Số đỏ, nhận xét bao quát của tôi về khác biệt giữa 2 bản Minh Đức với 2 bản https://thuviensach.vn Mai Lĩnh, chính là bản Minh Đức không có dấu vết bị cắt xén bởi kiểm duyệt, còn ở bản Mai Lĩnh thì dấu vết bị cắt xén bởi kiểm duyệt là rõ rệt. Những ai có hiểu biết về lịch sử chế độ kiểm duyệt trong suốt thời thực dân Pháp ở Đông Dương đều biết, Toàn quyền Đông Dương đã giải tán sở kiểm duyệt từ đầu năm 1935. Động thái này là do tác động của việc chính phủ Bình dân lên cầm quyền ở Pháp. Tất nhiên việc sở kiểm duyệt bị giải thể không có nghĩa là sách báo chữ Việt ở xứ này từ thời điểm ấy được xuất bản tự do. Vẫn phải có giấy phép mới được ra báo, in sách; chỉ có điều không phải nộp bản rập (épreuve) cho sở kiểm duyệt rồi chờ trả kết quả đem về sửa chữa rồi mới được chạy máy in ra sách ra báo như trước kia; nhưng sách báo phát hành ra, vẫn có thể bị tịch thu, chủ báo chủ xuất bản sẽ bị thu hồi giấy phép hoạt động. Chính Lê Tràng Kiều đã nếm quả đắng ngay những tháng đầu tiên không còn sở kiểm duyệt; ông cùng nhóm bạn mua lại giấy phép để ra tờ Tân thiếu niên (bộ mới) với chí hướng tân tiến, nhưng mới ra tới số 3 thì bị thu hồi giấy phép (về sau được biết là do đăng ở số 3 bài phóng sự Vũ Trọng Phụng viết về một thủ lĩnh Việt Nam Quốc dân đảng là Ký Con Đoàn Trần Nghiệp); tờ báo chỉ tồn tại được đúng 3 tuần (26.1.1935 – 16.2.1935) ở ngay tháng đầu năm đầu sau khi sở kiểm duyệt bị giải tán. Tất nhiên việc bãi bỏ sở kiểm duyệt dù sao cũng làm cho sách báo được nới lỏng hơn trước; Số đỏ của Vũ Trọng Phụng dường như cũng ít nhiều được hưởng lợi ích ấy, khi được đăng tải liên tục, hầu như không có trục trặc. Thế nhưng quá trình đăng tải Số đỏ cũng đã không được hoàn tất đến nơi đến chốn: sau kỳ đăng thứ 16, còn 4 kỳ nữa mới hết, thì Hà Nội Báo bị đình chỉ, giấy phép bị thu hồi; đây có thể là tai họa từ một bài báo gây sự cố nào khác, (1) nhưng Số đỏ cũng đã phải chịu chung số phận. Sách Số đỏ do nhà Lê Cường in lần đầu (1938) được phát hành bình thường (dấu hiệu bình thường là không thấy dư luận đương thời ghi nhận sự cố gì bất thường cho sự ra đời bản in này; còn nếu đã bị thu hồi thì sách sẽ không có trong kho sách thư viện Pasquier, sau này là Thư viện Quốc gia, Hà Nội). Chế độ kiểm duyệt chỉ đến những năm 1939-40 mới được thiết lập lại. Thế https://thuviensach.vn tức là nhà Lê Cường không phải nộp bản rập thử các trang chữ Số đỏ cho kiểm duyệt trước khi sách in ra. Sách Số đỏ do nhà Minh Đức in năm 1946 ở Hà Nội, dưới chế độ Việt Nam dân chủ cộng hòa, tất nhiên cũng phải đi qua sở kiểm duyệt. Có vẻ như sách Số đỏ đã được cấp phép mà không bị kiểm duyệt bỏ đi câu chữ nào. Điều này, muốn chính xác, cần chờ tìm thấy bản Lê Cường 1938 để đối chiếu làm rõ thêm. Song nếu chỉ từ kết quả đối chiếu với 16 kỳ đăng Hà Nội Báo thôi thì sự thể có lẽ đúng là vậy. Sách Số đỏ do nhà Mai Lĩnh in năm 1952 ở Hà Nội, trong vùng kiểm soát của chính thể Quốc gia Việt Nam, xin cấp phép in tại phủ Thủ hiến Bắc Việt (Kiểm duyệt số 15 ngày 3.1.1952). Bản này (bản D) rõ ràng đã bị kiểm duyệt xóa bỏ một số đoạn, hoặc một số câu chữ nhất định. Những đối chiếu với bản đăng Hà Nội Báo (bản A) và bản Minh Đức 1946 (bản C) cho thấy điều đó. Ngay chương đầu đã có một đoạn ở bản Mai Lĩnh (D, F) dùng những dấu chấm lửng dài để thay thế cho đoạn văn trên 50 từ vốn có ở bản A và vẫn còn trên hai bản Minh Đức (C, E): 1/ A, C, E: Là vì Xuân Tóc Đỏ cứ sấn sổ đưa tay ra toan cướp giật lấy ái tình mà chị hàng mía thì cứ giữ chặt lấy ống quần, một thứ quần bằng lụa nội hóa mà từ khi có cuộc hội chợ tỉnh Đơ, nhà nước đã đem chế độ bảo hộ mậu dịch ra che chở cho khỏi bị sức xâm lấn của ngoại quốc. ‒ Bỏ ra nào! Cứ ỡm ờ mãi! D, F, G: Là vì Xuân Tóc Đỏ cứ sấn sổ đưa tay ra toan cướp giật ái tình… ‒ …… Cứ ỡm ờ mãi! (chương I) Rồi ở chương III, bản Mai Lĩnh cho thấy, các viên chức kiểm duyệt ở phủ Thủ hiến Bắc Việt (1952) xóa đi trên 20 từ có thể là đã động đến giới sư tăng nhà Phật: https://thuviensach.vn 2/ A: Lúc về nhà thì ông Phán ban con cho bà chứ chẳng có sư mô quái nào. Từ đấy bà đâm oán ghét các các nhà sư, cho rằng đã là sư mà lại không hổ mang thì không thể tha thứ được! Đến lần này. C, E: Lúc về nhà thì ông Phán ban con cho bà chứ chẳng có sư mô quái nào. Từ đấy bà đâm oán ghét các các nhà sư, cho rằng đã là sư mà lại không hổ mang thì chỉ là đồ giả dối. Đến lần này. D, F: Lúc về nhà thì ông Phán ban con cho bà chứ chẳng có sư mô quái nào. ………………………………….. Đến lần này. (chương III) Các viên chức kiểm duyệt mẫn cán ấy cũng tỏ ra không chịu đựng nổi giọng văn mỉa mai của Vũ Trọng Phụng nên đã xóa đi hơn một chục từ ở nửa sau một câu mô tả ông Văn Minh: 3/ A: lúc ấy trông ông thật xứng đáng là một bậc mày râu son phấn, rất cần thiết cho sự tô điểm cho cái nòi giống dã man ta… C, E: lúc ấy trông ông thật xứng đáng là một bậc mày râu son phấn, rất cần thiết cho sự tô điểm cái nòi giống dã man ta… D, F, G: lúc ấy trông ông thật xứng đáng là một bậc son phấn mày râu,………………… (chương XII) https://thuviensach.vn Nói chung, các viên chức kiểm duyệt đều tỏ ra quá nhạy cảm với các từ như “hiếp dâm”, “mất trinh”, thấy ở đâu có các từ ấy thì sẵn sàng xóa đi, cho nên ở bản Mai Lĩnh đôi khi người đọc thấy sau những từ “hiếp” có để chấm lửng (…) dù đang ở giữa câu. Nếu câu viết tỏ ra khó cắt bỏ một từ lẻ ấy thì họ sẵn sàng cắt luôn một câu trong cả đoạn văn, ví dụ: 4/ A, C, E: Nhưng cụ Hồng gạt phắt đi mà rằng: − Không! Không cần đến hạng người đa dâm đến bực chực hiếp bệnh nhân. Ta chỉ cần một ông thầy thuốc làm bộ, hay cho đơn thuốc mạnh, hoặc là hay khệnh khạng, là đủ giết nổi cụ via nhà ta rồi. D, F, G: Nhưng cụ Hồng gạt phắt đi mà rằng: −……... Ta chỉ cần một ông thầy thuốc làm bộ, hay cho đơn thuốc mạnh, hoặc là hay khệnh khạng, là đủ giết nổi cụ via nhà ta rồi. (chương VI) 5/ A, C, E: Thôi đi! Ðể đến hôm tân hôn, thấy tôi mất trinh, anh lại cắt tai lợn ấy à? D, F, G: Thôi đi! Ðể đến hôm tân hôn, anh lại cắt tai lợn ấy à? (chương X) Và tất nhiên, đã theo lô-gich đạo đức như thế để xóa những câu chữ mô tả cảnh Xuân Tóc Đỏ toan “cướp giật ái tình” cô hàng mía ở đầu truyện, thì những nhà kiểm duyệt ấy cũng sẵn sàng xóa nốt những câu tương tự mô tả Xuân với Tuyết ở giữa truyện: 6/ C, E: Bây giờ thì việc gì nữa cũng chỉ làm lợi cho đời một người con gái đứng đắn và tử tế, là em mà thôi! Anh biết cho rằng em lãng mạn lắm. Xuân lại cứ ôm lấy cái xác thịt lãng mạn ấy để mơn trớn một cách rất tả chân, hoặc là hôn hít một cách rất cổ điển. Nhưng chợt Tuyết đuổi Xuân ra, khẽ nói: https://thuviensach.vn D, F, G: Bây giờ thì việc gì nữa cũng chỉ làm lợi cho đời một người con gái đứng đắn và tử tế, là em mà thôi! Anh biết cho rằng em lãng mạn lắm…. Chợt Tuyết đuổi Xuân ra, khẽ nói: (chương XVII) 7/ C, E: Hai người dìu nhau ra ngồi ở ghế đi-văng. Xuân Tóc Đỏ cúi xuống ôm lấy Tuyết mà hôn hít một cách bình dân cả trăm phần trăm. Còn Tuyết thì nhắm mắt lại cho có vẻ một thiếu nữ mơ mộng D, F, G: Hai người dìu nhau ra ngồi ở ghế đi-văng…. Tuyết thì nhắm mắt lại cho có vẻ một thiếu nữ mơ mộng (chương XVII) Những khác biệt do kiểm duyệt bỏ mất một số câu chữ ở bản Mai Lĩnh (so với bản đăng Hà Nội Báo và bản Minh Đức) là loại dị bản do cố ý mà có. Bên cạnh đó, có thể nhận thấy không hiếm những dị bản do sơ ý của những người tham gia các công đoạn của quá trình làm sách, nhất là lỗi để sai chữ sót từ sót đoạn sót câu. Những lỗi kiểu này có ở cả hai loại bản Minh Đức và Mai Lĩnh. Bản Minh Đức (C, E) có những chỗ bỏ mất những đoạn vốn có ở bản đăng Hà Nội Báo (bản A) mà bản Mai Lĩnh (D, F) còn giữ được. Một số ví dụ: 1/ A, D, F: Bao nhiêu con gái thì, theo lời thánh dạy, cũng chẳng đáng kể. Còn con trai mà có một cậu thôi, theo lời thánh dạy, thế cũng là hiếm. ‒ À, ra có một con giai thôi thì cũng là hiếm. C, E: Bao nhiêu con gái thì, theo lời thánh dạy, thế cũng là hiếm. ‒ À, ra có một con giai thôi thì cũng là hiếm. https://thuviensach.vn (chương III) 2/ A, D, F: Trên cái sập gụ khảm mà giữa là cái khay đèn, cụ nằm một bên, thằng xe nằm một bên, cụ bà thì ngồi phía dưới chân. C, E: Trên cái sập gụ khảm mà giữa là cái khay đèn, cụ nằm một bên, cụ bà thì ngồi phía dưới chân. (chương VII) 3/ A: Sau khi cụ cố tổ đã bình phục hẳn, muốn trả ơn thầy, cụ bà đã mời Xuân Tóc Ðỏ dự một bữa tiệc rất trọng thể linh đình. Việc ấy mở đầu cho một kỷ nguyên mới để ra thành một thói quen. D, F, G: Sau khi cụ cố tổ đã bình phục hẳn, muốn trả ơn thầy, cụ bà đã mời Xuân Tóc Ðỏ dự một bữa tiệc rất trọng thể linh đình. Việc ấy mở đầu cho một kỷ nguyên mới để thành ra một thói quen. C, E: Sau khi cụ cố tổ đã mời Xuân Tóc Ðỏ dự một bữa tiệc rất trọng thể linh đình. Việc ấy mở đầu cho một kỷ nguyên mới để thành ra một thói quen. (chương VIII) 4/ A, D, F: Ðàn bà tân thời mà đứng đắn thì thôi không nói. Ðàn bà tân thời mà đa tình, cái đó càng lợi cho bạn nam nhi vẫn coi phụ nữ là đồ chơi... C, E: Ðàn bà tân thời mà đa tình, cái đó càng lợi cho bạn nam nhi vẫn coi phụ nữ là đồ chơi... (chương XII) 5/ C, E: Sau khi nhận mặt thật kỹ người ấy, nó điềm nhiên quay về uống rượu với ông thầy số vừa tán: https://thuviensach.vn D, F, G: Sau khi nhận mặt thật kỹ người ấy, nó điềm nhiên quay về uống rượu với ông thầy số. Hầu sáng lúc ấy đã lần lượt bưng vào những món cao lương mỹ vị. Vừa ăn uống nhồm nhoàm, ông thầy số vừa tán: (chương XVIII) 6/ C: Xe vua sắp đến. Người ta đã thấy cả ông đau đớn vì tình lẫn du côn bất hợp thời trang đứng ở hai bên mình, chỉ cách có vài người, sửa soạn sẵn sàng để giở tay trong cái việc thảm khốc. D, F, G: Xe vua sắp đến. Người ta đã thấy tiếng móng ngựa của những lính kỵ mã khua vang lên. Xuân liếc nhìn sang hai bên cạnh thì đã thấy cả ông đau đớn vì tình lẫn ông du côn bất hợp thời trang đứng ở hai bên mình, chỉ cách có vài người, sửa soạn sẵn sàng để giở tay trong cái việc thảm khốc. E: Xe vua sắp đến. Người ta đã thấy cả ông đau đớn vì tình lẫn tay du côn bất hợp thời trang đứng ở hai bên mình Xuân Tóc Đỏ, chỉ cách có vài người, sửa soạn sẵn sàng để giở tay trong cái việc thảm khốc. (chương XIX) Bản Mai Lĩnh (D, F), ngoài những chỗ bị cắt bỏ bởi kiểm duyệt, như đã thấy ở trên, cũng có những lỗi do sơ ý của sắp chữ hoặc sửa in như vậy. Đôi khi có những chỗ dị bản xuất hiện ở bản Mai Lĩnh (so với bản Minh Đức) như là cách sửa văn để tránh né kiểm duyệt, ví dụ: 1/ A, C, E: Cái anh chàng đã toan hiếp dâm một nữ bệnh nhân ấy à? D, F, G: Cái anh chàng đã toan làm hại đời một nữ bệnh nhân ấy à? (chương VI) Thành thử, các chỗ dị bản vừa có vẻ nảy sinh ngẫu nhiên, do sơ ý của thợ sắp chữ hay người sửa in, đôi khi lại vừa như một ứng xử nào đó của người làm xuất bản trong tình thế hoạt động cụ thể của họ. https://thuviensach.vn 3/ Khác biệt giữa hai bản Minh Đức Sự đối chiếu so sánh cụ thể cho thấy, bản Minh Đức 1957 (bản E) tuy in theo bản Minh Đức 1946 (bản C), song đã không thể lặp lại chuẩn xác mọi câu chữ có ở bản in trước. Đây là hiện tượng rất thông thường ở lối in typo kiểu cũ, các khuôn chữ thuộc một cuốn sách đã in xong, thường được phá khuôn, tháo các con chữ rời trả về các kho chữ để dùng sắp chữ lên khuôn cho những cuốn sách khác. Chỉ đôi ba trường hợp riêng biệt, các bộ khuôn in một cuốn sách mới được giữ lại cho đến lúc in thêm một lần nữa. Hai lần in Số đỏ của nhà Minh Đức cách nhau 11 năm, nhưng là qua một cuộc chiến tranh, với khá nhiều thay đổi, cả về các điều kiện công nghệ lẫn xã hội. Thể thức xin giấy phép tái bản ở miền Bắc năm 1957 có lẽ không khác thủ tục này những năm 1970 về sau (mà người đang viết những dòng này được trải nghiệm với tư cách một người làm việc khá nhiều năm trong nghề xuất bản), theo đó, nhà xuất bản chỉ cần làm tóm tắt nội dung tác phẩm trong đơn xin phép, không cần nộp bản thảo, cũng không cần nộp bản rập trước khi in; điều nhất thiết phải làm nữa là sau khi in đóng xén sách xong phải nộp lưu chiểu một số bản sách theo quy định, đợi một thời gian (chừng 1 tuần lễ) không thấy cơ quan quản lý nhắc nhở gì mới được chính thức phát hành. Sự so sánh trên văn bản cho thấy, bản Minh Đức 1957 đã được sắp chữ từ bản Minh Đức 1946, tuy ngoài văn bản Số đỏ, bản in lần hai còn có thêm một số trang tư liệu, ảnh bút tích và chân dung tác giả, tư liệu về việc nhà xuất bản cùng một số nhà văn quyên góp xây lại ngôi mộ tác giả Số đỏ (khi đó vẫn đặt tại nghĩa trang Quảng Thiện). Những khác biệt giữa bản Minh Đức 1957 (bản E) so với bản Minh Đức 1946 (bản C) thường chỉ là một từ trong một câu, đại loại thế này: 1/ https://thuviensach.vn A: Tôi đã bắt được quả tang anh dùng những văn chương bóng bẩy ra mê hoặc vợ tôi, định làm cho vợ tôi trụy lạc, định làm tôi tan nát gia đình đấy nhé! C, D, F, G: Tôi đã bắt được quả tang anh dùng những văn chương bóng bẩy ra mê hoặc vợ tôi, định làm cho vợ tôi trụy lạc, định làm tan nát gia đình nhà tôi đấy nhé! E: Tôi đã bắt được quả tang anh dùng những văn chương bóng bẩy ra mê hoặc vợ tôi, định làm cho vợ tôi trụy lạc, định làm tan nát gia đình tôi đấy nhé! (chương V) Cũng có khi hai bản chênh nhau tới 3 - 4 từ trong một câu, như chỗ này: 2/ A, C, D, F, G: Rồi nhà này sẽ biến thành một nơi tựa như một câu lạc bộ, một chỗ họp mặt, một chỗ hẹn hò của những kẻ thượng lưu trí thức trong nước để làm việc cho xã hội một ngày một tốt đẹp văn minh thêm lên! E: Rồi nhà này sẽ biến thành một nơi tựa như một câu lạc bộ, một chỗ hẹn hò của những kẻ thượng lưu trí thức trong nước để làm việc cho xã hội một ngày một tốt đẹp văn minh thêm lên! (chương VI) hoặc: 3/ A: Cụ Phế ngẫu nhiên có hai con mắt to như ốc nhồi C, D, F, G: Cụ Phế ngẫu nhiên có hai mắt to như ốc nhồi E: Cụ Phế ngẫu nhiên có đôi mắt to như đôi mắt ốc nhồi (chương VII) Tất nhiên không khỏi có lúc bản Minh Đức 1957 bị sót cả một đoạn vài chục từ, do vấp phải một loại lỗi rất dễ mắc (hầu hết những người tham gia các công đoạn lên khuôn in kiểu cũ, − đánh máy, sắp chữ, sửa in − và những người đánh máy lên trang trên máy điện toán ngày nay, đều khó tránh https://thuviensach.vn khỏi loại lỗi này); ấy là khi trong một đoạn văn tương đối ngắn có một vài từ trùng lặp, thì những đoạn nằm ở khoảng giữa hai từ trùng lặp đó sẽ rất dễ có nguy cơ bị bỏ sót. Chẳng hạn: 4/ A, C, D, F: Một cái lặng im của nó cũng có giá trị của một sự khinh bỉ đáng sợ. Một cái gật đầu ngây ngô của nó cũng có giá trị của một cái đặc ân. E: Một cái lặng im của nó cũng có giá trị của cái đặc ân. (chương VIII) Nhìn chung, theo nhận xét của tôi, những chênh lệch giữa hai bản Minh Đức in 1946 (bản C) và in 1957 (bản E) là không nhiều, và có vẻ như hầu hết đều là các loại dị bản do ngẫu nhiên, sơ ý mà có. 4/ Khác biệt giữa hai bản Mai Lĩnh: Thêm dấu vết kiểm duyệt Như đã biết, tuy đều do nhà Mai Lĩnh tổ chức in ấn xuất bản ra, song bản Số đỏ của Mai Lĩnh năm 1952 (bản D) được thực hiện ở Hà Nội, còn bản Số đỏ của Mai Lĩnh năm 1958 lại được thực hiện ở Sài Gòn. Việc so sánh văn bản cho thấy, nhà Mai Lĩnh ở Sài Gòn năm 1958 đã sử dụng bản in 1952 của mình ở Hà Nội (chứ không phải một bản in Số đỏ nào khác) để xin cấp phép in sách và sau đó, làm bản thảo đưa nhà in sắp chữ. Tức là bản in này thừa kế một cách đương nhiên những kiểm duyệt ở Hà Nội hồi 1952, cùng với những sai sót ngẫu nhiên trong lần in bản ấy. Ngoài những dị bản nảy sinh thêm do những ngẫu nhiên sơ ý, liệu ở bản Mai Lĩnh 1958 (bản F) có những dị bản do chủ ý của con người trong những điều kiện xã hội chính trị cụ thể ở Sài Gòn khi ấy? Trước hết, bản in Số đỏ năm 1958 của Mai Lĩnh ở Sài Gòn (bản F) làm nảy sinh thêm loại dị bản do sơ ý ngẫu nhiên, chẳng hạn: 1/ A, C, D, E: Tôi đã dặn nó thỉnh thoảng phải bảo trẻ mỏ ra ném sấu ngoài phố, https://thuviensach.vn F, G: Tôi đã dặn nó thỉnh thoảng phải bảo trẻ nhỏ ra ném sấu ngoài phố, (chương II) 2/ A, C, D, E: Cái áo là bằng lụa mỡ gà, trước ngực có dấu ấn son đỏ to tướng, sau lưng cũng thế. F, G: Cái áo lá bằng lụa mỡ gà, trước ngực có dấu ấn son đỏ to tướng, sau lưng cũng thế. (chương III) 3/ A, C, D, E: Mấy cô gái mới đã có cái ngực như tôi được! F, G: Mấy cô gái mới chả có cái ngực như tôi được! (chương VIII) 4/ A, C, E: Nếu ngài đã lọc lõi thạo đời như thế thì nên giúp bần tăng một tay... D: Nếu ngài đã học lõi thạo đời như thế thì nên giúp bần tăng một tay... F, G: Nếu ngài đã học hỏi thạo đời như thế thì nên giúp bần tăng một tay... (chương XIII) 5/ A, C, D, E: một người thuộc hạng không chịu nhận mình là đôi co mách lẻo mỗi khi đã làm một việc đôi co mách lẻo. F, G: một người thuộc hạng không chịu nhận mình là đôi co mách lẻo. (chương XIV) 6/ https://thuviensach.vn C, D, E: và nửa giờ sau, cả hai đã ngồi trong một quầy ở khách sạn Thiều Châu phố Hàng Buồm. F, G: và nửa giờ sau, cả hai đã ngồi trong một quầy ở khách sạn Triều Châu phố Hàng Buồm. (chương XVIII) Những đối chiếu so sánh cụ thể cho thấy là có những chỗ dường như là dị bản do chủ ý con người, rất có thể là do yêu cầu của những người cấp giấy phép, nói gọn lại là do kiểm duyệt. Chằng hạn: 1/ A, D: Ngoài ra cụ lại còn kính thờ con cụ ở chỗ con cụ là một nhà cách mệnh trong vòng pháp luật, vì làm như Văn Minh đương làm, chính là cải cách xã hội một cách tha thiết mà có công hiệu, mà lại không sợ tù tội hay mất đầu như những đảng viên cộng sản hay Việt Nam Quốc dân đảng, những người ngu dại mưu hạnh phúc cho đồng bào mà chẳng làm cho đồng bào được biết cái gì là nhảy đầm, cái gì là y phục tối tân. C: Ngoài ra cụ lại còn kính thờ con cụ là một nhà cách mệnh trong vòng pháp luật, vì làm như Văn Minh đương làm, chính là cải cách xã hội một cách tha thiết mà có công hiệu, mà lại không sợ tù tội hay mất đầu như những đảng viên cộng sản hay Việt Nam Quốc dân đảng, những người ngu dại mưu hạnh phúc cho đồng bào mà chẳng làm cho đồng bào được biết cái gì là nhảy đầm, cái gì là y phục tối tân. F, G: Ngoài ra cụ lại còn kính thờ con cụ ở chỗ con cụ là một nhà cách mệnh trong vòng pháp luật, vì làm như Văn Minh đương làm, chính là cải cách xã hội một cách tha thiết mà có công hiệu, mà lại không sợ tù tội hay mất đầu như những nhà cách mạng, những người ngu dại mưu hạnh phúc cho đồng bào mà chẳng làm cho đồng bào được biết cái gì là nhảy đầm, cái gì là y phục tối tân. (chương VI) Ở đoạn này, bản Mai Lĩnh 1952 (bản D) vẫn giữ đúng như bản đăng Hà Nội Báo 1936-37 (bản A), nhưng bản Mai Lĩnh 1958 (bản F) đã sửa “những đảng viên cộng sản hay Việt Nam Quốc dân đảng” ở các bản trên https://thuviensach.vn thành “những nhà cách mạng”. Đây khá rõ là cách né kiểm duyệt bằng sửa chữa, tức là tạo ra thêm dị bản. 2/ C, D, E: Có tờ sốt sắng viết: Hai vua tại một nước! Lại có tờ báo của vô sản hô hào: Anh em chị em quần chúng lao khổ! Phải ăn mặc thật diện vào để chống nạn phát-xít! Phải tỏ rằng mình văn minh tiến bộ! Đả đảo chiến tranh! Vạn tuế hòa bình! Và có điều đáng để ý là báo nào cũng gọi việc vua Xiêm sang đây là một chỗ “rẽ ngoặt”. F, G: Có tờ sốt sắng viết: Hai vua tại một nước! Và có điều đáng để ý là báo nào cũng gọi việc vua Xiêm sang đây là một chỗ “rẽ ngoặt”. (chương XIX) Ở đoạn này, bản Mai Lĩnh 1952 (bản D) không khác so với cả hai bản Minh Đức (C, E), nhưng bản Mai Lĩnh 1958 rõ ràng đã bỏ đi 43 từ so với các bản kể trên. Không khó để hiểu rằng ty kiểm duyệt của chính thể Quốc gia không muốn thấy những nội dung như thế (nói đến các ý niệm “vô sản”, “quần chúng lao khổ”) hiện diện trong sách báo dưới thời mình, dù là được nói tới trong văn phong hài hước mỉa mai chứ không phải văn phong chính luận. 5/ Bản Văn học 1987: Những sai lệch mới, những dị bản mới Như đã nêu trên, bản in Số đỏ trong bộ Tuyển tập Vũ Trọng Phụng (3 tập, Nxb. Văn học, 1987-1988) không ghi rõ là sử dụng bản in nào trong số các bản in Số đỏ từng được xuất bản trong vòng 50 năm trước. Những so sánh đối chiếu cụ thể cho tôi thấy, bản này chủ yếu sử dụng bản Số đỏ của nhà xuất bản Mai Lĩnh 1958. Điều này cũng có nghĩa là bản này đã kế thừa những tiến triển văn bản Số đỏ ở nhánh Mai Lĩnh kể trên, tính đến năm 1958, tức là cũng đã vô tình gánh chịu những cắt bỏ của kiểm duyệt đối với bản in Số đỏ của nhà Mai Lĩnh năm 1952 ở Hà Nội và năm 1958 ở Sài Gòn. Bên cạnh đó, bản in này của nhà xuất bản Văn học đương nhiên cũng được kế thừa những gì khả thủ về giữ gìn văn bản Số đỏ trong https://thuviensach.vn chừng mực mà nhà Mai Lĩnh đã làm được; đồng thời cũng gánh chịu những dị bản mà các lần in của Mai Lĩnh gây ra, cả hữu ý lẫn vô tình. Thật ra, nếu khi đó những người biên soạn và nhà xuất bản lưu ý tham khảo cả hai bản Minh Đức nữa, thì có thể sẽ đưa tới người đọc một văn bản khả quan hơn. Song, thứ nhất, cho đến năm 1986, nhãn “Minh Đức” còn gói theo những định kiến tệ hại (kể từ sau việc đàn áp Nhân văn – Giai phẩm, 1958), thứ hai, cũng thời gian ấy, trong cả giới xuất bản lẫn giới nghiên cứu hầu như chưa ai nghĩ rằng các tác phẩm văn chương quốc ngữ lại cũng có các vấn đề về văn bản! Bộ tuyển này, Tuyển tập Vũ Trọng Phụng, có các nhà nghiên cứu đứng tên soạn giả (hai soạn giả Nguyễn Đăng Mạnh, Trần Hữu Tá khi đó đều là giảng viên khoa ngữ văn Đại học sư phạm Hà Nội). Tuy vậy, về mặt xử lý văn bản, các soạn giả thường chỉ dừng lại ở việc cung cấp tài liệu. Còn lại, các công việc như tổ chức đánh máy, biên tập, đọc duyệt, v.v… đều thuộc về nhà xuất bản, khi đó có tư cách một cơ quan nhà nước. Cần nói rõ điều này để thấy, đối với các dị bản mới nảy sinh ở bản này, vai trò của các soạn giả là khá ít, trong khi đó, nhà xuất bản, với tư cách cơ quan nhà nước về văn hóa, có quyền giữ nguyên hoặc thay đổi từng phần đối với nội dung và lời văn các tác phẩm, nhất là các tác phẩm ra đời trước khi có nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hòa. Điều thấy rõ sau những đối chiếu chi tiết là, bản Văn học 1987 (bản G) đã tạo thêm nhiều dị bản hơn hẳn mỗi bản in trước đây. Thông thường là sự sửa chữa. Bản Văn học 1987 (bản G) thường sửa một từ này thành một từ khác, không xa lắm về nghĩa, như “phân vua” thành “phân bua”, “từ đây” thành “từ nay”, “hôm ấy” thành “hôm đó”, “ý vị” thành “ý nhị”, “nó cố trí” thành “nó cố nghĩ”, “trong cuộc cải cách xã hội” thành “trong việc cải cách xã hội”, v.v… https://thuviensach.vn Chẳng hạn: 1/ A, C, D, E, F: Xuân Tóc Đỏ cúi đầu rất thấp G: Xuân Tóc Đỏ cúi xuống rất thấp (chương V) 2/ D, F: Khi người ta nói phụ nữ... là nói vợ con chị em người khác, chứ không phải vợ con chị em người ta! G: Khi người ta nói phụ nữ... là nói vợ con chị em người khác, chứ không phải vợ con chị em của ta! (chương V) 3/ A: Là vì sự tình cờ đã đẩy sổ Xuân Tóc Ðỏ, đã hai tuần lễ, vào cái gia đình trưởng giả của Văn Minh. C, D, E, F: Là vì sự tình cờ đã đẩy xô Xuân Tóc Ðỏ, đã hai tuần lễ, vào cái gia đình trưởng giả của Văn Minh. G: Là vì sự tình cờ đã xô đẩy Xuân Tóc Ðỏ, đã hai tuần lễ, vào cái gia đình trưởng giả của Văn Minh. (chương VIII) Hoặc thêm một vài từ: 1/ A, C, E: Trước khi có thể giúp được chúng tôi về thể thao, anh hãy cố giúp xã hội trong cuộc Âu hóa. https://thuviensach.vn D, F: Trước khi có thể giúp chúng tôi về thể thao, anh hãy cố giúp xã hội trong cuộc Âu hóa. G: Trước khi có thể giúp chúng tôi về thể thao, anh hãy cố sức giúp xã hội trong cuộc Âu hóa. (chương V) 2/ A, C, D, E, F: Một tiếng chuông dài kêu ran lên ngoài dàn lý làm cho bà chủ ngồi nhỏm dậy. G: Một tiếng chuông dài kêu ran lên ngoài dàn thiên lý làm cho bà chủ ngồi nhỏm dậy. 3/ A: Cụ lại còn nghiện thuốc phiện nữa, điều ấy mới thật tỏ cụ là người Việt Nam hoàn toàn. C, D, E, F: Cụ lại còn nghiện thuốc phiện nữa, điều ấy mới thật tỏ cụ hoàn toàn là người Việt Nam. G: Cụ lại còn nghiện thuốc phiện nữa, điều ấy mới thật tỏ ra cụ hoàn toàn là người Việt Nam. (chương VI) 4/ A, D, F: Vả lại nếu ngộ nhỡ tôi lại chết trước cụ tôi thì có phải nhà sẽ mắc tiếng vô phúc không? C, E: Vả lại nếu ngộ nhỡ tôi lại chết trước cụ tôi thì có phải nhà mắc tiếng vô phúc không? G: Vả lại nếu ngộ nhỡ tôi lại chết trước cụ tôi thì có phải nhà sẽ mắc phải tiếng vô phúc không? https://thuviensach.vn (chương VI) 5/ A: Xin lấy danh dự ra mà hại em! C, D, E, F: Xin lấy danh dự ra mà hại một đời em! G: Xin lấy danh dự ra mà làm hại một đời em! (chương VIII) 6/ A, C, D, E, F: Theo như tin tức tôi mới nhận được thì hình như chúng ngủ với nhau rồi. G: Theo như tin tức tôi mới nhận được thì hình như chúng nó ngủ với nhau rồi. (chương XII) Hoặc bớt một vài từ: 1/ A: − Đúng đấy! Đúng đấy! − Lúc thiếu thời thì cậu vất vả lắm. C, D, E, F: − Đúng đấy! Đúng! − Lúc thiếu thời thì cậu vất vả lắm. G: − Đúng đấy! Đúng! − Lúc thiếu thời thì cậu vất lắm. (chương I) 2/ A, C, E: Sau khi xin cái cơn thịnh nộ của một me tây chân chính nguôi đi rồi, Xuân cầm một cái vợt chạy ngay ra phía sân bên kia. https://thuviensach.vn D, F: Sau khi xin cái cơn thịnh nộ của một me tây chân chính nguôi đi rồi, Xuân cầm cái vợt chạy ngay ra phía sân bên kia. G: Sau khi cái cơn thịnh nộ của một me tây chân chính nguôi đi rồi, Xuân cầm cái vợt chạy ra phía sân bên kia. (chương I) 3/ A, C, D, E, F: Rồi còn con vợ mày nữa đấy! G: Rồi còn vợ mày nữa đấy! (chương XII) 4/ A, C, D, E, F: vì bà sợ nói ra cho có người biết thì lại có điều gì “quở quang” chăng?!... Ấy thế mới khổ! Ấy thế mới rầy rà! G: vì bà sợ nói ra cho có người biết thì lại có điều gì “quở quang” chăng?!... Ấy thế mới rầy rà! (chương XII) 5/ A, D, F: Tuy nó cũng hơi nóng ruột, song được dịp hưởng bằng mắt một bữa tiệc rất hiếm, nghĩa là ngắm nghía những bộ phận kín đáo của phái đẹp mà chỉ có cuộc Âu hoá là dám phô ra một cách đảm đang bằng những cái ma-nơ-canh. C, E: Tuy nó cũng hơi nóng ruột, song được dịp hưởng bằng một bữa tiệc rất hiếm, nghĩa là ngắm nghía những bộ phận kín đáo của phái đẹp mà chỉ có cuộc Âu hoá là dám phô ra một cách đảm đang bằng những cái ma-nơ-canh. G: Tuy nó cũng hơi nóng ruột, song được dịp hưởng bằng mắt một bữa tiệc rất hiếm, nghĩa là ngắm nghía những bộ phận kín đáo của phái đẹp mà chỉ có cuộc Âu hoá là dám phô ra. https://thuviensach.vn (chương IV) Những sửa đổi như vậy thường bao giờ cũng làm thay đổi nghĩa của từ của câu, hơn thế, việc sửa đổi ở đây dường như có tham vọng phiên giải, nắn lại các ý, các thông tin trong câu văn của tác giả: 1/ A, C, D, E, F: Hai hào vé đi tuần trong Hý viện, rồi lại hai bát phở tái năm. G: Hai hào vé đi tuần trong Hý viện, rồi lại bát phở tái năm. (chương I) 2/ A: một tay cầm một cái dù Nhật tý hon với một cái ví da khổng lồ, C, D, E, F: một tay cầm một cái dù Nhật tý hon và một cái ví da khổng lồ, G: một tay cầm một cái dù thật tý hon và một cái ví da khổng lồ, (chương I) 3/ A, C, D, E, F: Bán lạc, trèo sấu, câu cá, làm lính cờ chạy hiệu, những nghiệp ấy chỉ dắt đến một chỗ tắc tị. G: Bán lạc, trèo sấu, câu cá, làm lính chạy cờ hiệu, những nghiệp ấy chỉ dắt đến một chỗ tắc tị. (chương I) 4/ A, C, D, E, F: bà bắt ông phán phải rập tắt cả G: bà bắt ông phán phải rập tất cả (chương I) https://thuviensach.vn 5/ A, D, F: À, rồi biết! Cháu tôi cần dùng đến anh. Anh cứ về nhà rồi sẽ hiểu. C, E: À, rồi biết! Cháu tôi cần dùng đến anh. Anh cứ về rồi sẽ hiểu. G: À, rồi biết! Chúng tôi cần dùng đến anh. Anh cứ về nhà rồi sẽ hiểu. (chương II) 6/ A, C, E: Thật là một hiểm tượng cho cậu bé thuộc hạng con Giời con Phật như thế. D, F: Thật là một hiểm tượng cho cậu bé thuộc hạng con Giời con Phật… G: Thật là một hiện tượng cho cậu bé thuộc hạng con Giời con Phật... (chương XII) 7/ A: Sau khi an ủi bà dì bằng mọi lẽ sinh lý học và cơ thể rất bơ vơ, ông Văn Minh bèn ngồi trầm ngâm nghĩ cách tống Xuân Tóc Ðỏ cho bà dì cho xong cái của nợ ấy. C, D, E, F: Sau khi an ủi bà dì bằng mọi lẽ sinh lý học rất bơ vơ, ông Văn Minh bèn ngồi trầm ngâm nghĩ cách tống Xuân Tóc Ðỏ cho bà dì cho xong cái của nợ ấy. G: Sau khi an ủi bà dì bằng mọi lẽ sinh lý học rất vu vơ, ông Văn Minh bèn ngồi trầm ngâm nghĩ cách tống Xuân Tóc Ðỏ cho bà dì cho xong cái của nợ ấy. (chương XII) 8/ https://thuviensach.vn A, C, E: Vào những lúc liều lĩnh như lúc ấy, người ta có thể đùa đả mà đánh nhau đến chết người thật, vì bà TYPN càng sợ hãi thì Xuân lại càng làm già. D, F: Vào những lúc liều lĩnh như lúc ấy, người ta có thể đùa dả mà đánh nhau đến chết người thật, vì bà TYPN càng sợ hãi thì Xuân lại càng làm già. G: Vào những lúc liều lĩnh như lúc ấy, người ta có thể đùa giả mà đánh nhau đến chết người thật, vì bà TYPN càng sợ hãi thì Xuân lại càng làm già. (chương XIV) Không hiếm khi bản Văn học 1987 bỏ hẳn một vài câu, gồm vài chục từ, có khi dăm sáu chục từ, vốn dĩ vẫn có ở các bản trước: 1/ A, C, D, E, F: Rồi không đợi trả lời bà quay lại sau, bảo: ‒ Hai người này lên theo tôi. Lên hết thang thì bà chủ tru tréo lên: ‒ Chị Ba! Sao chị lại để cậu tắm ở đây thế này? Ai lại sềnh sềnh ra thế! ‒ Bẩm... cậu vòi thế, không chiều thì cậu lại khóc! G: Rồi không đợi trả lời bà quay lại sau, bảo: ‒ Chị Ba! Sao chị lại để cậu tắm ở đây thế này? Ai lại sềnh sềnh ra thế! ‒ Bẩm... cậu vòi thế, không chiều cậu thì lại khóc! (chương III) 2/ A, C, D, E, F: Thế thì, tôi đối với bác đã như vậy, mà bác lại không chịu giúp tôi cái việc ấy hay sao? https://thuviensach.vn Xuân nghe xong rất lo sợ. Chết chửa, thì ra nó chẳng để ý gì cả nên chẳng hiểu gì cả. Nếu thế, tất lại thất nghiệp, và không hy vọng gì có công danh. Nó cần phải được yêu, được ai cũng yêu, thì mới mong từ một anh nhặt quần mà lên một nhà quần vợt tài tử được. Nó run run hỏi lại: − Thế bây giờ phải làm thế nào? G: Thế thì, tôi đối với bác đã như vậy, mà bác lại không chịu giúp tôi cái việc ấy sao? − Thế bây giờ phải làm thế nào? (chương VIII) 3/ A: Xuân cúi đầu nhã nhặn: − Chúng tôi rất được hân hạnh. Ông Phán lại cầu cứu cô nhân tình của ông ta: − Thưa bà, xin bà làm chứng cho tôi rằng tôi là người chồng mọc sừng! Không biết đáp ra sao, người đàn bà đành bắt chước Xuân: − Chúng tôi rất được hân hạnh. Thấy nguy, người tình nhân doạ già: C, D, E, F: Xuân cúi đầu nhã nhặn: − Chúng tôi rất được hân hạnh. Ông Phán lại cầu cứu cô nhân tình của ông ta: − Thưa bà, xin bà làm chứng cho tôi rằng tôi là người chồng mọc sừng! Không biết đáp ra sao, người đàn bà đành bắt chước Xuân: − Chúng tôi rất được hân hạnh. Thấy cơ nguy, người tình nhân doạ già: https://thuviensach.vn G: Xuân cúi đầu nhã nhặn: − Chúng tôi rất được hân hạnh. Thấy cơ nguy, người tình nhân doạ già: (chương X) Như đã nói, những dị bản nảy sinh do mỗi lần in, có thể là do ngẫu nhiên, có thể là do cố ý. Một vài trường hợp xử lý của bản Văn học 1987 cho thấy hẳn phải do cố ý. Chẳng hạn: 1/ A: Mải nghe quảng cáo của ông, ai cũng tưởng mình sắp chết, và mua thuốc, và cảm ơn ông ở chỗ cứu nhân độ thế, thương yêu chủng tộc, thành thử ông được đủ 20 triệu đồng bào biết đến tên tuổi, thật chẳng kém gì cụ Phan Bội Châu vậy. C, D, E, F: Mải nghe quảng cáo của ông, những người vô bệnh cũng tưởng mình sắp chết, và mua thuốc, và cảm ơn ông ở chỗ ông cứu nhân độ thế, thương yêu chủng tộc. Thành thử, ông được đủ 20 triệu đồng bào biết đến tên tuổi, thật chẳng kém gì cụ Phan Bội Châu vậy. G: Mải nghe quảng cáo của ông, những người vô bệnh cũng tưởng mình sắp chết, và mua thuốc, và cảm ơn ông ở chỗ ông cứu nhân độ thế, thương yêu chủng tộc. Thành thử, ông được đủ 20 triệu đồng bào biết đến tên tuổi… (chương IX) Ở chỗ này thấy khá rõ là nhà Văn học 1987 chẳng những chỉ “biên tập” mà còn kiểm duyệt tác giả tiểu thuyết Số đỏ ! Cái ý bảo Victor Ban (nhân vật hư cấu) nổi tiếng chẳng kém Phan Bội Châu (nhân vật lịch sử), trong mạch văn hài hước châm biếm của tác phẩm, đã từng “sống sót” qua kiểm duyệt 1952 bởi các viên chức phủ Thủ hiến Bắc Việt ở Hà Nội, rồi https://thuviensach.vn cũng “sống sót” qua kiểm duyệt 1958 bởi các viên chức Nha Thông tin ở Sài Gòn; cái ý ấy chỉ bị cắt bỏ khi được đưa vào một bộ tuyển nhằm tôn vinh nhà văn Vũ Trọng Phụng về tài năng và cống hiến cho văn chương Việt Nam! Văn chương trào lộng, hóa ra, bao giờ cũng bị chính thống đối xử một cách trào lộng! Cần lưu ý nhận xét trên, là vì, sau nửa thế kỷ kể từ lúc ra đời, Với bộ Tuyển tập Vũ Trọng Phụng (3 tập, Nxb. Văn học, 1987), tiểu thuyết Số đỏ được đưa lại cho công chúng lần đầu với vài chục ngàn bản in, vậy mà văn bản tác phẩm lại chịu nhiều khiếm khuyết đến thế. Rồi từ năm 1988 trở đi, hầu như cứ cách một vài năm Số đỏ lại được in lại, mà văn bản thì hầu như vẫn chỉ biết lấy theo nguồn là bộ tuyển 1987 của nhà xuất bản Văn học. Thật là thiệt thòi cho độc giả, cho cả giới văn học, giới nghiên cứu phê bình, vì họ hầu như đều phân tích bình luận trên văn bản lấy nguồn từ bộ tuyển tập này. Xin kể một ví dụ nhỏ. Nhà nghiên cứu Hoàng Ngọc Hiến (1930-2011) trong một bài viết về Số đỏ, sau khi minh định một cách thuyết phục rằng chất trào phúng trong tác phẩm này không phải là trào phúng đả kích (như được khẳng định ở lời giới thiệu của Nxb. Văn học ở đầu sách Số đỏ, bản in 1988), ông Hiến đã điểm thêm vào cuối bài viết của mình một đoạn bình văn. Ông dẫn một câu trong tác phẩm: “Bà Phó Đoan, dù Nhật, ví da và chó bước xuống” để phân tích, theo đó cả “Bà Phó Đoan” lẫn “ví da, dù Nhật” và “chó” đều làm chủ ngữ cho hành động “bước xuống”, do vậy tạo hiệu quả khôi hài.(2) Câu ấy là dẫn theo bản của nhà Văn học 1988 (sách Số đỏ in riêng sau bộ tuyển 3 tập vẫn dùng văn bản trong bộ tuyển ấy), chứ trong các bản in trước thì khác hẳn! Chỉ có “bà Phó Đoan” là chủ ngữ mà thôi. Đây là đối chiếu dị biệt: A: Bà Phó ôm dù Nhật, ví da, và chó bước xuống. C, D, E, F: Bà Phó Đoan ôm dù Nhật, ví da, và chó bước xuống. G: Bà Phó Đoan dù Nhật, ví da, và chó bước xuống. (chương III) https://thuviensach.vn Ta thấy rõ, những sai lệch về văn bản đã gây những ảnh hưởng không đáng có đến hoạt động phê bình nghiên cứu. Tất nhiên, nhìn chung, những sai lệch văn bản tương tự như trên dù sao cũng chưa nghiêm trọng đến mức làm sai lệch đáng kể các kết quả nghiên cứu phê bình, cũng như sự tiếp nhận của người đọc. Chú thích (1) Những thông tin về việc Hà Nội Báo cùng 2 tờ báo khác bị tịch thu giấy phép (mà tôi đọc được) không nói từng tờ bị cho là phạm những lỗi gì. Theo phán đoán của tôi (L.N.Â.), lý do có thể là việc Hà Nội Báo số 54 (13.1.1937) đăng bài của Lưu Thần (Lưu Trọng Lư) lược dịch báo Pháp Gringoire nói về đạo binh đỏ 30 vạn người ở Pháp do André Marty (1886- 1956) chỉ huy, được Đệ Tam Quốc tế chu cấp, chuẩn bị nổi lên vào tháng 11/1937. (2) Hoàng Ngọc Hiến (1990): Trào phúng của Vũ Trọng Phụng trong “Số đỏ” // Tạp chí văn học, Hà Nội, s. 2 (tháng 3&4/1990), tr. 28-30. (1) Những thông tin về việc Hà Nội Báo cùng 2 tờ báo khác bị tịch thu giấy phép (mà tôi đọc được) không nói từng tờ bị cho là phạm những lỗi gì. Theo phán đoán của tôi (L.N.Â.), lý do có thể là việc Hà Nội Báo số 54 (13.1.1937) đăng bài của Lưu Thần (Lưu Trọng Lư) lược dịch báo Pháp Gringoire nói về đạo binh đỏ 30 vạn người ở Pháp do André Marty (1886-1956) chỉ huy, được Đệ Tam Quốc tế chu cấp, chuẩn bị nổi lên vào tháng 11/1937. (2) Hoàng Ngọc Hiến (1990): Trào phúng của Vũ Trọng Phụng trong “Số đỏ” // Tạp chí văn học, Hà Nội, s. 2 (tháng 3&4/1990), tr. 28- 30. https://thuviensach.vn XÁC ĐỊNH VĂN BẢN NỀN VÀ VIỆC CHÚ THÍCH Để trình bày trước bạn đọc toàn bộ kết quả khảo sát tình trạng dị bản của tiểu thuyết Số đỏ từ khi được đăng báo lần đầu (1936-37) đến khi được đưa vào một bộ tuyển của tác giả (1987), người khảo sát phải lấy một trong các bản Số đỏ đã in ra trong thời gian ấy làm nền. Trong số 7/8 văn bản hiện có để có thể đối chiếu so sánh tìm dị bản, nên lấy bản nào làm bản nền? Thông thường, người ta sẽ khuyên nên chọn một trong số các văn bản được in ngay trong sinh thời tác giả, tức là chọn văn bản nào được in với sự tham dự hoặc sự chấp nhận trực tiếp của tác giả. Ta biết, Số đỏ được đăng báo từ đầu tháng 10/1936 đến giữa tháng 1/1937 thì bị dừng lại khi còn thiếu 4 chương cuối, do tờ Hà Nội Báo bị đóng cửa. Năm 1938 toàn bộ 20 chương truyện được in thành sách riêng. Tháng 10/1939 tác giả qua đời. Vậy là ngay trong sinh thời tác giả Vũ Trọng Phụng đã có 2 văn bản in Số đỏ. Tiếc rằng bản in thành sách riêng do nhà in Lê Cường thực hiện năm 1938 lại đang ở trong tình trạng mất văn bản, chưa tìm lại được. Đây lẽ ra là bản cần được dùng gần như văn bản chuẩn mực, vì nó là 1 trong 2 văn bản của Số đỏ xuất hiện khi tác giả còn sống, lại là văn bản in sách, có đầy đủ 20 chương truyện, tức là có toàn bộ văn bản tác phẩm. Chính do thiếu bản in sách lần đầu này nên công việc khảo dị Số đỏ của tôi đã tạm ngừng lại từ nhiều năm trước. (1)(1) Bản Số đỏ đăng Hà Nội Báo hiện còn lại thiếu 4 chương cuối truyện. Nếu chọn bản đăng Hà Nội Báo thì sẽ xử lý ra sao đối với 4 chương cuối https://thuviensach.vn ấy? Nếu lấy một bản khác thay thế những phần thiếu ấy thì như vậy sẽ tạo ra một sự lắp ráp, chắp vá khó chấp nhận. Vậy là không thể có được hoàn chỉnh một văn bản Số đỏ vốn được in ngay trong sinh thời tác giả để làm bản nền cho việc khảo sát dị bản. Đành phải chọn làm bản nền một trong số những bản in sau khi tác giả đã mất, tức là trong số những bản in không có sự tham dự hoặc sự chấp nhận trực tiếp của tác giả. Trong số những bản Số đỏ được in ra từ sau khi tác giả Vũ Trọng Phụng mất (13.10.1939), tôi chọn làm bản nền bản sách Số đỏ do nhà xuất bản Minh Đức in năm 1946 tại Hà Nội. Đây là bản in gần nhất so với hai bản in đương thời tác giả Vũ Trọng Phụng kể trên. Vì vậy, khả năng sai biệt so với hai bản in đầu có thể là được hạn chế ở mức thấp. Các hoạt động của nhà xuất bản Minh Đức xung quanh việc in lại tác phẩm này vào năm 1946 − cũng như vào năm 1957 về sau − cho thấy họ không chỉ thể hiện sự trân trọng rõ rệt đối với di sản ngòi bút của nhà văn, mà đồng thời còn quan tâm đến lợi ích của thân nhân tác giả. Dù người ta không ghi nhận việc thân nhân nhà văn quá cố có can dự hay đề xuất yêu cầu gì đối với nhà xuất bản xung quanh việc in lại tác phẩm của nhà văn, thì hoạt động của nhà Minh Đức cũng cho thấy những người có quyền thừa kế di sản của nhà văn Vũ Trọng Phụng đã có can dự ít nhiều vào việc in lại tác phẩm, điều mà hầu như khó thấy hơn khi nhà Mai Lĩnh thực hiện in lại tác phẩm này. Tất nhiên ta không thể từ thái độ của nhà xuất bản để đặt niềm tin vào chất lượng ấn phẩm; điều có thể thấy rõ ở đây là sự nghiêm túc của nhà xuất bản trong sự tiếp cận di sản sáng tác của tác giả, chính nó hứa hẹn một sự nghiêm túc trong xử lý văn bản in. Tất nhiên, việc chọn bản nào làm “nền” để khảo sát tình trạng dị bản nảy sinh ra sao trong quá trình truyền bản của một tác phẩm, không có nghĩa là xem bản nền ấy như một văn bản “lý tưởng”. https://thuviensach.vn Khi thực hiện khảo sát tình trạng dị bản ở tiểu thuyết Giông tố, (4) tôi đã hợp nhất hai loại công việc: một là hiệu chỉnh từ bản đăng báo đầu tiên và bản in sách đầu tiên để có một văn bản hợp lý cung cấp cho độc giả phổ thông, và hai là khảo sát tình trạng dị bản qua một số bản in quan trọng. Chính việc người nghiên cứu sử dụng bản do chính mình hiệu chỉnh đồng thời làm bản nền để thể hiện sự khảo sát dị bản, – đã khiến một số đồng nghiệp kỹ tính cho là người nghiên cứu đã hướng tới “văn bản lý tưởng”,[5] một dấu hiệu khiếm khuyết về phương pháp khảo sát tình trạng dị bản. Lần này, đối với tiểu thuyết Số đỏ, tôi hoàn toàn không đặt vấn đề hiệu chỉnh văn bản trong phạm vi khảo sát tình trạng dị bản. Đấy dù sao cũng là một công việc đáng làm, song nó sẽ là một công việc có thể tiến hành độc lập, gắn với việc đưa ra cho công chúng phổ thông một bản hiệu chỉnh hợp lý.[6] Còn trong việc khảo sát dị bản ở đây, tôi sẽ chọn một bản in cụ thể đã từng có từ trước, làm bản nền. Dù chọn bản nào, như ta sẽ thấy, cũng không gây ảnh hưởng gì đáng kể đến kết quả khảo sát. Trên thực tế, hoạt động tái bản – in lại tác phẩm đã từng được in – bao giờ cũng làm phát sinh dị bản, tức là phát sinh những sự sai biệt mới, so với những văn bản đã từng in ra trước đó. Có những dị biệt phát sinh do chủ ý của con người, ví dụ tác giả, nhà xuất bản chủ ý thay đổi câu chữ, do tự thấy cần thay đổi hoặc do bị áp lực phải thay đổi (chẳng hạn, áp lực từ kiểm duyệt, hoặc do biên tập nhà xuất bản phát hiện ra những chỗ sơ suất ở bản in trước). Lại có những dị biệt phát sinh hầu như do ngẫu nhiên, cũng từ bàn tay con người, ví dụ do sơ ý của người sắp chữ, do sơ suất của người sửa in, v.v…, những sơ suất đã trở nên một phần của công việc xuất bản sách, dù ở bất kỳ đâu, bất kỳ thời nào; người ta chỉ có thể hạn chế được chúng chứ không bao giờ loại trừ được chúng khỏi hoạt động làm sách. Cần lưu ý là tất cả các bản in được dùng vào khảo sát tình trạng văn bản tiểu thuyết Số đỏ đều là sản phẩm của máy in typo với các khuôn in https://thuviensach.vn được sắp chữ từ những con chữ chì, – tức là kỹ thuật in phương Tây du nhập vào Việt Nam từ cuối thế kỷ XIX. Quy trình in sản phẩm sách báo kiểu này thường trải qua các sản phẩm trung gian: – Bản thảo dùng để sắp chữ: tác phẩm in lần đầu thường dùng chính bản viết tay của tác giả; tác phẩm in lại thường dùng một bản in cũ; tất nhiên bản thảo đưa sắp chữ phải là bản thảo đã được duyệt bởi chủ xuất bản; – Các bản rập thử (épreuves, còn gọi là bản vỗ): là bản rập ra từ các khuôn chữ, sắp chữ rồi rập thử ra giấy để dễ thấy các chỗ sai, sửa rồi lại rập thử; rập ra sửa lại nhiều lần (ít nhất từ hai đến ba lần), cho đến khi được coi là sửa xong, bản rập lần cuối, xem như bản chính thức, được gửi đi kiểm duyệt; khi có kết quả kiểm duyệt đưa về, các khuôn chữ được sửa lại lần cuối (thường đục bỏ những chỗ bị kiểm duyệt xóa), – Bản in: bản in hàng loạt từ các khuôn chữ kể trên (theo số lượng in đã định), sau đó sẽ được đưa đi đóng, xén, vào bìa, thành sách. Những sai biệt gây ra tình trạng dị bản có thể phát sinh từ hầu hết các khâu. Bản thảo của tác giả có thể có những sai sót về chữ về câu. Các bản in cũ dùng làm bản thảo cho các lần in lại cũng vậy. Thợ sắp chữ có thể gây ra sai biệt do sắp thiếu, thừa, sai lệch so với bản thảo. Thợ sửa in có thể gây ra sai biệt khi không phát hiện ra những sai sót của thợ sắp chữ, hoặc sơ suất làm sai lệch so với bản thảo. Trong quá trình in, các khuôn chữ bị rung lắc có thể gây hiện tượng rơi chữ khỏi khuôn in, bản in bị mất một số chữ; có khi thợ đứng máy in vuốt những chữ bị rơi chèn lại vào khuôn chữ đang vận hành, khiến chữ nọ sẽ thế vào vị trí chữ kia… Tóm lại, đây là sách in trên kiểu máy in chữ rời, vận hành nửa máy móc nửa thủ công, thuộc một hệ thống thiết bị kỹ thuật mà hiện nay đã bị thay thế (nếu còn thì chỉ còn trong bảo tàng). Từ những năm 1990 trở đi, các thiết bị kỹ thuật in mới được nhập vào Việt Nam; phổ biến nhất để in sách báo là công nghệ in offsett, ngoài ra còn các loại in nổi, in lụa, in quay, in phun, in laser. Các công nghệ này đều https://thuviensach.vn gắn với cách chế bản trên máy điện toán; khá nhiều tác giả chuyển sang viết trên máy tính, gửi bản thảo tới nhà xuất bản theo đường thư điện tử (e-mail). Giao dịch xung quanh những sửa đổi trên văn bản giữa người biên tập và tác giả cũng chủ yếu thông qua thư điện tử. Trong các điều kiện ấy, tình trạng dị bản liệu có còn tồn tại và sẽ diễn ra như thế nào trong sách xuất bản? Tôi nghĩ là dị bản, tức là sự khác biệt trong văn bản giữa những lần in khác nhau của cùng một tác phẩm, sẽ vẫn luôn luôn tồn tại trong sách in bằng các công nghệ mới. Bởi nguồn gốc nảy sinh dị bản ở đấy vẫn là từ bên trong hoạt động sáng tạo, hoạt động viết của con người, lại cũng từ sự can dự của những người khác (nhà xuất bản, biên tập viên, viên chức đọc duyệt, v.v…) vào quá trình nhân bản một tác phẩm, biến nó từ chỗ là một bản viết của tác giả thành sản phẩm in hàng loạt. Rất khó giữ được văn bản cố định, đứng yên. Những tác giả còn sống rất ít khi chịu giữ nguyên “một lần cho mãi mãi” đối với tác phẩm cũ khi có dịp in lại. Những tác phẩm cũ của tác giả quá cố cũng rất khó được giữ nguyên “một lần cho mãi mãi” bởi hàng loạt yếu tố con người tác động và chi phối vào mỗi lần in. Điều vừa nói trên cũng cho thấy, cả trong thực tiễn xuất bản nói chung lẫn trong công việc tái bản sách đều phải quan tâm xử lý các vấn đề về văn bản. Một ngành nghiên cứu lịch sử văn học nghiêm túc không thể bỏ qua lĩnh vực nghiên cứu văn bản học. Một ngành xuất bản phát triển tiên tiến không thể bỏ qua phương diện văn bản, nhất là trong việc in lại những tác phẩm cũ, đã từng in ra trước đây; không thể và không nên bằng lòng với việc sử dụng những bản in trôi nổi, như tình trạng lâu nay. Sau cùng, về việc làm chú thích cho văn bản, đây là công việc gần như không thể tránh, tuy không phải là nhiệm vụ chính của một công trình khảo sát tình trạng dị bản một tác phẩm ngôn từ. Tôi sẽ chỉ tiến hành làm https://thuviensach.vn chú thích cho các từ hơi khó đối với độc giả rộng rãi, chẳng hạn những từ vay mượn hoặc nhại lại tiếng nước ngoài, những danh từ riêng ít phổ biến, những từ một thời được dùng như tiếng lóng, một số tên riêng, v.v… Tất nhiên nguồn hiểu biết để giải thích đều trông chờ vào các từ điển hoặc sách chỉ dẫn có liên quan. Nếu trong các nguồn ấy không có lời giải cho những từ ngữ cần được giải thích, tôi đành ghi chú để ngỏ (ví dụ đối với từ “lộ bộ” ở chương VII), mong được sự chỉ dẫn của những bạn đọc, bạn nghiên cứu có am hiểu, để có thể bổ sung trong một lần in về sau. Trên văn bản tác phẩm, những chỗ có dị biệt về văn bản sẽ đánh dấu bằng số Arab (1, 2,3…) để thống kê ở phần Khảo dị; những chỗ cần chú thích sẽ đánh dấu bằng chữ cái a,b,c… trong ngoặc vuông [a,b,c…] để giải thích ở phần Chú thích. Hà Nội, tháng Năm 2014 LẠI NGUYÊN ÂN Chú thích (1) Xem: Lại Nguyên Ân (2011): Phương diện văn bản của tiểu thuyết “Số đỏ”. Hà Nội, Nghiên cứu văn học, s. 3 (tháng 3) 2011, tr. 90-99. (2) Xem: Lại Nguyên Ân (2007): Nghiên cứu văn bản tiểu thuyết “Giông tố”. Hà Nội: Nxb. Tri Thức, 2007. (3) Xem: Hồ sơ Quỹ Văn hóa Phan Châu Trinh (2010): Trích lời tuyên dương của Quỹ văn hóa Phan Châu Trinh về Quyết định trao giải Giải thưởng Văn hóa Phan Châu Trinh 2010: Giải thưởng nghiên cứu: nhà nghiên cứu văn học Lại Nguyên Ân. (4) Việc này tôi đã thực hiện trong bản in tiểu thuyết Số đỏ, thuộc tủ sách “Việt Nam danh tác” do Cty VH-TT Nhã Nam và Nxb. Hội Nhà Văn xuất bản năm 2014; trong ấn phẩm ấy, văn bản Số đỏ được tôi hiệu chỉnh dựa theo bản đăng Hà Nội Báo 1936-37 và các bản in Số đỏ của Nxb. Minh Đức (Hà Nội 1946, 1957) và Nxb. Mai Lĩnh (Hà Nội, 1951) https://thuviensach.vn (3) Xem: Lại Nguyên Ân (2011): Phương diện văn bản của tiểu thuyết “Số đỏ”. Hà Nội, Nghiên cứu văn học, s. 3 (tháng 3) 2011, tr. 90-99. (1) Xem: Lại Nguyên Ân (2007): Nghiên cứu văn bản tiểu thuyết “Giông tố”. Hà Nội: Nxb. Tri Thức, 2007. (2) Xem: Hồ sơ Quỹ Văn hóa Phan Châu Trinh (2010): Trích lời tuyên dương của Quỹ văn hóa Phan Châu Trinh về Quyết định trao giải Giải thưởng Văn hóa Phan Châu Trinh 2010: Giải thưởng nghiên cứu: nhà nghiên cứu văn học Lại Nguyên Ân. (3) Việc này tôi đã thực hiện trong bản in tiểu thuyết Số đỏ, thuộc tủ sách “Việt Nam danh tác” do Cty VH-TT Nhã Nam và Nxb. Hội Nhà Văn xuất bản năm 2014; trong ấn phẩm ấy, văn bản Số đỏ được tôi hiệu chỉnh dựa theo bản đăng Hà Nội Báo 1936-37 và các bản in Số đỏ của Nxb. Minh Đức (Hà Nội 1946, 1957) và Nxb. Mai Lĩnh (Hà Nội, 1951) PHẦN HAI VĂN BẢN – KHẢO DỊ - CHÚ THÍCH https://thuviensach.vn VŨ TRỌNG PHỤNG SỐ ĐỎ TIỂU THUYẾT CƯỜI DÀI [a] NHÀ MINH ĐỨC 40 Phố Tôn Thất Thuyết, Hà Nội 1946 https://thuviensach.vn Cuốn sách này phát hành vào ngày mồng 1 tháng 9 năm Bính Tuất để kỷ niệm ngày giỗ Vũ Trọng Phụng Kính tặng Sơn Phong tiên sinh, nhà văn sĩ hoạt kê và trào phúng tiên phong của báo giới Bắc Bộ [b] V.T.P. CHƯƠNG I Số đào hoa của Xuân Tóc Đỏ − Minh + Văn = Văn Minh − Lòng thương người của bà Phó Đoan Lúc ấy vào độ 3 giờ chiều, một ngày thứ năm. Trong khu sân quần mà bên ngoài là những hàng ruối kín mít, chỉ mới có một sân hữu (1)là được hai người Pháp dùng đến. Hai đứa trẻ nhỏ tuổi uể oải đi nhặt những quả bóng để ném cho hai người Tây. Mồ hôi ướt đầm áo, hai người này cũng chơi uể oải như những nhà thể thao bất đắc dĩ khác. ‒ Xanh ca! https://thuviensach.vn ‒ Xanh xít! (2) [c] Những câu hô như vậy chen lẫn những tiếng bồm bộp của những quả ban bị đánh đi, như giữ nhịp cho khúc âm nhạc của mấy vạn con ve sầu. Ngoài đường, ở vệ hè, một người bán nước chanh, ngồi chồm chỗm trên càng xe, đương chuyện với một bạn đồng nghiệp. ‒ Quái, thứ năm (3) gì mà vắng thế! ‒ Chốc nữa họ mới lại chứ? Bây giờ mới hơn ba giờ. Từ hôm nay trở đi, họ tập gấp, chắc ngày nào cũng phải luyện chứ chả cứ thứ năm, thứ bảy hay chủ nhật… ‒ Thế à? Sao biết? ‒ Mê đi! Ba bốn tháng nữa, đức vua ra đây lại còn gì! Chuyến này sẽ có cúp oai ghê... Các anh các chị gọi là tập mửa mật! Trên hè, dưới bóng một cây gạo, một ông thầy số đã có tuổi ngồi bình tĩnh nhìn cái tráp, nghiên mực, miếng son, ống bút, với mấy lá số tử vi mẫu, thỉnh thoảng lại ngáp một cái như một nhà triết học chân chính. Cách đấy mươi bước, Xuân Tóc Đỏ ngồi tri kỷ với một chị hàng mía. Thương mại? Không! Ấy là một cuộc tình duyên, và, hơn nữa (4) ‒ theo lối gọi của những ông làm báo ‒ một cuộc tình duyên của Bình dân (chữ B hoa). Là vì Xuân Tóc Đỏ cứ sấn sổ đưa tay ra toan cướp giật ái tình, mà chị hàng mía thì cứ giữ chặt lấy ống quần, một thứ quần bằng lụa nội hóa mà từ khi có cuộc hội chợ tỉnh Đơ, [d] nhà nước đã đem chế độ bảo hộ mậu dịch ra che chở cho khỏi bị sức xâm lấn của… ngoại quốc. ‒ Bỏ ra nào! Cứ ỡm ờ mãi! (5) ‒ Xin một tị! Một tị tỉ tì ti thôi! ‒ Khỉ lắm nữa! ‒ Lẳng lơ thì cũng chẳng mòn... https://thuviensach.vn ‒ Thật đấy. Chính chuyên cũng chẳng sơn son để thờ! Nhưng này! Duyên kia ai đợi mà chờ! Tình kia ai tưởng mà tơ tưởng tình? Hàng đã ế bỏ mẹ ra thế này này, mua chẳng mua giúp lại chỉ được cái bộ ếm. (6) Xuân Tóc đỏ đứng phăng lên, anh hùng mà nói dỗi: ‒ Đây không cần! Chị hàng mía lườm dài một cái, cong cớn: ‒ Không cần thì cút vào trong ấy đi có được không? Xuân Tóc Đỏ lại cười hí hí như ngựa rồi ngồi xuống. ‒ Nói đùa đấy chứ đây mà lại chả cần đấy thì đấy cần đếch gì đây? Thôi đi, làm bộ vừa chứ... Bán một xu nào. ‒ Ừ! ừ! Đưa tiền ngay ra đây xem! Rút ở túi quần sau cái mùi soa ra, cởi một nút buộc như một cái tai lợn ra,(7) Xuân Tóc Đỏ đập đồng hào ván xuống thềm gạch xi-măng đánh keng một cái, rất oanh liệt. Trong khi chị hàng mía cầm một tấm để róc vỏ thì Xuân lải nhải tự cổ động cho mình: ‒ Năm hào còn hai đấy! (8) Tối hôm qua tiêu mất ba hào. Thết bạn cẩn thận… Hai hào vé đi tuần trong Hý viện, rồi lại hai bát phở tái năm. (9) Chơi thế mới chánh chứ? Công tử bột thì cũng chúa đến thế là cùng... Ấy ăn tiêu rộng như thế mới chết! Đây bảo đấy về cho đây phải lo thì khỏi ăn chơi, thì đấy mãi chả nghe! Chị hàng mía làm thinh. Xuân nhồm nhoàm nhai mía, lấy bã ném vào một cái cột đèn. Sau cùng, hắn chùi tay vào quần, đứng lên vươn vai. Chị hàng mía đưa trả hào chín tiền thừa thì hắn khoanh tay sau lưng, không nhận. ‒ Bỏ hộ vào túi quần... Thọc tay vào! (10) Bực mình, chị hàng để tiền dưới đất thì hắn cúi xuống nhặt lấy vậy. https://thuviensach.vn ‒ Chả nước mẹ gì cả! Than ôi cái cảnh đêm thu tịch mịch càng làm như gợi khách đa sầu! Vừa hát mấy câu cải lương Nam Kỳ, (11) hắn vừa đỏng đảnh tiến đến chỗ ông thầy số. Hắn đứng nhìn ông già hồi lâu như một anh dân quê lần đầu đứng trước cái chuồng khỉ của bà Bé Tý, [e] rồi nói lớn: ‒ Xem một quẻ đây! Ông cụ tỉnh cơn ngủ gật tức khắc, lôi ngay cái bút lông gài ở tai xuống, nhanh nhẹn chẳng kém những thầy cảnh sát lúc biên phạt. (12) ‒ Hai hào! Hai hào một lá, có bằng lòng thì.... ‒ Một hào đấy! Bói rẻ còn hơn ngồi không. ‒ Ừ, thì đặt tiền đi vậy... ‒ Thì đặt! Đây không cần! Hắn ngồi xuống chiếu, để lên nắp tráp hào chỉ. [g] Ông thầy lấy giấy bản, loay hoay mài mực, nhổ hai ba bãi nước bọt vào nghiên mực, rồi cầm bút, hỏi: ‒ Ngày sinh, tháng đẻ, nói ra. ‒ Hai mươi nhăm tuổi đấy, bố ạ! Tháng mười, ngày rằm, giờ gà lên chuồng. Ông thầy bò nhoài trên chiếu, trước khi viết lên giấy còn lẩm nhẩm đọc trong mồm và bấm trên ngón tay. Xuân Tóc Đỏ khoanh tay quanh hai đầu gối, để cằm tì lên một cổ tay. (13) Ông thầy vừa viết vừa nói: ‒ Tuần Triệt đương đầu, Kiếp, Không thân mệnh... Âm dương Tuần Triệt tại tiền, mẹ cha ắt hẳn chơi tiên thuở nào. (14) Nếu nói đúng giờ thì số này phải bồ côi sớm. ‒ Đúng đấy! Đúng! ‒ Lúc thiếu thời thì cậu vất vả lắm. (15) https://thuviensach.vn ‒ Khá! ‒ À, mà số này cũng không xấu lắm đâu! Khốc Hư tý ngọ cư quan, Tiếng tăm rậy khắp giang sơn một trời. (16) Sau này danh phận cũng to cơ đấy! ‒ Được! Thế bao giờ? ‒ Từ năm nay trở đi đã mở vận đấy. ‒ Chưa thấy gì cả. ‒ Cuối năm sẽ thấy. ‒ Từ đầu năm đến giờ thì đã phát những gì? ‒ Đầu năm đến giờ chỉ phát sao Đào hoa thôi...! ‒ Thế là thế nào? ‒ Nghĩa là những chuyện giai gái thì dễ ăn thua lắm. Xuân Tóc Đỏ vỗ tay đôm đốp như những khi nó thấy bọn quần vợt đánh được một miếng hay. (17) Rồi nó nói ngậu sị: ‒ Đúng ghê! Đúng ghê! Hôm qua, lúc tan hát, đi qua ngõ Sầm Công [h]thì có ba bốn chị chạy ùa ra, vây chung quanh, kéo tay, níu áo, tình bỏ mẹ ra ấy! (18) Xin chịu thầy. Rồi quay lại dọa chị hàng mía: ‒ Phải biết! Rồi khẽ nói với ông thầy: ‒ Ngay như con bé bán mía này thì cũng “nước nôi” đến nơi chứ có không đâu! Cụ đoán đáng đồng tiền lắm. Lúc ấy có một chiếc xe hơi hòm đầu nhọn đuôi nhọn, đỗ ngay trước sân quần. Cửa xe mở, một bà trạc ngoại tứ tuần mà y phục còn trai lơ hơn của các thiếu nữ, mặt bự ra những son và phấn, tóc đen lay láy nhưng mà quăn quăn, cả người nặng ít ra cũng bảy mươi cân, nhưng cái khăn vành https://thuviensach.vn giây đúng mốt hết sức thì lại nhỏ xíu và ngắn ngủn có một mẩu, một tay cầm một cái dù Nhật tý hon và một cái ví da khổng lồ, (19)tay kia ôm một con chó bé trông kỳ dị như một con kỳ lân, bước xuống đất một cách nặng nề vất vả. Rồi đến một chàng thiếu niên cao ngẳng, gầy đét, lộ hầu, hai mắt như mắt ốc nhồi, tóc cũng uốn quăn, Âu phục lối du lịch, chui ở xe ra đưa tay cho một thiếu nữ mặc quần đùi trắng, tóc búi, giầy cao-su, tay cắp hai cái vợt, chui ra sau cùng. (20) Cả ba đủng đỉnh vào sân. Mải nghe đoán số, Xuân Tóc Đỏ không trông thấy những người ấy. Hắn cứ việc cắt nghĩa mãi cái số đào hoa và hỏi dồn ông thầy: (21) ‒ Sau này có giàu không? Hay chỉ danh giá hão? ‒ Giàu thì chả giàu nhưng cũng phong lưu. (22) Câu đoán ấy khiến Xuân ta nghĩ ngợi, mơ mộng. Lúc mới chín tuổi, nó phải ở nhờ nhà một người bác họ, họ thúc bá. Bác nó nuôi nó thay đầy tớ và được cả họ khen là nuôi cháu bồ côi. (23) Nhưng một hôm nó bị đánh một trận và bị đuổi đi. Bác gái nó tắm, nó đã khoét một chỗ phên nứa để nhìn! Từ đấy, thằng Xuân lấy đầu hè xó cửa làm nhà, lấy sấu ở các phố, cá hồ Hoàn Kiếm làm cơm. Nó đã bán phá xa, bán nhật trình, làm chạy hiệu rạp hát, bán cao đan hoàn tán trên xe lửa, và vài ba nghề tiểu xảo khác nữa. (24) Ánh nắng mặt trời làm cho tóc nó đỏ như tóc tây. Cảnh ngộ nó tạo nó nên một đứa hoàn toàn vô giáo dục, (25)tuy nó tinh quái lắm, thạo đời lắm. Nó mới xin được chân nhặt bóng trong sân quần độ trong vòng một năm nay mà thôi. Nhưng nó đánh quần chóng hay lắm nên được hội viên Pháp và Nam có lòng yêu, được trọng đãi một chút. Mộng tưởng của nó là sẽ có ngày được oai như Chim, Giao [i] nếu hạnh phúc dắt đến cho nó một ông bầu. Bây giờ thì nó cam tâm yên phận là một thằng nhặt bóng. (26) Tuy nhiên nó cũng mừng đã tìm được cái nghề ấy, cái nghề tuy hèn nhưng còn có thể hy vọng được chút danh thơm. Bán lạc, trèo sấu, câu cá, làm lính cờ chạy hiệu, những nghiệp ấy chỉ dắt đến một chỗ tắc tị. (27) Phong trào thể thao, phong trào bình dân khiến nó lắm lúc tự kiêu tự đắc lạ lùng. (28) https://thuviensach.vn ‒ Cụ trông mặt tôi mai sau có phất được không? (29) Ông thầy ngắm nghía cái đầu tóc đỏ, cái trán lép, cái quai hàm to, cái nhân trung dài, hai cái tai dày dặn ấy, rồi gật gù: ‒ Khá lắm! Hậu vận khá lắm! Chỉ tiếc cái tóc không được đen. ‒ Mẹ kiếp! Chứ xưa nay có mua mũ bao giờ mà tóc lại chả đỏ! (30) Chợt từ sân quần có một đứa bé chạy ra gọi nó rầm lên mà rằng: ‒ Kìa anh Xuân! Không vào đi? Tiểu thư đã đến đấy! Không có người, anh không vào đi à? Xuân Tóc Đỏ hỏi: ‒ Tiểu thư à? ‒ Phải! Con Văn Minh có cái thằng chồng ta đặt tên là Cà Kếu ấy mà. Cả con mẹ Phó Đoan cũng đến xem, lại đòi chơi nữa! Xuân Tóc Đỏ đứng lên, dặn ông thầy: ‒ Cứ viết đi, rồi chiều hay mai tôi lấy, cụ nhé! Nhớ hộ là tiền rồi. Nào! Vào ken-cờ ban [j] với mỹ nhân cho nó hoa đào một thể! (31) Đi qua chị hàng mía, thằng Xuân cười tình, nháy một cái: ‒ Ô-voa [k] nhé! Mai nhé! Rồi nó chạy vào sân bên tả là chỗ ba người đợi. (32) ‒ Lạy cụ lớn ạ! Lạy ông! Lạy bà! Cặp vợ chồng Văn Minh khẽ cúi đầu đáp, nhưng bà Phó Đoan nguẩy một cái. Thiếu phụ cười, đưa mắt cho chồng. Người này bảo Xuân: ‒ Bà tôi không thích kiểu cách thế. Bà Phó Đoan mắng luôn Xuân Tóc Đỏ: ‒ Anh ngu lắm! Cụ gì? Tôi chỉ mới đáng tuổi là mẹ anh thôi. (33) Cụ thì ra đẻ được ra mẹ anh nữa kia à? Mà mẹ anh thì... https://thuviensach.vn ‒ Lạy bà lớn ạ, cháu lỡ lời, bà lớn tha cho. Sau khi xin cái cơn thịnh nộ của một me tây chân chính nguôi đi rồi, Xuân cầm một cái vợt chạy ngay ra phía sân bên kia. (34) Bộp bộp, ban bay đi bay lại... Bộ đùi trắng nõn của cô Văn Minh làm cho Xuân đánh lỗi mấy quả đầu và làm cho cô này có cái ảo tưởng là mình đã chơi cừ hơn xưa. (35) Vẫn còn hầm hầm, bà Phó Đoan làu nhàu: ‒ Cái dân An Nam ngu thật! Thiếu niên đáp: ‒ Dì chấp cái hạng ấy làm quái gì! ‒ Dễ tôi cũng phải tập thể thao mới được, không có chả mấy lúc mà già. ‒ Ồ! Nếu thế thì Văn Minh tôi xin ký cả hai tay! Thật không hở dì? Dì thích tập thể thao? Một cuộc đắc thắng của thể thao! Một cuộc tiến bộ của nước Việt Nam! (36) Sự cường thịnh của nòi giống! Ông ấy nói thế một cách sốt sắng chẳng kém những người gầy gò ốm yếu không hề tập thể thao bao giờ và chỉ xui giục kẻ khác. Nguyên do ông ấy là một du học sinh. Ông đã sang Pháp học sáu, bảy năm, và sau khi về nước thì đâm ra ghét văn bằng như những du học sinh quay về tổ quốc mà không có một mảnh văn bằng nào cả. Hình như ở bên Pháp, ông là bạn thân của những nhà chính trị đã từng làm thứ trưởng, thượng thư, văn hào, v.v…, những vị có danh tiếng mà báo chí Việt Nam cũng nhắc nhỏm tới. (37) Sở Liêm phóng Sécurité [l] đã cắt hai viên thám tử đi dò ông. Sau ba tháng ròng rã, hai viên thám tử chỉ thấy những hành tung bí mật của ông là: hút thuốc lá Camel. [m] Về sau ông lấy vợ giàu. Có vợ rồi, ông đặt là Văn Minh. Sở Liêm phóng Sécurité lại phải một phen lo sợ. Dò mãi mới biết ra rằng tên của vợ ông là Văn, của ông là Minh, thì ông đặt ngay là Văn Minh, (38)tên vợ ông ở trên tên ông, tên ông https://thuviensach.vn đội dưới cho nó có vẻ nịnh đầm. Thế thôi, chứ ông chẳng phản đối, cũng chẳng cải cách, quốc gia, quốc tế chi chi, cũng không cả. Từ độ được nhiều người gọi là Văn Minh, ông ta thấy cần phải chủ trương cuộc Âu hoá thì cái tên mới khỏi vô nghĩa. (39) Một cái linh hồn khoẻ trong một cái xác thịt khoẻ! Phát minh được chân lý ấy rồi, đi đâu ông cũng hăng hái cổ động cho thể thao. Vợ ông trước nhất, rồi đến người khác. (40) Ông không thể thao, thể dục cũng không, vì không có thì giờ! Cái chương trình Âu hoá của ông ta làm cho ông ta lúc nào cũng phải trầm tư mặc tưởng. Còn lai lịch bà Phó Đoan thì kể ra nghe cũng hay hay. Hồi đương xuân, bà đã bị một người lính Tây hiếp, lúc bà mới ở nhà quê ra tỉnh xem hội Đình chiến.[n] Sau cuộc hiếp trái phép đến ngay cuộc hiếp đúng luật, nghĩa là cuộc làm phép cưới. Người lính ấy sau thành một ông Phó Đoan. [o] Ăn ở với nhau độ mười năm, ông Phó Đoan chết, chết trung thành với nhà nước, chết chung tình với vợ, chết như những người yêu vợ quá sức. Rồi bà lấy một ông phán trẻ được hai năm thì ông chồng nội hoá cũng lăn cổ ra chết. Vì lẽ chưa ai thấy bà có nhân tình nên những ngọn lưỡi rắn độc phao rằng những ngọn lửa tình do những kẻ chim bà không được đã khêu lên, bà bắt ông phán phải rập tắt cả. (41) Bà chính chuyên đến nỗi chồng bà kiệt lực, cạn sức, phải trốn xuống suối vàng. Hai thiếu nữ Pháp và một thiếu niên Nam vào sân. Xuân Tóc Đỏ nhường vợt cho đám hội viên. Một cô đầm đi vào buồng thay quần áo thì Xuân cũng biến mất. Sân quần ầm ỹ những tiếng chào hỏi cười nói. Rồi những quả quần bay đi bay lại như đàn dơi bắt muỗi trên không gian. (42) Một lát sau tự nhiên thấy một người Pháp nắm tóc Xuân lôi nó xềnh xệch ra sân mà tát, mà sỉ vả. (43) Mọi người xúm lại hỏi. Thì ra nó bị bắt quả tang nhìn trộm một cô đầm lúc cô này thay váy để mặc quần đùi! (44) Hội nhất định đuổi nó, và không trả lương tháng ấy nữa. https://thuviensach.vn Lúc ấy bà Phó Đoan mới nhận ra rằng dân Việt Nam không những ngu mà còn đáng thương. Bà thở dài, ngậm ngùi bảo cháu rể bà: ‒ Trẻ trung ai chả có khi dại dột? Tha thứ là phải, chấp làm gì thiếu niên? Rõ khổ, rõ tội nghiệp! Đuổi người ta như thế mà đành! (45) NGUỒN: [chương] I Bản A: Số đỏ, chuyện cười dài, Vũ Trọng Phụng, Hà Nội Báo, s. 40 (7 Octobre 1936), tr. 34-38. Bản B: Số đỏ, tiểu thuyết, Vũ Trọng Phụng; Nhà in Lê Cường, Hà Nội, 1938 (mất văn bản) Bản C: Số đỏ, tiểu thuyết cười dài, Vũ Trọng Phụng; Nxb. Minh Đức, Hà Nội, 1946, tr. 7-20. Bản D: Số đỏ, Vũ Trọng Phụng; Nxb. Mai Lĩnh, Hà Nội, 1952, tr. 8-19. Bản E: Số đỏ, tiểu thuyết cười dài, Vũ Trọng Phụng; Nxb. Minh Đức, Hà Nội, 1957, tr. 9-18. Bản F: Số đỏ, tiểu thuyết xã hội tả chân, Vũ Trọng Phụng; Nxb. Mai Lĩnh, Sài Gòn, 1958, tr. 7-16. Bản G: Tuyển tập Vũ Trọng Phụng, tập III, Nxb. Văn học, Hà Nội, 1987, tr. 7-17 KHẢO DỊ: (1) A, C, D, F, G: sân hữu E: sân bên hữu (2) A : ‒ Xanh ca! ‒ Xanh xít! ‒ Xít-da! C, D, E, F, G : ‒ Xanh ca! ‒ Xanh xít! (3) A : Quái, thứ bẩy gì mà vắng thế. https://thuviensach.vn C, D, E, F, G: Quái, thứ năm gì mà vắng thế. (4) A, C, E : và, hơn nữa D, F, G: với, hơn nữa (5) A: Là vì Xuân Tóc Đỏ cứ sấn sổ đưa tay ra toan cướp giật lấy ái tình mà chị hàng mía thì cứ giữ chặt lấy ống quần, một thứ quần bằng lụa nội hóa mà từ khi có cuộc hội chợ tỉnh Đơ, nhà nước đã đem chế độ bảo hộ mậu dịch ra che chở cho khỏi bị sức xâm lấn của … ngoại quốc. ‒ Bỏ ra nào! Cứ ỡm ờ mãi! C, E : Là vì Xuân Tóc Đỏ cứ sấn sổ đưa tay ra toan cướp giật ái tình mà chị hàng mía thì cứ giữ chặt lấy ống quần, một thứ quần bằng lụa nội hóa mà từ khi có cuộc hội chợ tỉnh Đơ, nhà nước đã đem chế độ bảo hộ mậu dịch ra che chở cho khỏi bị sức xâm lấn của … ngoại quốc. ‒ Bỏ ra nào! Cứ ỡm ờ mãi! D, F, G: Là vì Xuân Tóc Đỏ cứ sấn sổ đưa tay ra toan cướp giật ái tình… ‒ …… Cứ ỡm ờ mãi! [các bản D, F, G bỏ mất trên 50 từ so với các bản kia] (6) A, C, D, F, G: chỉ được cái bộ ếm. E: chỉ được cái bộ ám. (7) A: Rút ở túi quần sau cái mùi soa ra, cởi một nút buộc như một cái tai lợn ra, Xuân Tóc Đỏ đập đồng hào ván xuống thềm gạch xi-măng đánh chát một cái rất oanh liệt. C: Rút ở túi quần sau cái mùi soa ra, cởi một nút buộc như một cái tai lợn ra, Xuân Tóc Đỏ đập đồng hào ván xuống thềm gạch xi-măng đánh keng một cái rất oanh liệt. https://thuviensach.vn D, F, G: Rút ở túi quần sau cái mùi soa, cởi một nút buộc như một cái tai lợn, Xuân Tóc Đỏ đập đồng hào ván xuống thềm gạch xi-măng đánh keng một cái rất oanh liệt. E: Rút ở túi quần sau một cái mùi soa, cởi một nút buộc như một cái tai lợn ra, Xuân Tóc Đỏ đập đồng hào ván xuống thềm gạch xi-măng đánh keng một cái rất oanh liệt. (8) A: Năm hào còn có hai đấy. C, D, E, F, G: Năm hào còn hai đấy. (9) A, C, D, E, F: Hai hào vé đi tuần trong Hý viện, rồi lại hai bát phở tái năm. G: Hai hào vé đi tuần trong Hý viện, rồi lại bát phở tái năm. (10) A: Chị hàng mía đưa trả hào chín thì hắn khoanh tay sau lưng không nhận. − Bỏ hộ vào túi quần… Thọc tay vào! Trong ấy có của quý đấy chứ tưởng! C, D, E, F, G: Chị hàng mía đưa trả hào chín tiền thừa thì hắn khoanh tay sau lưng không nhận. − Bỏ hộ vào túi quần... Thọc tay vào! (11) A: Vừa hát mấy câu Nam Kỳ C, D, E, F, G: Vừa hát mấy câu cải lương Nam Kỳ (12) A: nhanh nhẹn những thầy chẳng kém cảnh sát lúc biên phạt C, D, E, F, G: nhanh nhẹn chẳng kém những thầy cảnh sát lúc biên phạt (13) A: Xuân Tóc Đỏ khoanh tay quanh hai gối, để cằm tì lên một cổ tay. C, D, E, F, G: Xuân Tóc Đỏ khoanh tay quanh hai đầu gối, để cằm tì lên một cổ tay. (14) A: − Đúng đấy! Đúng đấy! https://thuviensach.vn − Lúc thiếu thời thì cậu vất vả lắm. C, D, E, F: − Đúng đấy! Đúng! − Lúc thiếu thời thì cậu vất vả lắm. G: − Đúng đấy! Đúng! − Lúc thiếu thời thì cậu vất lắm. (15) A: Mẹ cha ắt hẳn chơi trên thuở nào C, D, E, F, G: Mẹ cha ắt hẳn chơi tiên thuở nào (16) A, D, F, G: Tiếng tăm rậy khắp giang sơn một thời C, E: Tiếng tăm rậy khắp giang sơn một trời (17) A: như những khi hắn thấy bọn đánh quần vợt được một miếng hay C, D, E, F, G: như những khi nó thấy bọn quần vợt đánh được một miếng hay (18) A: đi qua ngõ Sầm Công thì có ba bốn chị nhà thổ chạy ùa ra, vây chung quanh, C, D, E, F: đi qua ngõ Sầm Công thì có ba bốn chị chạy ùa ra, vây chung quanh, (19) A: một tay cầm một cái dù Nhật tý hon với một cái ví da khổng lồ, C, D, E, F: một tay cầm một cái dù Nhật tý hon và một cái ví da khổng lồ, G: một tay cầm một cái dù thật tý hon và một cái ví da khổng lồ, (20) A: tóc cũng uốn quăn, y phục lối du lịch, chui ở xe ra đưa tay cho một thiếu nữ mặc quần đùi trắng, tóc búi, giầy cao-su, tuy cắp hai cái vợt chui ra sau cùng. C, D, E, F, G: tóc cũng uốn quăn, Âu phục lối du lịch, chui ở xe ra đưa tay cho một thiếu nữ mặc quần đùi trắng, tóc búi, giầy cao-su, tay cắp hai cái vợt chui ra sau cùng. (21) A: Hắn cứ việc cắt nghĩa mãi cái số đào hoa và khen ông thầy: C, D, E, F, G: Hắn cứ việc cắt nghĩa mãi cái số đào hoa và hỏi dồn ông thầy: https://thuviensach.vn (22) A, C, E: Giàu thì chả giàu nhưng cũng phong lưu. D, F: Giàu thì chả gì nhưng cũng phong lưu. G: Giàu thì chả giàu gì nhưng cũng phong lưu. (23) A: Lúc mới 9 tuổi, hắn phải ở nhà một người bác họ, thúc bá. Bác nó nuôi nó thay người ở và được cả họ khen là nuôi cháu bồ côi. C, D, E, F, G: Lúc mới 9 tuổi, nó phải ở nhờ nhà một người bác họ, họ thúc bá. Bác nó nuôi nó thay đầy tớ và được cả họ khen là nuôi cháu bồ côi. (24) A: Nó đã bán phá xa, bán nhật trình, làm chạy hiệu rạp hát, và vài ba nghề tiểu xảo khác nữa. C, D, E, F, G: Nó đã bán phá xa, bán nhật trình, làm chạy hiệu rạp hát, bán cao đan hoàn tán trên xe lửa, và vài ba nghề tiểu xảo khác nữa. (25) A, C, D, E, F: Cảnh ngộ nó tạo nó nên một đứa hoàn toàn vô giáo dục G: Cảnh ngộ đó tạo nó nên một đứa hoàn toàn vô giáo dục (26) A: Bây giờ thì nó sẽ cam tâm yên phận là một thằng nhặt bóng. C, D, E, F, G: Bây giờ thì nó cam tâm yên phận là một thằng nhặt bóng. (27) A, C, D, E, F: Bán lạc, trèo sấu, câu cá, làm lính cờ chạy hiệu, những nghiệp ấy chỉ dắt đến một chỗ tắc tị. G: Bán lạc, trèo sấu, câu cá, làm lính chạy cờ hiệu, những nghiệp ấy chỉ dắt đến một chỗ tắc tị. (28) A: Phong trào thể thao với bình dân khiến nó lắm lúc tự kiêu tự đắc lạ lùng. C, D, E, F, G: Phong trào thể thao, phong trào bình dân khiến nó lắm lúc tự kiêu tự đắc lạ lùng. https://thuviensach.vn (29) A: Cụ trông mặt tôi xem mai sau có phất được không? C, D, E, F, G: Cụ trông mặt tôi mai sau có phất được không? (30) A, C, E: Chứ xưa nay có mua mũ bao giờ mà tóc lại chả đỏ! D, F, G: Chứ xưa nay có mua mũ bao giờ mà tóc chả đỏ! (31) A: Vào ken-cờ ban với mỹ nhân cho nó đào hoa một thể! C, D, E, F, G: Vào ken-cờ ban với mỹ nhân cho nó hoa đào một thể! (32) A: Rồi nó chạy vào sân bên tả là chỗ ba người kia đợi. C, D, E, F, G: Rồi nó chạy vào sân bên tả là chỗ ba người đợi. (33) A: Cụ gì? Tôi, tôi chỉ mới đáng tuổi là mẹ anh thôi. C, D, E, F, G: Cụ gì? Tôi chỉ mới đáng tuổi là mẹ anh thôi. (34) A, C, E: Sau khi xin cái cơn thịnh nộ của một me tây chân chính nguôi đi rồi, Xuân cầm một cái vợt chạy ngay ra phía sân bên kia. D, F: Sau khi xin cái cơn thịnh nộ của một me tây chân chính nguôi đi rồi, Xuân cầm cái vợt chạy ngay ra phía sân bên kia. G: Sau khi cái cơn thịnh nộ của một me tây chân chính nguôi đi rồi, Xuân cầm cái vợt chạy ra phía sân bên kia. (35) A: Bộ đùi trắng nõn của cô Văn Minh làm cho Xuân đánh lỗi mấy quả đầu và làm cho cô này có cái ảo tưởng là mình chơi đã cừ hơn xưa. C, E: Bộ đùi trắng nõn của cô Văn Minh làm cho Xuân đánh lỗi mấy quả đầu và làm cho cô này có cái ảo tưởng là mình đã chơi cừ hơn xưa. D, F, G: Bộ đùi trắng nõn của cô Văn Minh làm cho Xuân đánh lỗi mấy quả đầu và làm cho cô này có cái ảo tưởng là mình chơi cừ hơn xưa. https://thuviensach.vn (36) A: Thật không hở dì? Dì tập thể thao? Một cuộc đắc thắng của thể thao! Một cuộc tiến bộ cho nước Việt Nam! C, D, E, F, G: Thật không hở dì? Dì thích tập thể thao? Một cuộc đắc thắng của thể thao! Một cuộc tiến bộ của nước Việt Nam! (37) A: ông là bạn thân của những nhà chánh trị đã từng làm thứ trưởng, thượng thư, văn hào, v.v…, mà báo chí Việt Nam cũng nhắc nhỏm tới. C, D, E, F, G: ông là bạn thân của những nhà chính trị đã từng làm thứ trưởng, thượng thư, văn hào, v.v…, những vị có danh tiếng mà báo chí Việt Nam cũng nhắc nhỏm tới. (38) A: Dò mãi mới biết tên vợ ông là Văn, của ông đặt là Văn Minh, thì ông đặt ngay tên là Văn Minh C, D, E, F, G: Dò mãi mới biết ra rằng tên của vợ ông là Văn, của ông là Minh, thì ông đặt ngay là Văn Minh (39) A: Từ độ được nhiều người gọi là Văn Minh, ông ta thấy cần phải cần chủ trương cuộc Âu hoá thì cái tên ông mới khỏi vô nghĩa. C, D, E, F, G: Từ độ được nhiều người gọi là Văn Minh, ông ta thấy cần phải chủ trương cuộc Âu hoá thì cái tên mới khỏi vô nghĩa. (40) A: Vợ ông trước nhất, rồi đến những người khác. C, D, E, F, G: Vợ ông trước nhất, rồi đến người khác. (41) A, C, D, E, F: bà bắt ông phán phải rập tắt cả G: bà bắt ông phán phải rập tất cả (42) A: Rồi những quả quần bay như dơi bắt muỗi trên không... C, D, E, F, G: Rồi những quả quần bay đi bay lại như đàn dơi bắt muỗi trên không gian. https://thuviensach.vn (43) A: Một lát sau tự nhiên thấy một người Pháp nắm tóc thằng Xuân, lôi nó xềnh xệch ra giữa sân mà tát, mà sỉ vả. C, D, E, F, G: Một lát sau tự nhiên thấy một người Pháp nắm tóc Xuân, lôi nó xềnh xệch ra sân mà tát, mà sỉ vả. (44) A: Mọi người xúm lại hỏi thì ra nó bị bắt quả tang nhìn trộm một cô đầm lúc cô thay váy để mặc quần đùi! C, D, E, F, G: Mọi người xúm lại hỏi. Thì ra nó bị bắt quả tang nhìn trộm một cô đầm lúc cô này thay váy để mặc quần đùi! (45) A: Rõ khổ, tội nghiệp! Đuổi thế sao đành! C, E: Rõ khổ, rõ tội nghiệp! Đuổi người ta như thế mà đành! D, F, G: Rõ khổ, rõ tội nghiệp! Đuổi người ta như thế mà đành lòng! CHÚ THÍCH: [a] Trang bìa Hà Nội Báo s. 40 (7 Octobre 1936) giới thiệu bằng cỡ chữ lớn: “Số này bắt đầu đăng một truyện dài mới: SỐ ĐỎ, cuốn tiểu thuyết của một thời đại nhố nhăng, của Vũ Trọng Phụng”. [b] Lời đề tặng này chỉ có ở các bản in của Nxb. Minh Đức (C, E); điều hơi lạ là địa danh ở bản C viết là “Bắc Bộ”, ở bản E lại là “Bắc Kỳ”. Tạm suy luận: bản C sửa là “Bắc Bộ” theo tên mới đặt của chính thể Việt Nam dân chủ cộng hòa (sau tháng 9.1945); bản E đã lấy lại địa danh “Bắc Kỳ” hồi đương thời nhà văn. Người mà Vũ Trọng Phụng gọi là Sơn Phong tiên sinh: chưa rõ là ai. Trong số sách do nhà Tân Dân xuất bản từ 1925 đến 1930, có một số cuốn ghi tên tác giả Sơn Phong, thường gọi là Sách cười, tác giả này đứng tên riêng hoặc in chung với Hì Đình Nguyễn Văn Tôi (tức Nguyễn Đỗ Mục). https://thuviensach.vn [c] Xanh-ca (tiếng Pháp: Cinq-quatre): 5-4; Xanh-xít (tiếng Pháp: Cinq-six): 5-6; Xít-da (tiếng Pháp: Six-étaient) : 6-6 [d]tỉnh Đơ: gọi đầy đủ là Cầu Đơ, tên cũ (từ 3.5.1902 đến 6.12.1904) của tỉnh Hà Đông. Tỉnh Hà Nội được vua Minh Mạng lập ra vào năm 1831, gồm 4 phủ (préfecture): Lý Nhân, Thường Tín, Ứng Hòa, Hoài Đức (phủ Hoài Đức có các huyện /distrist/ Từ Liêm, Thọ Xương, Vĩnh Thuận). Ngày 1.10.1888, Tổng thống Cộng hòa Pháp ban hành sắc lệnh thành lập Thành phố Hà Nội trên phần đất của 2 huyện Thọ Xương, Vĩnh Thuận; liền đó, vua Đồng Khánh ra đạo dụ nhượng hẳn thành phố Hà Nội cho Pháp. Năm 1890, phủ Lý Nhân được tách ra để lập thành tỉnh Hà Nam. Các đơn vị hành chính còn lại của tỉnh Hà Nội được đổi tên là tỉnh Cầu Đơ vào 3.5.1902; đến 6.12.1904 lại đổi tên là tỉnh Hà Đông. [e] Bà Bé Tý: tên gọi thường ngày của một phụ nữ từ nhà quê ra Hà Nội kiếm sống, sau trở thành một me Tây giàu có, một chủ thầu xây dựng có thế lực; nhà riêng của bà ở 52 Hàng Bạc được xây thành một biệt thự lộng lẫy, trong khuôn viên có nuôi nhốt một số giống chim, thú, thu hút khách hiếu kỳ. [g] hào chỉ (khẩu ngữ): đồng hào (hàm ý coi là ít ỏi) [h] Chim, Giao: tên hai đấu thủ quần vợt ở Nam Kỳ, nổi tiếng hồi những năm 1920-30, từng du đấu ở Singapore, Pháp. [i] ngõ Sầm Công: đoạn phố nối phố Tạ Hiện với phố Đào Duy Từ ở khu vực 36 phố phường (phố cổ) Hà Nội, hiện nay cũng gọi là ngõ Đào Duy Từ. [j]ken-cờ ban (phỏng âm tiếng Pháp: quelques balles): [đánh] một vài quả. [k] ô-voa (phỏng âm tiếng Pháp: au revoir): hẹn gặp lại, chào tạm biệt. https://thuviensach.vn