🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Ngày Cuối Trong Đời Socrates Ebooks Nhóm Zalo https://thuviensach.vn Table of Contents Ngày Cuối Trong Đời Socrates Socrates ngày cuối trên trần gian Euthyphro Apologia Crito Phaedo https://thuviensach.vn Plato https://thuviensach.vn Ngày Cuối Trong Đời Socrates Lời nói đầu Bốn đối thoại xuất hiện cùng lúc trong Ngày cuối trong đời Socrates là do tất cả đều có tính cách tiểu sử, kể chuyện đời một người. Qua đó Plato trao độc giả bức tranh hoàn chỉnh về Socrates con người thực sự, song độc giả cũng có thể mệnh danh Socrates con người lý tưởng. Trong đối thoại thứ nhất, thứ hai và thứ ba độc giả không biết ông có kể lại nguyên si lời Socrates nói hay không, song độc giả thấy rõ ràng ông tìm cách đưa ra trước mắt độc giả Socrates bằng xương bằng thịt, phong thái đĩnh đạc quen thuộc, cung cách vấn hỏi có vẻ phủ định, tác phong nhã nhặn, lịch sự, khẩu khí trào lộng, mỉa mai và mục đích luân lý, đạo đức thẩm nhập. Trái lại, trong Phaedo, độc giả nhìn Socrates con người lịch sử khi con người đó biến hình thành con người triết lý, triết gia lý tưởng, mẫu người điển hình tiêu biểu triết học duy linh hoặc duy tâm, tư tưởng của ông đã phát triển trong tâm trí Plato. Euthyphro xuất hiện trước tiên theo thứ tự. Nội dung cho độc giả thấy Socrates là thầy giáo, qua nghệ thuật biện chứng, tìm cách đánh thức, khuyến khích con người ruồng bỏ trạng thái tin tưởng chìm đắm trong rừng già ý niệm vừa hoang dã vừa mù mờ, thôi thúc con người tìm hiểu những gì con người nhận định bằng phê phán chủ quan đối với vấn đề đạo đức. Tìm định nghĩa thế nào là mộ đạo chứng tỏ trong niềm tin tàng ẩn tình trạng mơ hồ, tìm như thế lại cho thấy làm vậy thôi đã có thể coi là hành vi sùng đạo thần linh đều hài lòng. Làm thế cũng dẫn tới câu hỏi, có phải lễ bái là sùng đạo vì thần linh hài lòng, hay thần linh hài lòng vì lễ bái là sùng đạo. Nếu là câu sau vậy phải định nghĩa mộ đạo như phần của công bình, chính trực, ngay thẳng, nhưng công bình, chính trực hoặc ngay thẳng trong quan niệm thông thường chỉ liên hệ tới bổn phận con người đối với con người. Bởi thế https://thuviensach.vn độc giả trực diện vấn đề gay gắt: phục vụ thần linh khác phục vụ con người, phục vụ thần linh có đòi hỏi nhiệm vụ đặc biệt không. Đối thoại chấm dứt với kết luận có vẻ phủ định. Tuy thế, nếu chú ý, độc giả sẽ thấy cuộc đàm luận đã đưa độc giả tới chỗ nhìn mộ đạo không phải bộ phận đặc biệt mà chỉ là dáng vẻ có tính cách tôn giáo của đạo đức. Trong Apologia (Biện giải) Socrates giải thích cho bồi thẩm đoàn nghe nhiệm vụ đặc biệt của ông. Ông thẳng thắn nói ông là ruồi trâu được phái tới đánh thức dân Athens rời bỏ giấc ngủ giáo điều, đồng thời khuyến khích họ suy ngẫm về ý nghĩa cùng mục đích sống ở đời. Họ sống trong u tối mê muội họ không hay, do đó đối với vấn đề đạo đức họ luôn luôn sẵn sàng phê phán. Lấy sấm ngữ làm ví dụ, sấm ngữ khẳng định ông là người khôn ngoan, hiểu biết nhất đời, trong khi ông tự biết ông không biết gì, Socrates đi vào sứ mạng có tính cách biện chứng. Ông lần lượt nói tới số người có vẻ đáng kể, chính khách, quân nhân, thi sĩ, nghệ nhân, tất cả khẳng định họ biết, song thực ra họ không biết, họ không hiểu điều họ nói nghĩa là gì. Đến câu hỏi họ sống với mục đích thế nào, làm sao đạt mục đích đó họ cũng không thể trả lời! Tuy thế, suốt đối thoại, nếu chắt lọc thâm ý, độc giả sẽ thấy mục đích đạo đức ở đời, con người sẽ sống nếu hiểu bản chất thực sự của cực điểm tốt lành. Người đời tìm cái tốt lành, của cải, danh tiếng, địa vị, mọi thứ đặc biệt gọi là cái tốt đẹp ở đời, đánh giá cao chỉ vì nghĩ đó là phương tiện tiến tới tốt đẹp. Nhận thấy người đời nghĩ như thế, Socrates nhìn cuộc đời theo nghĩa giản đơn, thực tiễn. Cân nhắc cái lợi tương đối về sống, chết, cân nhắc một cách lạnh lùng như cái lợi tương đối của cuộc đời riêng tư, cuộc đời công cộng, căn cứ vào lợi ích, ông chọn cái chết. Chết quả thật đáng sợ, song bình thản nhìn chết ông thấy không đáng sợ. Bởi chết nghĩa là chấm dứt, không biết gì nữa, hoặc chết là gia nhập ca đoàn vô hình gồm người danh tiếng, người từ tâm trong quá khứ. Vì thế ông khẳng định: giờ chia tay đã tới, chúng ta mỗi người một ngả, tôi đi vào cõi chết, quý vị quay về nẻo sống. Đường nào tốt hơn, chỉ thần linh biết. https://thuviensach.vn Crito trình bày cảnh khác trong đời Socrates: ông đang ở tù, chờ thọ án. Bạn già Crito vì thương yêu, quý trọng vào giục vượt ngục. Như thường xuyên Socrates sẵn sàng biện luận tương quan giữa nhu cầu và hoàn cảnh. Cân nhắc, đắn đo cuối cùng ông nói với bạn già đồng hương, đồng tuế: ở đời mục đích nhằm không phải cố sống mà sống tốt đẹp, nghĩa là làm sao cho cuộc đời phải lẽ, hợp lý. Ông thừa nhận giữa ông và thành quốc có ràng buộc, ông đã sống khá lâu, suốt thời gian đó luật pháp bao che, đó là ân tình, vì thế ông không thể phủ nhận công ơn. Có phải chỉ vì muốn sống vài năm nữa, kéo lê cuộc đời vô ích, vô nghĩa và có phải chỉ do sợ chết mà từ bỏ địa vị làm người trên trần gian ông có hành vi bất trung, bất chính? Phaedo, đối thoại cuối cùng, đưa độc giả sang vùng mới lạ, trong đó hình ảnh Socrsates mờ dịu, cuốn hút vì gần cõi chết, mầm mống tư tưởng sung mãn của Socrates phát triển thành tư tưởng duy linh của Plato. Socrates và thân hữu gặp mặt giờ cuối trong đời ông bàn luận về tình trạng linh hồn bất tử. Muốn chứng minh sự thể Socrates đưa ra một số lý luận căn cứ vào tính đồng nhất, tính phổ quát, tính trường cửu của sự vật linh hồn nhận biết hoặc có thể nhận biết. Linh hồn hiện hữu, tồn tại trên mọi thay đổi, mọi hủy diệt, chết chỉ là rời bỏ thể xác ốm yếu, rũ bỏ tấm áo vấy bẩn suy tàn che chắn, ngăn cản linh hồn nhìn rõ thực tại của thế giới duy linh hoặc thế giới lý tính. Trả lời ý kiến phản bác của thân hữu, Socrates đưa ra so sánh thuyết duy linh với thuyết vật lý của Anaxagoras. Triết gia đã phần nào rời bỏ thuyết đó khi chủ trương Trí tuệ (Nous) là nguyên nhân tối hậu của mọi sự vật, song không theo đuổi tới cùng mà bỏ dở. Triết gia không xây dựng cấu trúc vũ trụ trên căn bản nguyên nhân cuối cùng, triết gia cũng không tìm cách chứng minh mọi vật trong vũ trụ tồn tại vì muốn thực hiện cái tốt đẹp. Không bằng lòng với kết quả đã thấy, Socrates quay lại phương pháp qui nạp và định nghĩa. Ông đề nghị bắt đầu nên định nghĩa ý tưởng bao gồm mọi phạm vi của thực tại, sau đó đi theo định nghĩa tới kết luận, cuối cùng trở lại, đi lên ý tưởng cao vời, bao quát chừng nào đạt tới nguyên lý mới thôi. Ông muốn chứng tỏ linh hồn bất tử vì ý tưởng về sự sống không hề tách khỏi linh hồn. https://thuviensach.vn Socrates ngày cuối trên trần gian Quá khứ mơ hồ Trong lịch sử nhân loại kể từ khi con người xuất hiện trên trái đất đến bây giờ, trong quá trình sinh hoạt tư tưởng, xem ra rất ít dân tộc vượt khỏi tình trạng huyền thoại, truyền thuyết, dị đoan, và có lẽ có thể nói không dân tộc nào có khả năng phát triển triết lý chân thực trừ dân tộc Hy-lạp ở vùng đất Nam Âu. Không những đặt nền móng để tư tưởng Tây phương phát triển như cây nhiều cành mà họ còn hầu như đề xướng mọi vấn đề, đồng thời giải đáp mọi câu hỏi văn minh châu Âu đã sử dụng làm nền tảng gần ba ngàn năm vừa qua. Triết lý của họ là khuôn mẫu tiêu biểu cho thấy tình trạng phát triển tiệm tiến về suy tư của con người từ khởi thủy huyền thoại đơn thuần, truyền thuyết mơ hồ tới hệ thống tư duy phức tạp, tường tận. Suy tư độc lập, yêu chuộng sự thật, tinh thần ấy như sóng triều, bão táp thôi thúc các nhà tư tưởng của họ đi sâu, vươn cao, tiến mạnh vào vấn đề liên hệ tới vũ trụ, thiên nhiên, xã hội, con người trong khi đa phần nhân loại còn đang sống trong tình trạng man rợ, bán khai. Triết lý đó là phong trào trí thức bắt nguồn, phát triển trong thế giới Hy-lạp; phong trào đó không những là suy tư của người Hy-lạp, mà còn phô diễn nét vẻ tư duy Hy-lạp và là sản phẩm của văn minh Hy-lạp bừng nở ở Athens, Roma, Alexandria hoặc Tiểu Á. Dân tộc có nền triết lý rực rỡ, xum xuê nhắc tới sơ lược ở đây trong thời cổ đại cư ngụ trên bán đảo gồ ghề, lởm chởm, diện tích khoảng 132.000km vuông, gồm 26% đồng bằng, 15% rừng rú, 70% núi đồi, 3/4 hướng mặt ra biển, ngày xưa gọi là Hellas, ngày nay gọi là Ellas, ta gọi là Hy-lạp, dân số cả lục địa lẫn hải đảo bây giờ trên 10 triệu, ngày đó tổ chức tách biệt thành thành quốc rải rác chắc hẳn ít hơn, cụ thể là Sparta và Athens, dân số vài trăm ngàn, vùng đất do thiên nhiên đặc thù đã sản sinh giống người tinh thần kiên trì, dũng cảm, tưởng tượng dồi dào, phong phú, với vô vàn hải https://thuviensach.vn cảng lớn nhỏ thuận lợi cho việc hàng hải và thương mại, cửa ngõ mở ra dẫn tới vô số hải đảo bên ngoài. Thuộc địa Hy-lạp là chuỗi dài liên tục thiết lập từ lục địa tới bờ biển Tiểu Á mạn đông, Ai-cập mạn nam, đảo Sicile, miền nam nước Ý và eo biển Gibraltar mạn tây. Không xa lìa mẫu quốc, các thuộc địa thừa hưởng đủ thứ lợi ích khi tiếp xúc với các dân tộc tập quán, truyền thống và định chế khác hẳn. Kinh tế tiến bộ, thương mại, kỹ nghệ, giao dịch phát triển, thành phố nảy nở, của cải gia tăng, lao động trải rộng, tất cả đã tác động mãnh liệt và ảnh hưởng sâu đậm đời sống xã hội, chính trị, trí thức, tôn giáo thế giới Hy-lạp, đồng thời mở lối khai đường cho nền văn minh rạng rỡ và mới mẻ. Môi trường thiên nhiên và bối cảnh nhân lực thôi thúc, khích động ý chí và kiến thức; môi trường đó tạo điều kiện cho con người có cái nhìn xa rộng về cuộc đời và thế giới, có tinh thần nhận thức và thái độ suy tư, dẫn tới phát triển bản ngã đặc biệt, tiến bộ đa dạng trên mọi nẻo đường suy tư và hành động của con người. Đối với dân tộc thiên phú có năng khiếu bén nhạy, vi diệu, khao khát trau dồi kiến thức, ý thức tế nhị về cái đẹp, nhận thức cụ thể về thực tế, môi trường đó cung ứng đủ vật liệu để dân tộc đó phô diễn sức mạnh và khả năng, tiến bộ mau lẹ trong địa hạt chính trị, tôn giáo, đạo đức, văn chương và triết học. Sinh hoạt chính trị của các thành quốc trên lục địa và thuộc địa mang đặc tính tương tự: nơi nào cũng thấy tình trạng phát triển từ cơ chế quân chủ phụ quyền kinh qua chính thể quý tộc rồi đi tới chế độ dân chủ. Xã hội thi hào Homer miêu tả trong hai thi tập trường thiên Iliad và Odyssêy là xã hội đẳng cấp, hình thức chính quyền là chế độ quân chủ tộc trưởng. Sở đắc tư hữu và văn hóa trong tay thiểu số dẫn đến việc thiết lập chính quyền quý tộc, và theo thời gian, đưa tới việc khai sinh chế độ quả đầu. Thực trạng xã hội đổi thay, ngoi lên bằng mọi giá, thứ dân bắt đầu tranh giành quyền lực lãnh đạo với giai câp trưởng giả; qua cố gắng táo bạo, liều lĩnh giành giật quyền lực từ tay giai cấp quý tộc, cơ chế độc tài xuất hiện nhiều nơi trong thế giới Hy lạp suốt thế kỷ VII và VI TCN. Cuối cùng, do ý thức quyền lợi bản thân, nhược điểm của giai tầng quý tộc, quả đầu, độc tài, quy tụ thành lực lượng áp đảo, quần chúng đấu tranh nắm giữ quyền hành, cơ chế chuyên chính tiêu vong, chính thể dân chủ tái lập. https://thuviensach.vn Tình huống vừa kể là kết quả của cuộc bừng tỉnh dân tộc Hy-lạp bắt đầu ý thức sau giấc ngủ triền miên. Phong trào mới sinh vừa là triệu chứng vừa là nguyên nhân của sự trỗi dậy: phong trào là dấu hiệu hé lộ nhận định và phê phán giá trị quá khứ đang phát triển; phong trào tỏ ý phản đối định chế và đòi hỏi canh tân. Lịch sử văn học Hy-lạp trước thế kỷ VI TCN cho thấy tình trạng phát triển của tinh thần nhận định và phê phán tương tự như tinh thần thể hiện trong đời sống chính trị. Nét tươi trẻ, vẻ khách quan, đặc trưng biểu thị dáng thơ ngây của tuổi niên thiếu, Homer miêu tả trong hai thi tập bất hủ biến dạng dần dần; hàng ngũ thi sĩ bắt đầu bớt lạc quan, bớt yêu đời, mà trở nên đăm chiêu, bi quan. Ngay trong Homer thỉnh thoảng ta cũng thấy suy tư về đạo lý trước cung cách cư xử của con người, tính cách xuẩn động, rồ dại của thế nhân, tình trạng nghèo khó, đau khổ của cuộc đời, tình trạng phù du, tạm bợ của kiếp người, tình trạng tồi tệ, xấu xa của bất công, tàn ác. Trong Hesiod (thế kỷ VIII TCN) nét phê phán và điểm yếm thế đậm màu hơn; tác phẩm Ngày và Việc của ông là cuốn sổ tay đạo đức chê trách, chỉ trích thói hư tật xấu của thời đại, đồng thời đề xướng ngạn ngữ đạo lý, nguyên tắc thực tiễn sống ở đời, ca tụng đạo đức truyền thống, tiếc nuối đạo đức ngày xưa thui chột, tàn phai. Giọng điệu châm biếm, thương tiếc thi sĩ thế kỷ VII như Alcaeus (thế kỷ VI TCN) đảo Mytilene, Simonides (566-468) đảo Ceos, Archilochus (650 TCN) đảo Paros thảng thốt mô tả cơ chế độc tài, chê bai con người ti tiện, song thôi thúc con người can đảm gánh chịu số phận, kết quả thế nào để thần linh quyết định. Tinh thần giáo huấn, bi quan vẫn xuất hiện đậm nét trong thi ca thế kỷ VI; đời sống chính trị của dân chúng biến thành đề tài tranh luận, trật tự mới bị chỉ trích thường xuyên hết sức chua cay. Thuộc giai đoạn này là nhà văn ngụ ngôn Aesop (620-560) và nhóm gọi là thi sĩ ngạn ngữ, Solon (638-558) thành Athens, Phocylides thành Miletus, Theognis thành Megara, lời ngắn gọn, kín đáo, bí ẩn tiêu biểu suy tư có tính cách đạo đức có thể xác định như triết lý đạo đức trong thời kỳ phôi thai. Sự thật là, con người bắt đầu phân tích, nhận định cuộc đời, không phải chỉ sống trong cuộc đời, mà suy tư, cân nhắc kỹ lưỡng về cuộc đời, con người không còn bằng lòng góp tiếng nói với quan niệm thông thường và đạo lý quen thuộc của nòi giống, trái lại sẵn sàng đưa ra https://thuviensach.vn suy tư và khát vọng có tính cách tôn giáo, chính trị, đạo đức. Bởi thế, tinh thần tìm hiểu, thoát ly nảy sinh, kết quả là do kinh nghiệm tụ đọng lâu dài, phức tạp, dẫn tới tìm hiểu có tính cách triết lý về lối sống của con người trong hình thức lý thuyết về đạo đức và chính trị. Phát triển tôn giáo cũng theo đường tương tự. Thoạt đầu hình thức thờ cúng thiên nhiên, tôn giáo của người Hy-lạp phát triển thành quan niệm đa thần, sáng tạo xã hội thần linh sống cuộc đời có tính cách lịch sử do hàng ngũ thi sĩ tưởng tượng chung sống với hằng hà xa số thực thể siêu phàm. Trong địa hạt này tinh thần suy tư và phê phán cũng ảnh hưởng, biến đổi tôn giáo thành sức mạnh đạo đức và duy lý. Suy tư về tính tình và cư xử của thần linh, như Homer miêu tả, cộng với ý thức tinh tế về đạo đức khai sinh quan niệm trong sáng về núi Olympus: với đà tiến bộ của văn minh thần linh trở thành đạo đức, Chúa tể (Zeus) quan niệm như thủ lĩnh cầm cân nảy mực đạo đức điều khiển trật tự xã hội siêu phàm, bảo vệ lẽ phải trên trần gian và thiên đình. Trái lại, quan niệm siêu hình tìm thấy nhận thức trong lý thuyết về thần linh, nguồn gốc cùng liên hệ của thần linh với thần linh, và thần linh với thế giới. Bắt đầu suy ngẫm về huyền thoại truyền thống, con người tự hỏi thần linh xuất hiện như thế nào; cung cách còn ấu trĩ, sử dụng huyền thoại lâu đời như cơ sở suy cứu, con người muốn giải thích sự việc. Chứng tích cổ nhất về phả hệ thần linh là cuốn Thần phả của Hesiod. Thuộc cùng loại văn chương là thần phả của Pherecydes đảo Syros (540 TCN), và nguồn gốc vũ trụ theo tôn phái Orpheus, tín ngưỡng căn cứ vào thần thống, có lẽ thế kỷ VI TCN, song hình thức hiện tại có lẽ là thế kỷ I TCN. Theo Thần phổ của Hesiod xuất hiện trước tiên là Chaos (hỗn mang), tiếp theo Gaia (trái đất), rồi đến Eros (ái thần). Từ hỗn mang nảy sinh u minh (Erebos) và đêm (Nux), u minh kết hợp với đêm sản sinh tinh khí (Ether) và ngày (Hemera). Trái đất kết hợp với bầu trời (Uranos) hạ sinh biển cả, sông ngòi. Tình yêu (Aphrodite) kết hợp với hạt giống của bầu trời sinh ra mưa từ bầu trời đổ xuống gieo rắc sự sống, hạt giống nảy mầm sinh ra vạn vật trong thiên https://thuviensach.vn nhiên. Cố gắng như vậy là nhằm giải thích nguồn gốc sự vật, không phải theo đường lối khoa học, hợp lý như ta hiểu ngày nay, song với chất liệu rút ra từ tưởng tượng thi ca và huyền thoại dân gian. Thi sĩ tự hỏi sự vật triển diễn xung quanh bắt nguồn từ đâu, thi sĩ muốn giải thích theo kinh nghiệm thường nhật, như hậu quả của phát sinh tự nhiên hay ý định của con người: u minh kết hợp với đêm sinh ra ngày; trái đất kết hợp với bầu trời sinh ra biển cả, sông ngòi. Tuy không phải triết học, song thần phả sửa soạn cho triết học nảy sinh. Trong khái niệm huyền thoại đã thấy hiển hiện mầm mống của tư tưởng triết học, ước muốn làm thế nào giải thích, mặc dù yêu cầu bắt nguồn từ ý chí và dễ dàng thỏa mãn bằng hình ảnh do tưởng tượng cung ứng. Thần phả và nguồn gốc vũ trụ biểu thị mức độ tiến bộ đối với huyền thoại; cả hai nhằm hợp lý hóa thế giới huyền thoại, giải thích nguồn gốc thực thể theo quan niệm chung chi phối biến chuyển trong thiên nhiên và thống trị sự cố trong đời sống con người. Dẫu thế ức thuyết vừa kể phần lớn vẫn chỉ là ức thuyết nhằm thỏa mãn tưởng tượng phơi bày trong thi ca hơn là nhận thức thể hiện trong lý luận, và ức thuyết đó kết hợp với sức mạnh siêu nhiên hơn là nguyên nhân tự nhiên. Triết học xuất hiện khi lý luận thay thế hư cảm, trí năng thay thế tưởng tượng, khi chiều hướng siêu nhiên coi như nguyên tắc giải thích bị hủy bỏ, khi dữ kiện cụ thể sử dụng làm căn cứ trong việc nghiên cứu và giải thích. Đó là cố gắng giải thích sự cố liên hệ đến con người và biến chuyển diễn ra trong thiên nhiên theo cung cách bớt chủ quan, bớt định kiến, không liên hệ với huyền thoại dân gian, không vướng mắc bởi nhu cầu thực tiễn. Xuất hiện ở Nam Âu trong thế kỷ VI TCN trong thời kỳ khai sáng, đó là sản phẩm tự nhiên của tinh thần tra vấn biểu lộ trong mọi hình thức cuộc sống tâm linh của người Hy-lạp. Triết học Hy-lạp bắt đầu với việc tìm hiểu bản chất thế giới khách quan. Thoạt đầu hướng ngoại chăm chú tìm hiểu thiên nhiên, sau đó dần dần hướng nội tìm hiểu con người. Vấn đề đầu tiên là: thế nào là thiên nhiên, và do vậy, thế nào là con người? Vấn đề thứ hai là: thế nào là con người, và do https://thuviensach.vn vậy, thế nào là thiên nhiên? Trọng tâm chuyển dịch từ thiên nhiên tới con người dẫn đến việc tìm hiểu vấn đề tâm lý con người: tâm trí con người, cung cách cư xử của con người, tìm hiểu lý luận, đạo đức, tâm lý, chính trị, thi ca. Bước tiếp theo, đặc biệt hơn, chú trọng vấn đề đạo đức: cực điểm của toàn thiện là gì, mục đích và cứu cánh của cuộc đời là thế nào? Đạo đức trở thành đề tài chính yếu; luận lý và siêu hình lui về địa vị phụ trợ để giải quyết vấn đề luân lý, đạo đức. Sau cùng là vấn đề Thượng đế hay Tạo hóa, liên hệ của con người với Thiên chúa hay Hóa công vấn đề thần học, và cũng như lúc bắt đầu, triết học Hy-lạp kết thúc với tôn giáo. 1. Vấn đề đầu tiên đề cập là thời kỳ tiền biện sư (Sô-phít) kéo dài từ năm 585 đến giữa thế kỷ V TCN. Triết học buổi đầu hướng tới thiên nhiên, đa phần chủ trương vật hoạt luận, quan niệm thiên nhiên sinh hoạt như con người; nghiêng về bản thể, triết học tìm hiểu bản chất sự vật; chủ trương nhất nguyên, triết học lý giải hiện tượng ngoại giới bằng nguyên tắc đơn thuần; có vẻ giáo điều, triết học cho rằng tâm trí con ngưới có khả năng giải quyết vấn đề thế giới. Phát sinh trong bối cảnh cục bộ, triết học giai đoạn bừng nở trong vùng Ionia, đảo Sicile, mạn nam nước Ý. 2. Thời kỳ biện sư, thuộc thế kỷ V, là thời kỳ chuyển tiếp. Suốt thời gian đó thái độ hồ nghi phát triển, không tin trí năng con người có thể giải quyết vấn đề thế giới, đồng thời giảm thiểu niềm tin đối với quan niệm và định thế cổ truyền. Phong trào tỏ vẻ hoài nghi, cực đoan, thách đố, lãnh đạm hoặc phản biện đối với suy tư siêu hình; tuy nhiên, thay vì đi vào đường trừu tượng, lại lớn tiếng kêu gọi chú ý vấn đề con người, đòi hỏi như điều kiện cần thiết, tìm hiểu chi li vấn đề nhận thức, vấn đề đạo đức, phong trào mở đường đi vào thời kỳ Socrates. Athens là quê hương của giai đoạn khai sáng phát triển lần này phong phú gấp bội, nhiều trường phái triết học như hoa mùa xuân nở rộ. https://thuviensach.vn 3. Thời kỳ Socrates kéo dài từ 430 đến 320 TCN là thời kỳ tái thiết. Bênh vực nhận thức, Socrates ra sức chống lại thái độ hoài nghi mải miết tấn công, đồng thời chứng tỏ nếu sử dụng phương pháp lô-gíc con người có thể tiến tới sự thật. Ông cũng mở đường cho khoa đạo đức học khi tìm đủ cách định nghĩa chân thiện. Plato và Aristotle thay nhau xây dựng nguyên tắc nhận thức (luận lý học), phẩm hạnh (đạo đức học), và nhà nước (chính trị học) trên nền móng sư phụ đã thiết lập. Hai người cũng khai triển siêu hình học, và giải thích vũ trụ theo tâm trí, lý luận hoặc tinh thần. Bởi thế có thể xác định triết học thời kỳ này là phê phán: nghiên cứu nguyên tắc nhận thức; là duy lý: chấp nhận lý luận có khả năng truy lùng sự thật; là nhân bản: tìm hiểu con người; là lý tưởng hoặc tinh thần: sử dụng trí năng như nhân tố chủ yếu trong việc cắt nghĩa thực tại; là nhị nguyên: công nhận vật chất là yếu tố thứ hai. 4. Thời kỳ cuối cùng kéo dài từ 320 đến 529 SCN mệnh danh thời kỳ hậu Aristotle, năm đó Hoàng đế La-mã Justinian hạ lệnh đóng cửa các trường phái triết học; pháp lệnh ghi: “Từ rày về sau không thần dân nào được phép giảng dạy triết học hoặc giải thích luật lệ ở Athens”. Athens, Alexandria và Roma chịu ảnh hưởng trực tiếp. Hai giai đoạn hiện hình: một đạo đức, một thần học. (a) Câu hỏi nổi trội đối với Zeno (340-265), triết gia khắc kỷ, và Epicurus (342-270), triết gia khoái lạc, là vấn đề luân lý. Con người cố gắng nhằm mục đích gì? Triết phái khoái lạc nói tìm hạnh phúc; triết phái khắc kỷ đáp sống đạo đức. Hai trường phái, một nghiêng về luận lý, một ngả về siêu hình. Trường phái trên, vì ý thức như vậy sẽ thủ tiêu mê tín, ngu muội và góp phần vào hạnh phúc; trường phái dưới, do hiểu biết như thế sẽ giáo dục con người hiểu bổn phận như một phần trong vũ trụ hợp lý. Người theo trường phái khoái lạc là thợ máy; người theo trường phái khắc kỷ là thầy tu, vũ trụ là sự biểu hiện vô biên của lý tính toàn thiện. (b) Phong trào thần học phát xuất từ Alexandria thành hình do triết học Hy-lạp tiếp xúc với tôn giáo Đông phương. Theo thời gian, khi phát triển cao độ, phong trào tìm cách giải thích thế giới như sản phẩm phát xuất từ Tạo-hóa siêu việt hoặc Thượng-đế toàn năng vừa là nguồn cội vừa là mục tiêu của mọi thực thể. https://thuviensach.vn Hiện tại khe khắt Thế kỷ V TCN. là thời kỳ khai phóng tích cực và thành công rực rỡ khắp địa bàn Hy-lạp. Phấn khởi khi đánh bại xâm lược Ba-tư, tinh thần mới đầy tin tưởng và táo bạo dẫn tới phát triển mau lẹ, bành trướng ráo riết trong mọi mặt đời sống. Tinh thần đó tập trung ở Athens, ngôi trường đào tạo nhân tài cho đất nước, dưới tài lãnh đạo của Pericles, chính trị, thương mại phát triển sung mãn, văn chương, nghệ thuật sinh hoa kết trái rực rỡ; khắp nơi con người hăng say tìm hiểu, đầu óc mải mê vươn tới chân trời kiến thức. Khoảng giữa thế kỷ, khoa học và triết học, từ lâu quấn quyện với nhau, đã bước những bước đáng kể, theo ngôn ngữ ngày nay là đạt mức tiến bộ, nhất là ngành vật lý. Không có dụng cụ chính xác, như kính thiên văn, phòng thí nghiệm, các nhà tư tưởng Hy-lạp chỉ tiến hành công cuộc tìm hiểu bằng quan sát và lý luận; vậy mà họ hầu như đã tiến gần thuyết nguyên tử. Tiếc chăng là khối kinh nghiệm, dữ kiện đó không được phối hợp, điều chỉnh, việc suy cứu, khảo sát lại theo đường hướng khác biệt theo trường phái tư tưởng khác biệt, không chia sẻ, tương trợ, chỉ tin tưởng học thuyết của mình, coi thường lý thuyết của người. Nhiều tiếng nói cất lên, phần lớn mâu thuẫn, tiếng nói nào cũng lôi cuốn, song cực kỳ mập mờ, dân thường không biết tin ai và tin cái gì. Sinh hoạt trí thức sôi sục, tư tưởng chính trị phát triển đòi hỏi giáo dục tiến bộ. Nhằm thỏa mãn đòi hỏi tự nhiên xuất hiện, giai tầng mới gồm mẫu người xã hội đương thời mệnh danh Sô-phít ra đời, tiếng Hy-lạp sophistés trực nghĩa là người uyên bác, người lo việc hiểu biết, tiếng Pháp le sophiste, tiếng Anh the sophist, từ điển ngoại ngữ của ta dịch nhà quỷ biện, nhà ngụy biện, nhà tu từ. Thay vì thế nếu dịch tôi dịch là biện sư, và nếu dùng tôi dùng hai chữ nghĩa như nhau; nhưng suốt đối thoại tôi dùng chữ Sô-phít phiên âm nguyên tự, vì thiển nghĩ chữ này có giá trị lịch sử mệnh danh mẫu người thời đại. Hơn thế, trộm nghĩ, do giữ vai trò đặc biệt trong văn hóa và triết học, chữ này đương nhiên mang nghĩa đặc thù của nó. Họ huấn luyện học viên đạt mức tuyệt hảo, nổi tiếng có tài biến nói năng kém cỏi, tẻ nhạt https://thuviensach.vn thành tốt đẹp, hùng hồn, trao tay nghệ thuật phát biểu trước công chúng, vũ khí hữu hiệu vô cùng, vì mọi chuyện quan trọng đều do hội đồng công dân gồm toàn đàn ông hoặc tòa án bồi thẩm rất đông quyết định. Họ không phải triết gia hoặc nhà khoa học mà chỉ là thầy giáo chuyên nghiệp lang thang đó đây để kiếm sống giảng dạy cung cách phô diễn, biện luận ở hội trường, ở tòa án, ở nơi công cộng sao cho trôi chảy, lưu loát nhằm bảo vệ bản thân, đồng thời thuyết phục người nghe. Trong số họ có người có khả năng thực sự muốn đem kiến thức chia sẻ với đời; ngược lại, có người cổ vũ thái độ hoài nghi, dõng dạc tuyên bố việc gì ở đời cũng có hai mặt, tìm ra giá trị chân thực của sự việc không phải dễ dàng, bởi thế rao giảng khuynh hướng chủ quan, triết lý tương đối. Nhìn chung nhận thức của họ có vẻ nông cạn và vụ thực. Họ nói: “Hiểu biết là điều bất khả, song tôi có thể chỉ cách bạn tận dụng khả năng của mình”. Bởi thế họ nhắm làm thế nào đạt xảo diệu và hiệu quả hơn là nhận thức và đạo đức. Người muốn học phải trả tiền, sự thể khiến triết giới chau mày, dẫu vậy việc làm vẫn diễn ra êm ả và rộng khắp. Tuy thế việc làm lại có mòi hợp lý, nhất là người đời đánh giá cao cái mua mới giá trị, cái cho tầm thường. Tóm lại, lý tưởng đạo đức, tôn giáo thịnh hành xưa kia bây giờ bắt đầu nhường bước cho tư tưởng thực dụng. Bởi thế dân chúng lẫn lộn Socrates với Sô-phít do hai bên thường đặt vấn đề giá trị truyền thống. Nhưng hai bên khác nhau quyết liệt: Sô-phít hay biện sư chủ trương đưa người vào đường tiến tới thành công, trong khi Socrates khẳng định ông chẳng dạy gì; chuyện trò của ông chỉ nhằm khám phá sự thật, làm sao nắm bắt hiểu biết về cuộc đời và giá trị của cuộc đời, theo ông đó là nền tảng cơ bản của cuộc đời tốt đẹp và triết lý tốt đẹp, đối với ông đó là hành trình theo đuổi vừa trí thức vừa đức độ. Bởi đức độ là hiểu biết, bởi sở dĩ làm điều sai trái ấy là chỉ vì con người không biết làm gì tốt đẹp hơn. Lẻ loi trong cõi người ta Tình thế đòi hỏi người cất tiếng cấp kỳ, dẫn đưa trật tự ở tình trạng hỗn loạn thời đại đang è cổ gánh chịu trở về với trí thức và đạo đức, sàng lọc cái thực khỏi cái giả, cái cốt lõi khỏi cái bề ngoài, cái chủ yếu khỏi cái tình cờ, xếp https://thuviensach.vn đặt con người đúng chỗ, trợ giúp con người nhìn sự việc trong quan hệ đúng đắn, sứ giả hòa bình cầm cân nảy mực duy trì quân bình giữa cực hữu và cực tả. Người đó xuất hiện trong Socrates (469-399), nhân vật vĩ đại, hiếm có trong lịch sử tư tưởng Tây phương, và có lẽ cả Đông phương, cha đẻ trí thức sinh ra chuỗi dài bầy con triết gia, tư tưởng và lý tưởng chế ngự văn minh Tây phương hơn hai ngàn năm và còn tiếp tục ảnh hưởng tư duy nhân loại đến ngày nay, không viết chữ nào để lại cho đời, song đời tưởng nhớ khôn nguôi. Cuộc đời Socrates dưới mắt người Tây phương đặt ra vấn đề tương tự cuộc đời Giê-su bốn trăm năm sau dưới mắt tín đồ Ki-tô. Không có vụ xử nào, trừ vụ xử Giê-su Ki-tô, gây ấn tượng day dứt trong tâm tư người Tây phương như vụ xử Socrates. Hai vụ gần như tương tự. Không có tường thuật đương thời, ngay cả ám chỉ ngắn ngủi. Không có biên bản, không có hồ sơ tòa án. Không nghe tiếng biện lý khép tội. Người sau biết chuyện là do môn sinh có cảm tình kể lại. Về tiểu sử người sau biết rất ít chi tiết, những gì người sau biết đều là phỏng đoán, phần đúng thì ít, phần sai thì nhiều, muốn dẫn chứng cần cân nhắc hết sức cẩn thận, bởi hầu hết chi tiết đều do Plato cung cấp. Mặt khác, đừng quên Socrates chịu án tử hình là do đa số bồi thẩm quyết định, hội đồng nghị án gồm 500 đàn ông thành quốc bốc thăm lựa chọn. Đương nhiên dưới mắt họ lúc đó hình ảnh Socrates không ngoạn mục như hình ảnh Socrates dưới mắt chúng ta bây giờ. Nhờ Plato người sau có hình ảnh hầu như hiện thực và khả ái. Là đệ tử kính trọng, quý mến sư phụ hơn ai hết, Plato biết và hiểu Socrates nhiều hơn những người kết án ông. Làm sao phủ nhận Socrates là nhân vật chủ chốt trong lịch sử triết học Tây phương? Trước khi bị cáo buộc và hành hình, ông đã sống qua giai đoạn lịch sử Athens và Sparta trở thành đế quốc cường thịnh, hai thành quốc xung đột, chiến tranh Peloponnesos kéo dài, lần thứ nhất từ 460 đến 445, lần thứ hai từ 431 đến 404. Trong cuộc thư hùng lần thứ hai, Athens đại bại, đế quốc tan rã, chế độ quả đầu Sparta nắm quyền cai trị, thường gọi là Ba Mươi Bạo Chúa hay Nhóm Ba Mươi. Chế độ giới hạn, kìm kẹp, kiểm soát gắt gao, công dân không được tự do như thời trước, https://thuviensach.vn hàng trăm người bị bức hại, ám sát hoặc tử hình, hàng ngàn người phải lẩn trốn hoặc bỏ nước lưu vong. Nhóm Ba Mươi bị lật đổ năm 403, chính thể dân chủ tái lập. Dĩ nhiên Socrates chịu ảnh hưởng thời cuộc, đời ông gắn liền với giai đoạn lịch sử rối loạn. Chẳng hạn ông đi lính, chiến đấu trong cuộc chiến Peloponnesos lần thứ hai. Khi cầm quyền Nhóm Ba Mươi ra lệnh quân đội đến nhà một công dân bắt đem đi xử tử, nhưng ông từ chối. Dù bây giờ không tuân lệnh bạo quyền, song trước đây ông là thầy dạy Critias, thành viên Nhóm Ba Mươi, rất có thể vì liên hệ như thế nên ông bị bức hại sau này. Mặt khác, khi chế độ dân chủ tái lập, ông lại dửng dưng, không tỏ ra ủng hộ hay tham gia, rất có thể sự thể như vậy cũng khiến ông khó bề yên thân. Ông chào đời trong ngôi làng ven biển thành phố Athens năm 469 TCN, gia đình nghèo khó, cha làm nghề xẻ đá, thợ chạm, ngày nay gọi là điêu khắc, tạc tượng, thuở đó không hề phân biệt, mẹ là Phaenarete làm mụ đỡ, tên nghĩa là ‘đem đức độ (arêté) ra ánh sáng’, tên và việc của bà quả là gia tài kỳ diệu dành cho con trai. Socrates sử dụng nghề đỡ đẻ của mẹ để thực hiện bản chất triết lý của ông. Trong Theaetetus 150c ông nói: ‘Khác nhau ở chỗ là bản nhân trợ giúp đàn ông, không phải đàn bà, và bản nhân canh chừng linh hồn chứ không phải thể xác họ lâm bồn’. Ông lấy vợ lúc nào không ai hay, chỉ biết người đàn bà sống với ông tên là Xanthippe. Chắc hẳn ông lập gia đình lúc khoảng ngũ tuần, hay muộn hơn, hoặc bà này là vợ thứ hai, vì lúc qua đời ông bảy mươi, ba con trai còn nhỏ, đứa lớn chưa đến hai mươi, đứa nhỏ còn bế trên tay. Theo lời văn gia Xenophon trong Memorabilia (Hồi ký) và kịch gia Aristophanes trong Đám mây bà là phụ nữ lắm điều, bà thường la lối, ông nín thinh không nói một lời, có lẽ vì thế mang tiếng sợ vợ. Nếu đúng vậy sự thể xem ra đáng tiếc về phần ông, song cũng không có gì quá đáng để chê trách về phần bà, người phụ nữ tần tảo đáng thương. Bởi lẽ bà phải một mình lo toan mọi việc, nuôi con, kiếm sống trong khi ông nhởn nhơ như mây trời bảng lảng. Lại có nguồn tin kể có người đàn bà tên Myrto sống với ông như vợ thứ nhất, như người tình, như vợ thứ hai, nhưng nguồn này chắc hẳn vô căn cứ nên ít người để ý. Nhắc lại lời văn sĩ khác https://thuviensach.vn Diogenes Laertius kể Socrates lấy vợ thứ hai vì luật Athens cho phép hợp thức hóa con ngoại hôn để trám lỗ hổng nhân mạng thiếu hụt trầm trọng do cuộc chiến lâu dài gây nên! Ông có được học hành hay không, người sau không biết, mà chỉ biết ông ham học hỏi, sự thể đương nhiên tạo điều kiện để ông phát triển kiến thức trong đô thị văn hóa đang phát triển mãnh liệt về mặt trí thức. Người sau biết ông đi lính một thời gian, tham gia chiến dịch ở mạn bắc xứ sở, tại Potidaea năm 432, rồi năm 429, và tại Amphipolis năm 422; ông còn tham dự trận Delium năm 424, vì trong Súmposium (Yến hội) của Plato, Alcibiades miêu tả ông kiên cường chịu đựng gian khổ và rất can trường lúc đoàn quân tháo lui, quân thành quốc Athens bị quân thành quốc Thebes đánh bại. Thuộc thành phần trưởng giả giàu có Alcibiades gia nhập kỵ binh; thuộc thành phần thứ dân nghèo nàn Socrates gia nhập bộ binh, hạng hoplite, trọng binh trang bị vũ khí nặng. Socrates sống cả đời ở Athens. Trừ thời gian phục vụ trong quân ngũ ông thường nói chưa bao giờ rời nơi chôn rau cắt rốn. Lúc trẻ dường như ông ham tìm hiểu thiên văn và khoa học tự nhiên. Có lẽ vì thế Aristophanes hài hước châm chọc trong kịch phẩm Đám mây (trình diễn 25 năm trước khi Socrates qua đời). Mở trường dạy học mệnh danh là nhà suy tưởng, ông cuốn mình trong chiếc rổ lớn treo lủng lẳng để quan sát bầu trời và thiên thể; truyền bá chuyên môn ông dạy nghệ thuật hùng biện, dẫn đưa môn sinh tới chỗ báng bổ, bất kính đối với giá trị cổ truyền. Nhìn theo khía cạnh này ông đúng là Sô-phít hoặc biện sư chính cống! Trong thực tế ông không mở trường dạy học, và nói đúng ra ông không có học trò, ông chỉ thuyết giảng ở ngoài đường, nơi chợ búa, chỗ đông người qua lại. Ông không dính líu chính sự đương thời. Ông khẳng định có tiếng nói thiêng liêng (phải chăng hình bóng ảo tưởng, tiếng nói lương tâm, hay kinh nghiệm thần bí?) ông gọi là daimonion, không bao giờ bảo làm cái gì, song thỉnh thoảng chỉ cho thấy cái không nên làm. Tiếng nói đó dặn ông nên lánh xa chính trị. Tuy nhiên, khi nhiệm vụ đòi hỏi phải góp sức vào cộng đồng tiếng nói đó tỏ ra sáng suốt. Qua cuộc bốc thăm được cử làm chủ tịch ủy ban tổ chức hội đồng nhân dân, ông sẵn sàng tham dự. Chính thể thay đổi, chế độ dân chủ thắng https://thuviensach.vn thế, dù bị không ưa, song vẫn giữ vững chủ trương, ông phản đối việc đem mấy tướng chỉ huy ra xử tội, vì bão táp dữ dằn nên không thể cứu vớt thủy thủ tan tác trong trận hải chiến ở Arginusae. Khi Athens bại trận, Sparta thắng trận, chế độ dân chủ sụp đổ, chế độ quả đầu lên thay, cầm đầu là Ba Mươi Bạo Chúa, ông cũng bị đám này ghét bỏ do từ chối tham gia chiến dịch tàn sát và khủng bố. Trong đời sống thường nhật cư xử nhân từ, nhận thức sâu sắc, tính tình hòa nhã, tất cả biến ông thành mẫu người dễ thương. Người yêu sự thật, người sống lương thiện quý mến; thân hữu, đệ tử kính trọng như thánh nhân. Trái lại, do thái độ ngay thẳng, cương trực ông cũng khiến người ưa lươn lẹo, chuộng bề ngoài trong cách sống cũng như cách nghĩ hậm hực ghét bỏ. Theo nghề cha ít lâu ông bỏ ngang vì cảm thấy “thiên hướng muốn tìm hiểu chính mình bằng cách hỏi han người khác” thôi thúc khôn nguôi. Do vậy ông có thói quen chuyện trò với đủ hạng người thuộc đủ thành phần, cả đàn ông lẫn đàn bà, ở ngoài đường, trong chợ, giữa phòng tập thể dục, bàn luận đủ thứ đề tài: chiến tranh, chính trị, hôn nhân, tình bạn, tình yêu, nội trợ, nghệ thuật, thương mại, thi ca, tôn giáo, khoa học, và đặc biệt đạo đức. Không có cái gì thuộc về con người xa lạ với ông. Cuộc đời vui buồn, hay dở, xấu tốt, sướng khổ, với đủ nét vẻ trở thành đề tài ông tìm hiểu ngọn ngành, song mọi khía cạnh của thế giới khách quan ông để nằm im nguội lạnh không đụng tới; ông nói ông không học hỏi được gì từ ngọn cây hay tảng đá. Tế nhị và mẫn cảm, mau lẹ nhận ra lý luận có mùi mậu luận, ông khéo léo lèo lái cuộc chuyện trò trở lại tâm điểm vấn đề. Mặc dù hiền lành, thật thà, hay bông đùa, pha trò, song ông cũng khoái moi móc thói hư tật xấu của thời đại, châm chọc vẻ bề ngoài rỗng tuếch bằng mũi kim dí dỏm. Cư xử với ai, trong hoàn cảnh nào ông cũng biểu dương đức tính ông hằng rao giảng: ông là người tiết độ đáng kể, tâm hồn hào hiệp, tính tình cao thượng, lối sống đạm bac, phục sức giản dị, thái độ nhẫn nhục khác thường. Cuôc đời kéo dài bảy mươi năm trên trần gian, chứng kiến thế sự thăng trầm, thay ngôi đổi chủ, cảnh tượng lên voi xuống chó, chém giết đẫm máu, https://thuviensach.vn lừa đảo trắng trợn, con người nay thế này mai thế khác, ông nêu bật khí tiết, quả cảm về đức độ, can đảm trong hành động, trong chiến tranh cũng như trong sinh hoạt xã hội. Thái độ hiên ngang trong phiên xử tạo hình ảnh đầy ấn tượng – đĩnh đạc, cương quyết, nhất quán, kiên định; ông làm cái ông nghĩ là phải, không sợ sệt, không khúm núm. Ông chết ngoạn mục như đã sống ngoạn mục, thương cảm với mọi người, không oán hờn một ai. Bị kết tội phủ nhận thần linh, đầu độc thanh niên, kết tội như vậy là sai lầm, sai lầm đó không phải sai lầm của thành quốc hay luật pháp, mà là sai lầm của kẻ cầm quyền cố tình bẻ cong sự thật, bóp méo công lý, năm 399 TCN. ông phải uống thuốc độc. Tôn trọng chính quyền, trung thành với thành quốc, ông sẵn sàng chứng tỏ bản thân không coi thường luật pháp, và muốn người khác hành xử tương tự. Sau khi bị kết án, bị giam cầm, bị xiềng xích, khi thân hữu chạnh lòng thương tiếc sắp đặt kế hoạch trốn tù, ông từ chối, nại lý suốt đời đã hưởng lợi ích của luật pháp - tự do tư tưởng, tự do ngôn luận, tự do phát biểu - đến nay về già không thể bội nghĩa với ân nhân. Về hình dạng và diện mạo Socrates không dễ thương chút nào. Lùn, khỏe, mập, da sần sùi, mắt lồi, tròng toét, mũi hếch, lông mày chổi xể; miệng rộng, môi dày, râu rậm, trán hói. Thân thể chắc nịch, cơ bắp gân guốc, khả năng chịu đựng phi thường, quần áo lôi thôi, chân không giày, không dép, đầu ngẩng cao, mặt quay nhìn hai bên, ông bước đi nghênh ngang, có vẻ tự tin, tự mãn, và thường dừng lại khá lâu làm như ngây ngất, xuất thần. Trái lại đầu óc minh mẫn, nhạy bén khác thường. Ý chí xem ra mãnh liệt như niềm tin, hành động tỉnh táo, minh mẫn chẳng khác suy tư. Sống ở thời đại hoài nghi ông vững tin đạo đức chân chính là điều phải quan tâm. Người ta bảo về ngoại diện ông trông tựa dương thần, vì thế trong Yến hội (Súmposium), Plato miêu tả, Alcibiades bảo ông giống hồn ma Silenus, thần linh rừng xanh. Tuy thế, nét xấu xí, vẻ thô kệch biến mất khi ông nói chuyện, vẻ duyên dáng, sức hấp dẫn do ngôn từ ý nhị tuôn ra khiến người nghe quên hết đặc điểm kỳ quặc vừa kể. https://thuviensach.vn Năm 399 TCN, ông bị Anytus, Meletus và Lycon thuộc phe dân chủ mới lấy lại chính quyền đầu đơn khởi tố: “không tin tưởng thần linh thành quốc tin tưởng, hủ bại, tha hóa thanh niên.” Cáo buộc thứ nhất có vẻ phi lý, bởi trong thực tế đa số dân Athens không tin tưởng thần linh thành quốc tin tưởng, trái lại Socrates tin tưởng và tin tưởng mãnh liệt có thần linh nhân từ, độ lượng bảng lảng đâu đây. Cáo buộc thứ hai có vẻ cụ thể. Tuy nhiên, nếu hủ hóa thanh niên nghĩa là giáo dục họ không chấp nhận quan điểm phi lý của cha chú, cúi đầu tin tưởng không tra hỏi, không biện luận, như vậy rõ ràng ông có tội. Phương thức tiến hành tố tụng ở Athens ngày đó khác hẳn ngày nay. Công dân nào cũng có quyền kiện cáo. Đúng thì thắng, sai bị phạt. Người bị kiện tự biện hộ trước tòa, vì thế phải học cách nói năng, biện luận sao cho lưu loát, mạch lạc. Cũng vì thế trong xã hội nảy sinh hai hạng người: Sô-phít (biện sư) và Sy-cô (cò mồi). Thành phần thứ nhất công khai huấn luyện nghệ thuật sử dụng ngôn từ nơi công cộng; thành phần thứ hai kín đáo bắt bí làm tiền nạn nhân: muốn yên chuyện thì giải quyết vấn đề riêng tư giữa đôi bên, Sy-cô hay tên gọi đầy đủ Sycophantes biết cách lo giùm, bên bị khỏi ra tòa, Sy-cô thương thảo với bên nguyên, kết quả bảo đảm mĩ mãn. Phiên xử diễn ra chỉ trong một ngày, án lệnh thi hành ngay hôm đó. Bởi thế dù có muốn mua chuộc cũng khó mà bỏ tiền hối lộ bồi thẩm, số lượng rất lớn; vụ xử Socrates bồi thẩm gồm 500 người, qua bốc thăm số nam công dân được lựa chọn sẽ thực hiện nhiệm vụ cộng đồng. Không có luật sư chuyên nghiệp bào chữa, không có biện lý hay công tố ủy viên khép tội, truy tố do cá nhân thực hiện làm đơn đưa nội vụ ra hội đồng nhân dân tức tòa án công cộng. Cung khai, biện giải theo thời gian đồng hồ nhỏ nước; đồng hồ là bình chứa nước, đồng hồ ngừng nhỏ khi nhân chứng cung khai. Nguyên cáo nói trước, bị cáo nói sau, bị cáo phải tự biện hộ. Sau khi nghe hai bên trình bày lý lẽ, bồi thẩm biểu quyết bị cáo có tội hay vô tội. Nếu vô tội, bị cáo được thả tức thì. Nếu có tội, bị cáo chờ, bồi thẩm sẽ bỏ phiếu nghị án. Phương thức diễn ra như thế là nhằm để bên nguyên và bên bị, mỗi bên chuẩn bị đưa ra hình phạt, đồng thời để bồi thẩm có thời gian cân nhắc https://thuviensach.vn đề nghị giữa đôi bên rồi quyết định. Không có thỏa hiệp hay hòa giải. Trong thực tế bên nguyên thường đề nghị tử hình nhằm áp đảo tinh thần bên bị. Nếu hiểu là có tội, và biết hình phạt sẽ là tử hình hay hình phạt bản thân đề nghị, bên bị đương nhiên sẽ đề nghị một cách cụ thể. Theo sử liệu nhiều người ở Athens thực ra không muốn Socrates bị tử hình. Điều họ muốn hơn hết ấy là ông ngỏ lời tạ lỗi, làm vậy chắc hẳn hội đồng cũng ưng ý hài lòng. Trong số người nhiệt tình phải kể Alcibiades đã bỏ Athens theo Sparta, và nhiều người trong giới trưởng giả ủng hộ và cấu thành Ba Mươi Bạo Chúa đã nắm quyền điều hành chính sự. Socrates không ưa chế độ độc tài, ông cũng không có cảm tình với cơ chế dân chủ. Nhưng khi nhóm người có cảm tình với ông lật đổ chế độ dân chủ, sự thể chứng tỏ ảnh hưởng của ông có tác dụng rõ ràng. Như vậy lời tạ lỗi cộng với lời hứa hẹn trong tương lai cư xử khác hẳn có lẽ đủ để ông thoát nạn và chỉ chịu phạt vạ bình thường. Nếu tạ lỗi là điều mong muốn, bồi thẩm đoàn sẽ không có, mà sẽ thất vọng. Socrates kiên định, không hối hận, không ăn năn suốt buổi xét xử. Thái độ nghiêm túc, ngôn từ dõng dạc, ngay giữa công đường, ông nói bồi thẩm đoàn quả thực may mắn có ông sắm vai lương tri nói cho biết sự thật dài lâu đến thế. Bởi vậy bồi thẩm đoàn nên để ông sống trong Prytaneion, biệt thự nguyên lão ủy hội cổ kính, thiêng liêng, nơi vinh dự dành cho lực sĩ thể dục, tướng lĩnh anh hùng, danh nhân đất nước, đại diện gia đình tổ tiên đã góp phần to lớn cho thành quốc, đãi ngộ xứng đáng, phục vụ ẩm thực miễn phí suốt đời. Lúc tòa xác định có tội (tỉ số khác biệt tương đối nhỏ: 280 trên 220) ông từ chối đưa ra đề nghị cụ thể thay phán quyết tử hình. Ông thụ án một cách nhân đạo, uống thuốc độc giã từ tất cả. Bản án theo thông lệ đáng lẽ thi hành ngay hôm đó, nhưng ngày trước phiên xử cũng là ngày thuyền thành quốc ra đi tới đảo Delos làm lễ cảm tạ thần linh đã phù hộ thoát nạn tế sinh chưa trở về. Trong khi thuyền còn đang thi hành sứ mạng thiêng liêng, thành quốc đình chỉ mọi án tử hình. Năm nay không hiểu vì sao bão biển tung hoành, hải trình kéo dài, vì thế ông bị giam thêm một tháng, và tháng sau ông mới bình thản đi vào cõi vô biên. https://thuviensach.vn Socrates thường nói ông không phải thầy giáo, ông không biết gì hết, điều ông biết ấy là ông không biết, hiểu biết của ông nghèo nàn, ông chỉ có khả năng nhỏ nhoi, như mẹ ông đỡ đẻ cho sản phụ, khả năng đó giúp ông đỡ người khác nảy sinh tư tưởng. Người quen biết, kẻ hâm mộ vây quanh hỏi han, chuyện trò. Họ là thân hữu, đệ tử hay khách qua đường. Hai bên đàm đạo vấn đề ai đó bữa ấy ngẫu hứng nêu ra. Trong số có người tinh nghịch tìm cách chọc phá cho bõ ghét, có người lắng nghe mê mẩn không hiểu tại sao, có người khoái chí quan sát đối lập bị cật vấn ấp úng, sượng sùng. Số sau cùng là đám thanh niên quý tộc do liên hệ mật thiết sau này ông gặp chuyện chẳng lành, song trong số đó có người trẻ tuổi quý trọng ông vô cùng. Suốt đời Socrates ham mê theo đuổi luận lý và đạo đức. Ông tự đặt cho mình nhiệm vụ hoàn thành sứ mệnh thiêng liêng. Hỏi đáp mạch lạc, trong quá trình sinh hoạt như thế, không những giúp người đối thoại hóa giải nghi ngờ, đánh tan ngộ nhận khỏi tâm trí, mà còn thanh lọc tâm trí bản thân, ông góp phần đáng kể vào luận lý, nhất là tiến tới quy nạp và định nghĩa. Thông thường ông làm như thế này. Trong lúc chuyện trò bất chợt chữ Công bình xuất hiện chẳng hạn, ông sẽ hỏi chữ đó nghĩa là gì; người đối thoại đáp, lời đáp có vẻ chưa thỏa đáng, ông tiếp tục nội triển đưa ra ví dụ khác nhau về Công bình, cuối cùng chứng tỏ, mặc dù khác biệt về chi tiết, song ví dụ mang đặc tính tương đồng, căn cứ vào đặc tính có thể nhận ra bản chất ví dụ; nhận ra như thế diễn tả bằng từ ngữ là định nghĩa. Trong khi cố gắng định nghĩa ông cho người đối thoại thấy đặc tính tổng quát tương đồng nhiều sự vật cá thể chia sẻ, dẫu sự vật này khác sự vật kia, song tất cả thảy “có vẻ” tương tự. Quả bưởi, quả cam, quả táo đều “có vẻ” tròn, quả này tròn hơn quả kia, nhưng tất cả là ví dụ biểu thị hình trạng tròn, căn cứ vào vẻ này, không cần là đặc tính biểu hiện, ta miêu tả bằng định nghĩa. Đón nhận khám phá của Socrates, Plato khai triển sâu xa hơn. Plato lý luận thế này. Nhận thức phải là điều khả dĩ; Socrates tin chắc như vậy, nếu không thế giới trở nên phi lý. Tuy nhiên sự vật trong thế giới không thể hiểu biết thực sự, vì biến đổi và vô thường, do vậy sự vật không có thực; chỉ có thực https://thuviensach.vn tại là bất biến. Về hình học chẳng hạn đặc tính ta biết và có thể chứng minh là đúng với hình tròn, hình tam giác không hoàn toàn đúng với hình đặc biệt ta vẽ, vì hình ta vẽ cũng bất toàn và vô thường. Những hình đó có vẻ hoặc trông như hình trạng vòng tròn, tam giác, tồn tại đâu đó trong trạng thái toàn bích bất diệt. Nhân chứng thầm lặng Thời đó do Socrates điềm nhiên chấp nhận cái chết trong nước có bốn nhà văn viết về ông và con người của ông: Xenophon với con mắt sử gia chân thực, Aristophanes với tầm nhìn kịch gia hài hước, Plato với phô diễn nhân chứng hiện thực và Aristote với cảm nghĩ triết gia khai phóng; thời sau sau khi Socrates qua đời có vô số nhà văn trong và ngoài nước làm việc tương tự, nhất là cái chết điển hình của ông, số lượng nhiều khôn kể. Gần cuối thế kỷ XVIII, màu mực sinh động, nét vẽ hiện thực, họa sĩ Pháp Jacques L. David ghi lại giây phút Socrates vừa bàn luận với thân hữu về sống chết ở đời, số phận linh hồn, vừa chìa tay cầm chén thuốc độc cai ngục đưa trong họa phẩm gợi cảm La mort de Socrate (1787). Thế kỷ sau nổi bật và đặc biệt là hai nhà tư tưởng khác thường: thầy tu dở dang Soren Kierkegaard ở Đan-mạch, giáo sư triết học Friedrich Nietzsche ở Đức thay phiên hăng say viết về thần tượng, đưa ra nhiều ý kiến táo bạo. Tuy nhiên, trong số người ghi chép sự kiện, bày tỏ cảm nghĩ, theo thiển kiến, Plato sâu sắc và tài hoa hơn cả. Plato kém Xenophon bảy tuổi. Cũng như Xenophon, Plato là người Athens. Khác Xenophon, Plato là nhà tư tưởng, lúc tuổi đôi mươi quen biết, rồi thụ giáo Socrates suốt mười năm cuối đời triết gia. Nhờ Plato, Socrates đến với mọi người trong hình thức quen thuộc là triết gia, khuôn mặt xấu xí, song tâm trí tươi đẹp, người quảng giao, vui vẻ, vậy mà đăm chiêu, khe khắt về mặt đạo đức vì luôn luôn quan tâm với câu hỏi làm người phải sống thế nào cho phải ở đời. Qua Plato, Socrates xuất hiện như người kể chuyện, nhà tư tưởng suy nghĩ và giảng dạy qua lời nói, không qua bài viết. Plato muốn duy trì, bảo vệ, đẹp hóa hình ảnh người bạn vong niên, người thầy khả kính vì nhân cách và tư tưởng, bởi theo lời sấm Delphi, Socrates là https://thuviensach.vn người hiểu biết uyên thâm nhất đời. Lúc trẻ Plato là thi sĩ, thơ đã đi vào tuyển tập thời đại, song Plato không làm thơ bày tỏ xúc động mà sử dụng đối thoại như hình thức chuyện trò ghi lại phong cách Socrates tỏ bày, biện giải giữa phiên tòa bất kể cáo buộc sẽ dẫn tới hậu quả bi thảm thế nào. Trước kia triết học ghi chép bằng thơ, bây giờ triết học ghi chép bằng văn. Đối thoại là hình thức Plato ưa chuộng. Theo học giới Tây Âu, Plato không những là người duy nhất hoặc đầu tiên mà độc đáo và chưa có nhà văn nào sử dụng thể loại tài tình như ông. Vừa là luận thuyết triết lý, vừa là tài liệu lịch sử, đối thoại của ông lôi cuốn khác thường. Đối thoại mang tên Euthyphro, Apologia, Crito, Phaedo tường thuật việc kiện cáo, cách biện giải, lối kết tội và cái chết của Socrates xuất hiện cùng lúc trong tác phẩm này minh chứng phần nào điều đó. Đối thoại thứ nhất mở màn đi vào bi kịch, Socrates đến tòa nghe cáo trạng; đối thoại thứ hai, phần chính bi kịch, Socrates phản biện quyết liệt; đối thoại thứ ba cảnh chuyển, không khí thay đổi, có người vào rủ trốn tù, Socrates từ chối, ở lại nhà giam chịu chết, không trốn ra ngoài đi lưu vong; đối thoại thứ tư kết thúc bi kịch, qua lời kể của nhân chứng, biến sự và tranh luận về ngày cuối trong đời Socrates, cung cách Socrates đón nhận cái chết, tranh luận có tính cách triết học và huyền thoại về bản chất linh hồn và kiếp sau. Socrates bảo chẳng nên thắc mắc vì chết. Thứ nhất, chết cũng tốt vì nó như giấc ngủ. Thứ hai, nếu chết không dẫn tới cuộc đời kiếp sau như người ta thường nói, ông sẽ tiếp tục sống như đã sống trên trần gian, chuyện trò, hỏi han người ông gặp dưới đó, nhất là người nổi tiếng lừng danh; ông chủ trương khi sống thì sống sao cho phải làm người, khi chết cũng chết như thế, không có gì phải bận lòng, thể xác cát bụi trở về cát bụi, linh hồn bất diệt phiêu du trong cõi bao la. Người sau biết rất ít về cuộc đời Plato, nhất là thời trai trẻ, không rõ ông sinh năm nào và ở đâu, phần lớn học giả Tây phương chấp nhận thời gian giữa năm 429, 428 và 427 là năm sinh và năm 348 và 347 TCN là năm mất. Người sau biết gia đình thuộc hạng giàu có, tiếng tăm, quyền thế thành quốc Athens; cậu Charmides và ông chú Critias là thành viên Nhóm Ba Mươi. Sau khi Socrates chết, Plato rời Athens ra đi du lịch, thăm dân cho https://thuviensach.vn biết sự tình, tới nhiều vùng đất nước và sang cả Tiểu Á, trở về thành lập Học Viện. Người sau cũng không rõ ông thành lập cơ sở nghiên cứu và giảng huấn năm nào mà chỉ đoán khoảng thập niên 80 thế kỷ IV. Môn sinh đông đảo, song môn sinh nổi tiếng xuất thân từ học viện là Aristote. Triết giới ghi nhận Plato viết khoảng hai mươi lăm đối thoại và dường như mười ba lá thư. Đối thoại sử dụng như phương tiện để phô diễn triết học là sáng kiến của Plato, trước đó triết học phô diễn bằng thi ca; Plato sử dụng đối thoại để phản bác và khai triển tư tưởng triết học qua hình thức hỏi đáp trực tiếp. Nhiều người từng hỏi tại sao người ta đem xử rồi kết tội Socrates? Câu hỏi khiến bấy lâu bàn cãi, song câu đáp đến nay vẫn chưa thỏa đáng. Bảo rằng ông có tội vì báng đạo thành quốc tin tưởng và hủ hóa thanh niên, câu nói khó lòng lọt tai nhiều người, nhất là người đã đọc Apologia (Biện giải) mặc dù dân Athens thời đó và đa số bồi thẩm nghĩ ông có tội. Và tại sao chờ đến khi ông 70 tuổi mới đem ra xử? Câu trả lời có thể là nhóm người quyền thế từng mang hận bấy lâu bây giờ lợi dụng cơ hội tình thế chính trị bất ổn ra tay thanh toán kẻ thù, có lẽ vì ông có lập trường chính trị chống đối, có lẽ vì ông quen biết mấy thành phần tiêu biểu trong chế độ quả đầu, hoặc có lẽ vì ông bẽ mặt họ trong khi biện giải. Cũng như trong giai đoạn chính trị xáo trộn ông đã sống qua thời kỳ niềm tin từng sưởi ấm đời sống thành quốc bắt đầu bị chất vấn và nghi ngờ, ông nổi tiếng là người liên hệ chặt chẽ với không khí công kích trí thức và sĩ phu đương thời biểu lộ. Điều này ăn khớp với đối thoại Apologia và nội dung lá thư thứ bảy. Tác giả lá thư viết: “Một số cá nhân quyền thế đem Socrates thân hữu của chúng ta ra tòa, khép tội hết sức trơ trẽn, và tội chẳng xác đáng tí nào với tiên sinh: họ buộc tội tiên sinh báng đạo, bồi thẩm đoàn kết án người trong khi họ chịu cảnh bất hạnh vì lưu vong đã từ chối không bắt giam phi lý thân hữu của họ”. Và theo Plato nhận định lầm lỗi to lớn dân Athens phạm phải là đã nhẫn tâm giết người xem ra quá lắm chỉ có tội là nhà tư tưởng tự do, song rõ ràng là người đã xây dựng ngôi nhà triết học Tây phương. https://thuviensach.vn Giới thiệu, chú thích, chuyển ngữ bốn giai tác tôi chỉ muốn nhắc lại phần nào vụ án lịch sử, nhất là hình ảnh triết gia sống chết vì triết học để độc giả thưởng lãm, đồng thời nếu có thể suy ngẫm việc đời, con người trong cảnh nhiễu nhương; tất cả thuộc nhóm bảy đối thoại thời gian diễn ra quanh phiên xử và cái chết của Socrates. Tuy nhiên, xin lưu ý muốn biết trật tự có vẻ kịch tính, xin xem phần cuối Theaetetus, trong đó Socrates sắp xếp thời giờ hôm sau sẽ gặp Theodorus (phần đầu Sô-phít), rồi nói ông phải tới trụ sở pháp quan quốc vương, nơi Euthyphro bắt đầu. Thứ tự đối thoại như sau: Theaetetus, Euthyphro, Sô-phít, Chính khách, Biện giải, Crito và Phaedo. Trong bảy đối thoại ba đối thoại đầu có tính cách lý thuyết, lần lượt bàn vấn đề thế nào là nhận thức, thế nào là mộ đạo, hiếu thảo, chính trực, và thế nào là Sô-phít? Ba đối thoại sau có vẻ cụ thể, mô tả tác phong Socrates lúc xử và khi chết. Chính khách ở giữa đóng vai chuyển tiếp, vì là đi sâu có tính cách lý thuyết vào con người cụ thể, politikos hoặc chính khách. Mở đầu đối thoại Sô-phít, Socrates đề nghị bàn chuyện mẫu người biện sư, chính khách, triết gia. Plato đã viết Biện sư và Chính khách, nhưng ông chưa viết Triết gia. Trong chuỗi bảy đối thoại Biện giải giữ vai trò Triết gia. Tôi sẽ thực hiện ba đối thoại còn lại trong cuốn tới, rồi sáng tác tiếp theo của Plato. Hy vọng tất cả sẽ ra mắt bạn đọc ngày gần đây. Trân trọng. Toronto, đầu thu năm 2012 Đỗ Khánh Hoan https://thuviensach.vn Euthyphro Socrates và Euthyphro gặp nhau trước cửa tòa án. Ngạc nhiên hết sức bởi Socrates không phải hạng người thường có chuyện làm ăn với pháp đình, Euthyphro hỏi chẳng hay vì sao tiên sinh lại rời bỏ thú vui ở Lyceius? Socrates đáp vừa bị khởi tố, vụ kiện khá lớn, cáo buộc hủ hóa thanh niên Athens, nguyên đơn biết nội vụ thể hiện thế nào, Socrates thực hiện ra sao. Socrates hỏi lại Euthyphro tới đây làm gì? Euthyphro đáp đến đây vì truy tố bố đẻ can tội sát nhân, giết nông phu cũng là kẻ sát nhân. Sửng sốt Socrates tỏ ý muốn biết làm sao Euthyphro có thể yên tâm xử sự như vậy là xứng hợp với nhiệm vụ tôn giáo. Gia đình, bạn bè nghĩ việc làm của Euthyphro là bất hiếu, bất chính, nhưng Euthyphro giải thích về chuyện này gia đình, bạn bè hiểu lầm và không hiểu bản chất sùng đạo, hiếu hạnh hay chính trực. Là nhà thần học chuyên nghề giải thích tôn giáo, Euthyphro cho Socrates hay với trí năng mẫn nhuệ, tầm nhìn xuyên suốt đặc biệt có thể đi sâu vào biết cái gì là phải, cái gì là trái, Euthyphro hiểu Euthyphro đang hành xử theo tinh thần sùng đạo chân chính. Socrates hỏi thế nào là sùng đạo, Euthyphro đáp, lời rất ư chính thống: sùng đạo là suy nghĩ như bần đạo xử sự. Dáng vẻ thành thật mà dường như tự phụ, Euthyphro thực sự tin tưởng Euthyphro phải truy tố thân phụ, dù không hẳn gánh tội sát nhân, song chẳng thể thoát khỏi mang tiếng xấu xa. Hai người tiếp tục chuyện trò. Đối thoại chủ yếu nhằm định nghĩa lòng sùng đạo, tính hiếu hạnh, đức chính trực, song không đi tới kết quả. Suốt cuộc đàm đạo, Socrates phân biệt dứt khoát trong lý luận và nhiều khi bác bỏ ý kiến: cái tốt không tốt vì thần linh thừa nhận, mà vì thần linh thừa nhận nên cái đó tốt. Tuy nhiên, điểm thực sự thú vị trong cuộc đàm đạo là hình ảnh Socrates trước phiên tòa. Hiển nhiên, ông ý thức mối nguy vây bủa tứ bề, thoát hiểm phen này nhất định là đường tơ kẽ tóc. Trái lại, thấu hiểu con người, Plato cho độc giả thấy trong khi trao đổi ý kiến vừa hài https://thuviensach.vn hước vừa châm biếm vừa sôi nổi ông hoàn toàn tách khỏi thực trạng chua chát. Cuối cùng ông nói ước gì Euthyphro vui lòng chỉ giáo cho biết lòng sùng đạo chân thực là thế nào, ông sẽ nói với người cáo buộc ông đã trở thành đệ tử đạo sĩ uyên thâm và sẽ sống cuộc đời tốt đẹp hơn. Nhưng đúng lúc đó không có lòng nào định nghĩa bất kể cái gì, gạt phăng câu chuyện sang bên, vội vàng cất bước, Euthyphro hạ giọng: “Thôi, để khi khác, tiên sinh, vì bây giờ mắc hẹn cần kíp, bỉ nhân phải đi tức thì.” Diễn tả chủ đề trong đối thoại tác giả dùng chữ hosiotês, tiếng Pháp là piété, tiếng Anh là piety, tiếng ta là sùng đạo, nghịch nghĩa là anosiotês, impiété, impiety, báng bổ, bất kính, vô đạo. Dịch thế không hề sai, song chưa hẳn đúng; lý do là sinh hoạt văn hóa thời xưa cũng như ngôn từ biểu thị sinh hoạt như thế ở vùng đất đó đã khác sinh hoạt văn hóa thời nay. Bởi vậy có dịch giả người Anh dịch là holiness hàm ý moral correctness, chính trực về mặt đạo đức. Trong chuyện này tiếng ta có thể hiểu theo ba trường hợp: đối với tôn giáo là mộ đạo, đối với luân lý gia đình là hiếu thảo, đối với cư xử xã hội là chính trực, ngay thẳng. Tính từ hosion trước hết nghĩa là hiểu biết nghi thức chính xác về cầu nguyện, tế sinh, thứ đến nghĩa là thực hiện lễ nghi (như Euthyphro xác định trong 14b). Tuy thế Euthyphro lại sử dụng chữ đó theo nghĩa rộng biểu thị thái độ sùng đạo và theo nghĩa đó chữ đó tương đương với chữ chính trực, thẳng thắn (chữ công bình trong Cộng Hòa), cung cách cư xử làm đẹp lòng thần linh. Hơn nữa, trong khi triển diễn, đối thoại cho thấy điều đang bàn không phải luân lý tổng quát, mà là đạo đức đặc biệt. Đàm luận bắt đầu từ quyết định của Euthyphro truy tố bố đẻ vì đã giết người phi pháp trong trường hợp không mấy phức tạp. Dù sao bất kể trường hợp thế nào giết người cũng là việc làm ô uế, đòi hỏi phải xử sự thận trọng nếu muốn duy trì liên hệ tốt đẹp với thần linh; điều Euthyphro quan tâm trước hết là giải quyết vụ việc theo quan điểm bản thân am tường lễ tiết tôn giáo, thể thức tu hành. Gia đình chê trách vì đưa bố đẻ ra tòa ấy là vì gia đình không hiểu thần luật quy định như thế nào đối với sùng đạo, báng đạo (4e) dị giáo hay tà đạo (heresy). Trả lời thân nhân như thế là có ý phủ nhận quan niệm rộng rãi về sùng đạo như xử sự chính https://thuviensach.vn trực, theo đó sùng đạo chỉ là vấn đề làm cái gì đúng và báng đạo là làm cái gì sai, lấp lửng hàm ý thần linh chấp nhận cung cách xử sự trên, phủ nhận cung cách xử sự dưới. Điều Euthyphro muốn chứng tỏ ông ta hiểu sùng đạo là thế nào, ấy là truy tố bố đẻ, làm vậy là thanh tẩy bản thân và thân phụ khỏi bụi trần nhơ nhớp. Nhân vật trong đối thoại Euthyphro Socrates Euthyphro [2a] Socrates, chuyện gì thay đổi ghê gớm mà rời bỏ Lyceius nơi thường mải mê lui tới, đến đây phí phạm thì giờ quanh quẩn Trụ quan Quốc vương làm gì? Đương nhiên tiên sinh đâu có việc kiện cáo trước pháp quan quốc vương như bỉ nhân. Socrates. Thực ra thì không, Enthyphro, bản nhân không bị đúng như người Athens gọi là vụ dân sự, mà là vụ hình sự. E. Tiên sinh [b] nói gì thế? Chắc hẳn có người cáo buộc, vì tiên sinh đâu có cho bỉ nhân biết tiên sinh khởi tố người nào. S. Không, quả thực không. E. Nhưng có người cáo buộc tiên sinh? S. Đúng thế. E. Người đó là ai? S. Thực tình bản nhân cũng không biết, Euthyphro. Nghe nói đương sự còn trẻ, hàng vô danh tiểu tốt. Người ta gọi đương sự là Meletus, nếu bản nhân không lầm. Đương sự thuộc quận Pitthus, chẳng hay quý hữu có biết người nào ở quận đó tên là Meletus không, tóc dài, râu lún phún, mũi hơi khoằm. https://thuviensach.vn E. Bỉ nhân không biết đương sự. Thế đương sự tố giác tiên sinh về tội gì? S. Tội gì hả? [c] Bản nhân nghĩ tội không tầm thường! Bởi ở tuổi ấy mà đã biết vấn đề hệ trọng như thế hành động tất nhiên không phải nông nổi, hàm hồ, do đó không thể coi nhẹ, khinh thường. Đương sự nói đương sự biết thanh niên của ngô bối hư hỏng như thế nào và ai là thủ phạm hủ bại họ. Đương sự tỏ vẻ hiểu biết, khi nhận ra bản nhân hủ hóa người cùng trang lứa với đương sự mà bản nhân không hay, đương sự tiến hành tố cáo bản nhân với thành quốc như tố cáo với mẹ đẻ. Bản nhân [d] nghĩ trong số chính khách hiện thời đương sự là người duy nhất khởi sự đúng đường đúng lối, bởi đúng đường đúng lối việc đầu tiên cần làm ấy là chăm lo đám trẻ sao cho chu đáo, như người làm vườn thành thạo chăm lo cây non trước hết, sau đó mới bồi dưỡng cây khác. Bởi thế theo đường lối tương tự Meletus trước hết thanh toán ngô bối, đám người hủ hóa mầm non, như đương sự khẳng định.[3a] Tiếp theo đương nhiên đương sự sẽ chú ý cây già, rồi trở thành tác giả đem lại vô vàn, cơ man lợi ích cho thành quốc. Dù sao đó cũng là kết quả tự nhiên đối với người bắt đầu sự việc như thế. E. Bỉ nhân rất đỗi hy vọng sự thể đúng vậy, tiên sinh, nhưng bỉ nhân lo sợ hậu quả sẽ diễn ra trái ngược. Nói đúng ra bỉ nhân có cảm tưởng khởi sự mà tìm cách cáo buộc tiên sinh đương sự hình như chỉ hãm hại thành quốc, nhằm trúng tim đen. Xin cho bỉ nhân hay đương sự khẳng định thế nào buộc tội tiên sinh làm gì để tha hóa thanh niên? S. Phi lý lắm, [b] quý hữu tuyệt vời ơi, thoạt nghe đã thấy. Đương sự tuyên bố bản nhân là kẻ sáng tạo thần linh, vì thế, và vì bản nhân sáng tạo thần linh mới, không tin tưởng thần linh cũ, đương sự đưa bản nhân ra tòa, theo đúng nguyên do như đương sự khẳng định. E. Bỉ nhân hiểu, [b] tiên sinh. Tóm lại sở dĩ vậy ấy là vì tiên sinh nói tiếng nói thiêng liêng thường đến với tiên sinh. Bởi thế đương sự làm đơn cáo buộc tiên sinh là kẻ du nhập quan niệm tà đạo. Cho nên đương sự đem tiên sinh ra tòa để phỉ báng, vì biết chắc việc như thế dễ làm để vu cáo trước https://thuviensach.vn đám đông. Ờ, tiên sinh biết đấy, sự thể cũng tương tự trường hợp bỉ nhân. [c] Bất kỳ khi nào đứng trước Đại hội Quốc dân bỉ nhân nói về vấn đề tôn giáo và tiên đoán tương lai, họ cũng phá ra cười giễu cợt làm như bỉ nhân phát điên hóa rồ. Tuy thế, về chuyện tiên đoán, bỉ nhân chưa nói điều nào không đúng sự thật. Dẫu vậy, chẳng chút thay đổi, họ vẫn mang lòng đố kỵ với ngô bối đã sở đắc khả năng như thế! Nhưng thôi chẳng nên bận tâm đến họ làm gì, mà nên sẵn sàng tiến bước hiên ngang trực diện đương đầu. S. Nhưng, Euthyphro quý hóa ơi, bị cợt giễu có lẽ chẳng phải điều đáng lo đáng ngại, bởi lẽ thực ra bản nhân thấy hình như người Athens thường không mấy quan tâm tới người họ nghĩ tài ba song chưa phổ biến kiến thức của mình. Trái lại, thầm nghĩ nếu người làm người khác giỏi giang giống mình, [d] họ sẽ nổi đóa, có lẽ do ganh ghét, như quý hữu nói, hay vì lý do nào chẳng rõ. E. Đương nhiên bỉ nhân không muốn thử nghiệm để biết cảm nghĩ của họ thế nào đối với bỉ nhân về chuyện này. S. Đừng bận tâm, vì có lẽ họ cảm thấy quý hữu ít khi xuất hiện trước công chúng và không sẵn sàng truyền bá hiểu biết của mình. Ngược lại, trường hợp bản nhân khác hẳn. Bản nhân cứ lo họ cho rằng do tính quảng giao, yêu thương con người, bản nhân mở lòng cởi dạ không chút đắn đo, chẳng hề dè dặt những gì sở đắc cho mọi người cùng hay, không những không lấy tiền, mà còn vui vẻ tưởng thưởng bất kỳ ai sẵn lòng để tai lắng nghe. Bởi thế, như bản nhân vừa nói, nếu họ định tâm cười nhạo bản nhân, như quý hữu nói họ nhạo cười quý hữu, [e] như vậy cũng chẳng có gì khó chịu khi bỏ thì giờ ngồi ở tòa án vui chơi cười đùa. Nhưng nếu họ tỏ ra nghiêm túc, không biết sự thể sẽ thế nào, trừ đối với quý vị tiên tri. E. Bỉ nhân dám chắc sự thể sẽ chẳng dẫn tới đâu, tiên sinh ạ. Tiên sinh sẽ vận dụng hết khả năng giải quyết thỏa đáng vụ của tiên sinh, bỉ nhân nghĩ bỉ nhân cũng sẽ làm tương tự với vụ của bỉ nhân. https://thuviensach.vn S. Ô, vụ của quý hữu thế nào, hở Euthyphro? Quý hữu là bên bị hay bên nguyên? E. Bên nguyên. S. Quý hữu truy tố ai? E. Người [4a] đưa ra tòa khiến bỉ nhân càng nổi tiếng là kẻ điên rồ. S. Vậy thế là thế nào? Quý hữu đuổi theo người sẽ bay bổng dễ dàng phải không? E. Không phải, chẳng bay bổng gì cả, vì thực ra người đó không chỉ già mà còn già lắm rồi. S. Người đó là ai? E. Bố đẻ bỉ nhân. S. Quý hữu tuyệt vời! Thân phụ quý hữu ư? E. Đúng rồi. S. Tội gì? Vụ đó thế nào? E. Giết người, tiên sinh ạ. S. Trời đất quỷ thần ơi! Euthyphro, chắc hẳn đây là vụ rất nhiều người không biết xử sự thế nào cho phải.[b] Bản nhân thầm nghĩ không phải ai cũng đâm đầu làm vậy. Chỉ người rõ ràng đã tiến khá xa trên đường hiểu biết. E. Đúng thế, tiên sinh, sự thật là vậy. S. Thế người thân phụ quý hữu giết chết có phải bà con thân thuộc không? Hay không phải? Đương nhiên quý hữu sẽ không truy tố thân phụ vì giết https://thuviensach.vn chết người ngoài xa lạ. E. Nực cười, tiên sinh ơi, vì tiên sinh nghĩ có khác biệt nếu nạn nhân là người ngoài xa lạ hoặc người nhà quen thuộc. Mình chỉ nên để ý điểm duy nhất sát thủ hành động đúng hay sai. Nếu sát thủ hành động đúng, mình không đụng tới, [c] trái lại nếu sát thủ hành động sai, mình sẽ truy tố, dù rằng sát thủ ăn cùng mâm, ở cùng nhà với mình. Ô uế ở đâu cũng là ô uế nếu tiên sinh biết mà vẫn sống với người như thế, không thanh tẩy tội ác khỏi bản thân, không xả uế đương sự bằng cách đưa đương sự ra trước công lý. Đương sự là người làm của bỉ nhân, làm mướn kiếm ăn. Khi gia đình bỉ nhân khai thác nông trại ở Naxos, đương sự là nông bộc. Một hôm trong cơn say nổi giận, mất trí, la quát gia nhân đương sự cắt cổ nô lệ phục vụ trong nhà! Vì thế thân phụ bỉ nhân trói tay cột chân ném xuống rãnh sâu, sau đó sai người tới đây tìm vị diễn giải giáo luật hỏi xem phải làm thế nào. [d] Suốt thời gian đó ông không nghĩ tới hoặc để ý mà bỏ mặc đương sự trói tay cột chân, vì là kẻ giết người, nếu đương sự có chết, chuyện cũng không hề chi. Nào ngờ đương sự chết thật. Đói, lạnh, trói cột như thế đương sự chết trước khi người đi hỏi ý đạo sĩ trở về. Đó là lý do tại sao thân phụ và thân nhân bỉ nhân nổi giận: vì nhân danh kẻ sát nhân bỉ nhân truy tố bố đẻ can tội giết người, mặc dù hai bên khẳng định thứ nhất thực ra ông không giết kẻ đó, và thứ nhì dù có giết chăng nữa, kẻ đó cũng không đáng quan tâm mà kiện cáo, bởi bề gì kẻ đó cũng là tên sát nhân. [e] Hai bên đều cho rằng con truy tố bố vì tội giết người là báng đạo, đó là hành vi bất hiếu. Nhưng, tiên sinh ơi, hai bên không hiểu thần luật quy định thế nào đối với sùng đạo và báng đạo. S. Dù thế, trước dung nhan Chúa tể, Euthyphro, cho bản nhân hay, quý hữu có thực sự tin tưởng quý hữu am tường thần luật, sùng đạo, báng đạo, và hiểu biết chính xác nên khi chuyện như thế xảy ra, như quý hữu nói, quý hữu không sợ phạm tội báng đạo khi đưa bố đẻ ra tòa hay sao? https://thuviensach.vn E. Không, tiên sinh, bỉ nhân sẽ là kẻ vô dụng, chẳng mảy may giá trị, Euthyphro sẽ không hơn gì đa số người đời bình thường, [5a] nếu bỉ nhân không hiểu chính xác sự việc như thế. S. Nếu vậy, Euthyphro tuyệt vời, vì quý hữu sở đắc tài năng hiếm có, điều tốt đẹp hơn hết bản nhân cần làm, thiển nghĩ, ấy là đầu đơn làm đệ tử. Trước khi vụ kiện Meletus cáo buộc bản nhân diễn ra, thách thức đương sự về chính điểm này, nói thẳng cho đương sự hay ngay trong quá khứ bản nhân đã hăm hở tìm hiểu tôn giáo, bây giờ do đương sự khẳng định bản nhân phạm lỗi trầm trọng vì xử sự khinh suất, bịa đặt đổi mới, suy tư độc lập, quan niệm bất chính về tôn giáo, bản nhân đã trở thành học trò quý hữu. Bản nhân sẽ nói với đương sự: Meletus, nếu công nhận Euthyphro thông hiểu am tường vấn đề như thế, [b] nguyên đơn phải thừa nhận suy tư của bản nhân cũng chân thực mà rút đơn bãi nại đừng thưa kiện nữa. Nếu không đồng ý, vậy trước khi nộp đơn cáo buộc bản nhân, nguyên đơn phải nộp đơn cáo buộc sư phụ bản nhân vì hủ hóa thế hệ cao niên, không những bản nhân mà cả thân phụ sư phụ bản nhân, vì chỉ giáo, dạy dỗ bản nhân, vì khiển trách, đề nghị trừng phạt thân phụ sư phụ bản nhân. Nếu đương sự từ chối không chịu nghe, không buông tha bản nhân hoặc tố tụng quý hữu thay vì bản nhân, bản nhân nghĩ bản nhân nên nhắc lại thách thức tương tự khi tranh tụng trước tòa. Có phải không? E. A! Phải chứ, trời ơi, Socrates, khẳng định với tiên sinh, nếu đương sự thực sự cáo buộc đem bỉ nhân ra tòa, bỉ nhân thầm nghĩ bỉ nhân sẽ tìm nhược điểm của đương sự; [c] bỉ nhân sẽ cung khai trước tòa về đương sự trước khi đương sự cung khai về bỉ nhân! S. Quý hữu quý mến ơi, cũng như quý hữu, do thấu hiểu điều vừa kể, đó là lý do vì sao bản nhân nóng lòng muốn là đệ tử quý hữu, bởi thầm hiểu dù đó là tên Meletus này hay bất kể tên nào, song đặc biệt tên Meletus, dẫu muốn đều không thể mở mắt nhận ra quý hữu; trái lại, mắt sắc như dao cau, đương sự phân biệt rõ rệt, phát hiện bản nhân dễ dàng nên đã truy tố về tội https://thuviensach.vn báng đạo. Bởi thế bây giờ nhân danh Chúa tể bản nhân kêu gọi quý hữu nói cho hay điều quý hữu vừa khẳng định quý hữu hiểu rõ mười mươi, quý hữu nói sùng đạo, báng đạo là thế nào, [d] cả hai liên hệ tới sát nhân cùng liên hệ khác ra sao? Có phải sùng đạo trong mọi hành động tự nó tương tự với chính nó, và có phải báng đạo trong mọi trường hợp ngược với sùng đạo, song tương hợp với chính nó, nói khác đi, những gì coi là báng đạo đều có đặc tính điển hình, cá biệt đối với báng đạo không? E. Hoàn toàn là vậy, đúng thế, tiên sinh. S. Vậy xác định đi, theo quý hữu, thế nào là sùng đạo, và thế nào là báng đạo? E. Vâng, bỉ nhân nói sùng đạo là như việc bỉ nhân đang làm bây giờ: tố cáo bất kể ai xử sự bất chính như sát nhân, trộm cướp đền thờ, hoặc tội ác tương tự, dù người đó là cha, mẹ hay ai; [e] không tố cáo người như thế là báng đạo. Vậy xin tiên sinh để ý chứng cớ lớn lao bỉ nhân sẽ nói tiên sinh hay luật quy định rõ ràng, chứng cớ bỉ nhân cũng nói với người khác xử sự như thế là chính đáng, không bao che, không hỗ trợ, không để mặc người báng đạo, dù người đó là ai. Để ý sự thật hiển nhiên, chứng cớ rành rành. Người đời không ngần ngại tin tưởng Chúa tể tuyệt hảo, chính trực hơn hết trong hàng thần linh, [6a] đồng thời thừa nhận Chúa tể đã trói bố đẻ vì ông nuốt con trai một cách bất chính, đến lượt con trai Chúa tể thiến bố đẻ vì lý do tương tự. Ấy thế mà họ lại tỏ ra bất bình với bỉ nhân vì bỉ nhân tố cáo bố đẻ khi ông làm điều bất chính, như vậy là họ tự mâu thuẫn khi đặt luật, về thần linh thì nói thế này, về bỉ nhân thì nói thế nọ. S. Euthyphro ơi, phải chăng đó là lý do tại sao bản nhân bị gọi ra tòa, vì mỗi khi nghe ai đó kể chuyện như thế về thần linh bản nhân thấy khó lòng chấp nhận? Và dĩ nhiên đó là lý do vì sao có người sẽ nói quan điểm của bản nhân sai trái. Cho nên bây giờ nếu quý hữu vốn thành thạo vấn đề như thế mà cũng tin tưởng chuyện như vậy, [b] bản nhân nghĩ chắc hẳn người như bản nhân cũng phải thừa nhận. Thử hỏi còn gì để nói khi công nhận https://thuviensach.vn ngô bối không biết gì về chuyện đó? Nhưng, nhân danh thần linh tình bằng hữu, xin cho bản nhân hay quý hữu có thực sự và thành thật tin tưởng có chuyện như vậy xảy ra đúng như miêu tả không? E. Có, chuyện còn ngạc nhiên hơn nhiều, tiên sinh ơi, đa số người trần mắt thịt không biết. S. Như vậy là quý hữu cũng tin tưởng có nội chiến thực sự giữa thần linh, cãi lộn quyết liệt, giành giật gay gắt, giao chiến khủng khiếp, cùng nhiều chuyện tương tự nữa. Bản nhân muốn nói chuyện không những thi sĩ miêu tả, [c] mà cả danh họa cũng thể hiện trong họa phẩm tôn giáo, tô điểm vật thể thiêng liêng, nhất là tấm rốp của nữ thần rước lên Vệ thành ngày Đại Lễ Toàn Athens hầu như phủ kín hoa hình rực rỡ. Ngô bối có khẳng định chuyện như thế có thật hay không hở Euthyphro? E. Đương nhiên, tiên sinh, không những chuyện như thế, mà còn vì như bỉ nhân vừa nói, nếu tiên sinh thực lòng muốn bỉ nhân kể cho nghe khá nhiều chuyện về thần linh, về vương quốc thiêng liêng, cam đoan, chuyện sẽ khiến tiên sinh ngạc nhiên, khi tiên sinh để tai theo dõi. S. Hy vọng bản nhân sẽ không ngạc nhiên, song xin quý hữu vui lòng để lần khác khi ngô bối có thì giờ rảnh rỗi. Lúc này bản nhân muốn quý hữu trả lời chính xác câu hỏi bản nhân vừa đưa ra. [d] Bởi, quý hữu thấy đó, trước đây lúc bản nhân hỏi thế nào là sùng đạo, quý hữu không trả lời đầy đủ. Thay vì thế quý hữu nói như quý hữu đang làm bây giờ – tiến hành truy tố bố đẻ vì tội sát nhân – đó là hành động mộ đạo. E. Vâng, điều bỉ nhân nói là sự thật, thưa tiên sinh. S. Có lẽ. Nhưng rõ ràng quý hữu cũng thừa nhận có nhiều hành động là hành động sùng đạo. E. Vâng, đúng thế. S. A, ừ, quý hữu có nhớ bản nhân yêu cầu đừng giảng giải cho hay một hoặc hai trong vô vàn hành động sùng đạo, mà miêu tả cho biết đặc trưng https://thuviensach.vn thực sự khiến mọi hành động sùng đạo là sùng đạo. Vì quý hữu nói quý hữu đồng ý mọi hành động báng đạo đều báng đạo, mọi hành động sùng đạo đều sùng đạo qua đặc điểm đơn thuần, [e] quý hữu nhớ không? E. Thưa, nhớ chứ. S. Vậy giải thích cho bản nhân hay đặc điểm đó chính nó thế nào, để nếu để mắt nhìn, sử dụng như khuôn mẫu, bản nhân có thể nhận định, mô tả bất kỳ hành động nào, của quý hữu, của người khác, là sùng đạo nếu tương tự với khuôn mẫu, báng đạo nếu không tương tự với khuôn mẫu. E. Nếu đó là điều tiên sinh muốn biết thì đó là điều bỉ nhân sẽ nói tiên sinh hay. S. Vâng, đó là điều bản nhân muốn biết. E. A, đúng rồi, [7a] cái thần linh yêu thương là sùng đạo, cái thần linh ghét bỏ là báng đạo. S. Trả lời tuyệt vời, Euthyphro, và đó là trả lời thích hợp cung cách bản nhân mong muốn. Trả lời của quý hữu có đúng sự thật hay không bản nhân chưa biết, song chẳng giấu giếm quý hữu sẽ giảng giải chi li cho bản nhân thấy điều quý hữu nói là sự thật. E. Thưa, đương nhiên. S. Vậy ngô bối hãy để ý xem ngô bối định nói gì. Việc làm hoặc con người thần linh yêu thương là việc làm hoặc con người sùng đạo, trái lại việc làm hoặc con người thần linh ghét bỏ là việc làm hoặc con người báng đạo. Hai thứ không tương tự, mà hoàn toàn đối nghịch, có phải thế không? E. Thưa, đúng thế. S. Xác định xem ra thỏa đáng như người ta thường nói? https://thuviensach.vn E. Bỉ nhân [b] nghĩ dường như vậy, tiên sinh. S. Nhưng người ta cũng thường nói thần linh chia rẽ, thần linh bất hòa với thần linh, thần linh xung đột với thần linh, thần linh thù hận với thần linh, phải thế không hở Euthyphro? E. Thưa, phải, người ta thường nói vậy. S. Khác nhau thế nào, quý hữu tuyệt vời, khiến xảy ra thù nghịch, tức giận? Ngô bối hãy nhìn vấn đề theo cách này. Nếu quý hữu và bản nhân khác nhau về vấn đề con số, số nào lớn hơn, liệu khác nhau đó có biến ngô bối thành thù hằn, tức giận với nhau không? Hay ngô bối tiếp tục đếm theo số học chẳng mấy chốc giải quyết khác nhau về chuyện này? [c] E. Đương nhiên ngô bối sẽ làm như vậy. S. Nếu khác nhau về kích thước hai vật lớn, nhỏ, ngô bối sẽ tìm cách giải quyết khác biệt tức thì bằng phép đo lường. E. Chứ gì nữa. S. Về vấn đề nặng, nhẹ, ngô bối sẽ đưa lên bàn cân, hết khác nhau, đúng không? E. Dĩ nhiên. S. Vậy đề tài tranh cãi khác nhau thế nào mà đến nỗi tức giận, thù hận nên ngô bối không thể đi tới quyết định đồng ý? Có lẽ quý hữu chưa sẵn sàng trả lời, [d] song xin nhận định, khi bản nhân gợi ý, xem có phải đề tài đòi hỏi là vấn đề phải trái, đẹp xấu, thiện ác không. Có phải đề tài là vấn đề về khác nhau mà khi không thể đi đến quyết định thỏa đáng, quý hữu, bản nhân hoặc ai đó trong cộng đồng nhân loại trên cõi nhân gian trở thành thù địch bất kể khi nào có thể không? https://thuviensach.vn E. Vâng, khác nhau là vậy, tiên sinh, và khác nhau về đề tài là thế. S. Còn thần linh thì sao, Euthyphro? Nếu có khác nhau thì thần linh có khác nhau vì lý do tương tự không hở? E. Đa phần đương nhiên. S. Vậy, [e] theo quý hữu nhận định, Euthyphro quý hóa ơi, trong hàng ngũ thần linh cũng thế, thần linh có quan niệm khác nhau về phải trái, tương tự như về đẹp xấu, thiện ác, có thần linh tin điều này tốt, có thần linh nghĩ điều kia xấu. Vì đương nhiên thần linh sẽ không cãi lộn, không chia rẽ nếu không khác nhau về những điều này, phải không? E. Tiên sinh nói chí phải. S. Mỗi bên thần linh có cũng yêu bất kể cái gì thần linh tin là đẹp, là tốt, là phải, và ghét bất kể cái gì ngược lại không? E. Có chứ. S. Vâng, nhưng cùng một điều, như quý hữu nhận định, có thần linh tin là phải, có thần linh nghĩ là không phải; [8a] bản nhân muốn nói điều do tranh luận thần linh cãi nhau, chia rẽ, rồi giao chiến phải vậy không? E. Thưa, phải. S. Vậy, có lẽ đúng, cùng một điều thần linh vừa yêu vừa ghét, và cùng một điều sẽ đáng ghét với thần linh đồng thời cũng đáng yêu với thần linh. E. Có lẽ vậy. S. Vậy, Euthyphro, theo lý luận như thế, cùng một điều sẽ vừa là sùng đạo vừa là báng đạo. E. Có lẽ thế. https://thuviensach.vn S. Quý hữu tài ba ơi, quý hữu không trả lời điều bản nhân hỏi. Vì bản nhân không hỏi điều tương tự là gì mà vừa sùng đạo vừa báng đạo, và bất kể cái gì có vẻ đáng yêu với thần linh cũng đáng ghét với thần linh.[b] Bởi thế, Euthyphro, xem ra chẳng có gì ngạc nhiên nếu việc làm hiện tại của quý hữu, cụ thể là trừng trị bố đẻ, có thể đáng yêu với Chúa tể, nhưng đáng ghét với Kronos và Ouranos, đáng yêu với Hephaistos, song đáng ghét với Hera. Tương tự như với thần linh khác nếu thần linh khác nhau về cùng đề tài. E. Nhưng tiên sinh ơi, bỉ nhân thầm nghĩ dù thế nào thần linh cũng sẽ không khác nhau về điểm này: bất kỳ ai giết người một cách bất chính đều phải đem ra công lý để gánh chịu hình phạt. S. Cho bản nhân hay tôn ý, Euthyphro, về trường hợp con người, quý hữu có bao giờ nghe ai trong lúc tranh cãi tuyên bố người giết người, [c] hoặc làm cái gì bất chính không phải gánh chịu trừng phạt không? E. Thưa, có. Họ không ngừng tranh cãi vấn đề này, nhất là ở tòa án. Vì khi đã làm nhiều điều bất chính, phạm một số tội ác, họ sẽ làm thả cửa, nói lung tung nhằm trốn tránh trừng phạt. S. Thế, Euthyphro ơi, họ có thực sự thừa nhận họ phạm tội, cư xử bất chính và sau khi thừa nhận họ có vẫn khẳng định họ không phải gánh chịu trừng phạt không? E. Không, họ không hề thừa nhận như vậy. S. Bởi thế họ sẽ không nói và làm gì hết. Vì bản nhân nghĩ khi tranh luận họ không dám mở miệng nói cho dù làm điều bất chính họ cũng không phải gánh chịu trừng phạt. [d] Thay vì thế bản nhân nghĩ họ khẳng định họ không hề phạm tội, đúng không? E. Tiên sinh nói chí phải. https://thuviensach.vn S. Vì vậy họ không tranh cãi người làm điều bất chính phải gánh chịu trừng phạt; thay vì thế có lẽ họ tranh cãi người làm điều bất chính là ai, làm cái gì, làm khi nào. E. Tiên sinh nói đúng quá. S. Thần linh có ở vị thế tương tự như thế không nếu quả thực cãi nhau về vấn đề phải trái, như lý luận của quý hữu cho thấy? Có thần linh nào xác nhận có thần linh làm điều bất chính trong khi có thần linh phủ nhận không? Vì chắc chắn, quý hữu tài ba ơi, không thần linh hay thế nhân nào [e] dám nói người làm điều bất chính không phải gánh chịu hình phạt. E. Vâng, trong chuyện này, thưa, tiên sinh nói chí phải, ít nhất nhìn tổng quát. S. Nhưng, Euthyphro ơi, bản nhân hình dung người tranh cãi tranh cãi việc đặc biệt đã làm, cả thế nhân lẫn thần linh, nếu thần linh thực sự tranh cãi. Chỉ vì họ khác nhau về việc làm nào đó nên có người khẳng định việc làm thực hiện chính trực, có người khẳng định việc làm thực hiện bất chính, phải thế không? E. Thưa, phải. S. Vậy, [9a] Euthyphro quý mến, làm thầy dạy, phổ biến kiến thức để bản nhân có thể trở thành người hiểu biết. Nếu nông phu làm thuê can tội sát nhân, bị chủ nhân nạn nhân trói chặt, sau đó chết vì đói, lạnh, trước khi chủ nhân hiểu nhờ đạo sĩ thành thạo luật lệ chỉ dẫn phương thức phải làm giải quyết nội vụ, chứng cớ quý hữu đưa ra thế nào để tất cả thần linh đều coi người đó bị giết một cách bất chính, để nhân danh người đó người con có quyền truy tố bố đẻ vì tội sát nhân? Cố gắng cho bản nhân chứng cớ cụ thể để chứng tỏ trong trường hợp này không còn nghi ngờ gì nữa thần linh coi việc làm như thế là chính đáng. [b] Nếu để chứng minh quý hữu cung cấp https://thuviensach.vn chứng cớ thỏa đáng bản nhân sẽ không ngớt lời ca ngợi quý hữu là bậc hiểu biết uyên thâm. E. Thưa, việc có lẽ không dễ, tiên sinh. Dẫu vậy bỉ nhân vẫn miêu tả rành mạch để tiên sinh tường. S. Bản nhân hiểu. Sở dĩ nói vậy ấy là chỉ vì dưới mắt quý hữu về học hỏi bản nhân có vẻ kém cỏi, đần độn so với pháp quan tòa án. Quý hữu sẽ chứng minh rõ ràng cho họ thấy quý thân phụ hành xử như thế là bất chính, và làm như vậy thần linh đều ghét bỏ. E. Nhất định là vậy, thưa tiên sinh, miễn họ lắng nghe khi bỉ nhân cất lời. S. Ô, chứ sao, họ sẽ lắng nghe, miễn là quý hữu nói năng trôi chảy, trình bày trường hợp của mình rành mạch. [c] Nhưng trong lúc quý hữu diễn tả, bỗng dưng trong đầu bản nhân nảy sinh ý nghĩ. Bản nhân suy ngẫm, bản nhân trăn trở, bản nhân thầm nhủ: Cho dù Euthyphro có giảng giải rất ư cụ thể, rất đỗi hoàn chỉnh cho hay thần linh đều tin tưởng giết người như thế là bất chính, thử hỏi mình sẽ học hỏi được gì thêm nữa từ ông ta để am tường bản chất sùng đạo và báng đạo? Vì mặc dù việc làm này sẽ bị thần linh ghét bỏ, chắc vậy, song hiển nhiên từ lúc nãy đến bây giờ sùng đạo và báng đạo không được xác định rạch ròi, bởi rõ ràng cái thần linh ghét bỏ cũng là cái thân linh yêu thương. Cho nên bản nhân sẽ không hỏi quý hữu về điểm này. Nếu quý hữu đồng ý, ngô bối hãy giả dụ thần linh đều coi về bản chất việc làm của quý thân phụ là bất chính, và thần linh đều ghét bỏ. [d] Nhưng cho phép bản nhân hỏi có phải trong khi bàn luận ngô bối muốn sửa đổi thế này không: cái thần linh ghét bỏ là báng đạo, cái thần linh yêu thương là sùng đạo, và cái có thần linh yêu thương, có thần linh ghét bỏ là không sùng đạo, không báng đạo hoặc vừa sùng đạo vừa báng đạo. Có phải quý hữu muốn ngô bối định nghĩa sùng đạo và báng đạo như thế phải không? E. Vâng, cái gì ngăn cản ngô bối làm vậy hở tiên sinh? https://thuviensach.vn S. Phần riêng bản nhân không thấy gì, Euthyphro, song phần mình quý hữu cần để ý xem đề nghị có thể giúp quý hữu giảng giải cho bản nhân hết sức dễ dàng những gì quý hữu đã hứa. E. Thưa, sẵn sàng. [e] Bỉ nhân sẽ nói sùng đạo là cái thần linh đều yêu thương, đối nghịch là báng đạo, cái thần linh thảy ghét bỏ. S. Vậy ngô bối cũng nên xem lại có phải đó là phát biểu chính xác không? Hay ngô bối thông qua và chỉ chấp nhận những gì ngô bối, người khác phát biểu, công nhận có điều như thế nếu có người xác định như vậy? Hoặc ngô bối phải tìm hiểu người nói hàm ngụ cái gì? E. Vâng, ngô bối phải tìm hiểu, song bỉ nhân nghĩ phát biểu này là phát biểu minh bạch. S. Quý hữu ơi, [10a] ngô bối sẽ nhận xét tức thì phát biểu có như thế không. Xin suy ngẫm điều này. Có phải sùng đạo thần linh yêu thương vì là sùng đạo, hay sùng đạo là sùng đạo vì thần linh yêu thương? E. Bỉ nhân không hiểu tiên sinh định nói thế nào. S. Bản nhân sẽ cố gắng giải thích rõ ràng hơn. Về vật dụng ngô bối nói cái được mang và cái mang, cái được dắt và cái dắt, cái được nhìn và cái nhìn, quý hữu có nhận ra trong trường hợp dùng từ cặp đôi như thế những cái này khác nhau và khác nhau ra sao không? E. Bỉ nhân nghĩ bỉ nhân nhận ra. S. Tức là có cái được yêu và cái yêu, hai cái khác nhau. E. Dĩ nhiên. S.Vậy [b] cho bản nhân hay cái được mang là được mang vì có cái mang cái đó hay vì lý do khác. https://thuviensach.vn E. Không, vì lý do đó thôi. S. Cái được dắt là được dắt vì có cái dắt cái đó, và cái được nhìn vì có cái nhìn cái đó phải không? E. Thưa, phải. S. Bởi thế không phải vì một vật bị nhìn, nên có cái nhìn vật đó, trái lại, vì có cái nhìn vật đó, nên vật đó bị nhìn. Không phải vì một vật bị dắt, nên có cái dắt vật đó, song vì có cái dắt vật đó, nên vật đó bị dắt. Không phải vì một vật bị mang, nên có cái mang vật đó, nhưng vì có cái mang vật đó, nên vật đó bị mang. Có phải đó là điều bản nhân muốn diễn tả rõ ràng không hở Euthyphro? Điều bản nhân [c] muốn nói là thế này. Bất kỳ khi nào hậu quả xảy ra, hoặc cái gì đó chịu tác động, không phải cái chịu tác động tạo ra hậu quả, không, có nguyên nhân rồi mới có hậu quả. Không phải vì một vật bị tác động mà có hậu quả; không, vì nguyên nhân thúc đẩy, hậu quả mới xảy ra. Quý hữu đồng ý không? E. Thưa, bỉ nhân đồng ý. S. Ờ, vậy có phải vật được yêu là cái đang trên tiến trình trở thành cái gì, hoặc đang chịu đựng cái gì tác động không? E. Thưa, chắc vậy. S. Bởi thế trường hợp này cũng tương tự trường hợp vừa nêu. Không phải vì cái đó được yêu thương nên người ta thương yêu cái đó, mà bởi người ta thương yêu cái đó nên cái đó được yêu thương. E. Vâng, đúng thế. S. Vậy [d] ngô bối sẽ nói thế nào về sùng đạo bây giờ hở Euthyphro? Có phải sùng đạo là cái thần linh đều yêu thương như quý hữu nói không? https://thuviensach.vn E. Thưa, phải. S. Sùng đạo thần linh yêu thương vì sùng đạo là sùng đạo, hay vì lý do nào khác? E. Không vì lý do nào khác mà vì lý do này thôi. S. Vậy có phải sùng đạo thần linh yêu thương vì sùng đạo là sùng đạo, nhưng sùng đạo không là sùng đạo vì thần linh yêu thương? E. Thưa, chắc vậy. S. Nhưng vì là cái thần linh yêu thương sùng đạo là đối tượng của yêu thương và thân thiết với thần linh. E. Dĩ nhiên. S. Vậy thân thiết với thần linh không phải như sùng đạo, Euthyphro, cũng như sùng đạo không phải thân thiết với thần linh, như quý hữu nói; hai cái khác nhau, cái này khác cái kia. E. Sao lại thế hở tiên sinh? [e] S. Vì ngô bối đồng ý sùng đạo thần linh yêu thương vì sùng đạo là sùng đạo, không phải sùng đạo là sùng đạo vì thần linh yêu thương, đúng không? E. Thưa, đúng. S. Hơn thế, ngô bối cũng đồng ý thân thiết với thần linh, vì thần linh yêu thương, là thân thiết với thần linh do sự kiện được yêu thương, song không phải được yêu thương vì thân thiết với thần linh. E. Đúng thế. https://thuviensach.vn S. Nhưng nếu thân thiết với thần linh tương tự sùng đạo, Euthyphro quý mến ơi, nếu sùng đạo được yêu thương vì là sùng đạo, [11a] vậy thân thiết với thần linh cũng được yêu thương vì là thân thiết với thần linh; nếu thân thiết với thần linh là thân thiết với thần linh vì được thần linh yêu thương, vậy sùng đạo cũng là sùng đạo vì được thần linh yêu thương. Thực tế hiện nay quý hữu thấy tương quan giữa hai trường hợp là đối nghịch, hoàn toàn khác nhau, trường hợp này khác trường hợp kia. Trường hợp này là thứ thuộc bản chất để yêu thương vì được yêu thương; trường hợp kia được yêu thương vì là thứ thuộc bản chất để yêu thương. Euthyphro ơi, bản nhân thấy dường như khi hỏi sùng đạo là gì quý hữu không muốn hé lộ bản chất sùng đạo cho bản nhân hay, mà chỉ kể một thuộc tính hoặc phẩm chất của sùng đạo, sùng đạo có phẩm chất là được tất cả thần linh yêu thương; song quý hữu vẫn chưa nói cho bản nhân hay cái đó là gì mà có thuộc tính này. [b] Bởi thế, bây giờ xin vui lòng, nếu không phản đối, đừng che giấu sự thật, mà mạnh dạn cho biết lần nữa từ đầu sùng đạo là gì mà được thần linh yêu thương hay có thuộc tính nào khác, ngô bối sẽ không tranh cãi về chuyện này, hoan hỉ nói cho bản nhân rõ, đừng dè dặt, thế nào là sùng đạo và thế nào là báng đạo. E. Nhưng, tiên sinh ơi, bỉ nhân không biết làm thế nào chuyển tải sang tiên sinh những gì chứa đựng trong đầu, nói thế nào, nói cái gì. Chẳng hiểu sao bất kể cái gì ngô bối đưa ra lại cứ quay cuồng, chuyển đổi vị trí, không muốn đứng yên tại chỗ như ngô bối sắp đặt. S. Nhận định của quý hữu, Euthyphro ơi, xem ra chẳng khác sáng tác của Daedalus, tổ tiên bản nhân.[c] Nếu bản nhân giới thiệu, trưng bày công trình nghệ thuật đó, thế nào quý hữu cũng chê cười, bóng gió gợi ý chẳng qua chỉ vì liên hệ với tổ tiên do thừa hưởng đặc chất của dòng họ nên tác phẩm bản nhân tác tạo bằng lời cao chạy xa bay như hình tượng người ấy tạo tác, không chịu đứng tại chỗ đã định. Nhưng đề nghị ngô bối đang bàn là do quý hữu, không do bản nhân, ngô bối cần bông đùa dí dỏm khác, đề https://thuviensach.vn nghị đó không chịu đứng im chờ đợi quý hữu, dường như quý hữu cũng nghĩ thế. E. Tiên sinh, bỉ nhân thấy sự thể dường như ngược lại, điều ngô bối đang bàn đòi hỏi nhận định dí dỏm tương tự, đòi hỏi ghê gớm, vì khả năng di động, không đứng im tại chỗ không phải khả năng bỉ nhân mang lại cho chúng, cho nên bỉ nhân thấy hình như tiên sinh đúng là Daedalus, [d] vì theo chỗ bỉ nhân để ý chúng sẽ đứng im tại chỗ. S. Có lẽ thế thật, quý hữu, về nghệ thuật, sử dụng khả năng riêng biệt, xem ra bản nhân dường như đã trở nên điêu luyện hơn người ấy, ít nhất ở mức độ nào đó, vì người ấy chỉ làm nghệ phẩm của mình di chuyển, không đứng im tại chỗ, trong khi ngoài sản phẩm của mình bản nhân còn làm tương tự với sản phẩm của người khác. Và đặc biệt đối với bản nhân, xin để ý, phần cực kỳ tinh tế trong nghệ thuật là bản nhân khéo léo, tài hoa mà không cần cố ý chủ tâm. Bản nhân ước ao phát biểu của ngô bối kiên định, bất động [e] hơn là vơ tiền vét của của Tantalus hay ôm tài năng, giữ tay nghề của Daedalus. Thôi bỏ qua chuyện này. Vì thấy quý hữu hình như xuống tinh thần đang sáng tạo khó khăn không cần thiết, bản nhân sẽ đích thân hăng hái trợ giúp để quý hữu có thể giảng giải cho hay thế nào là sùng đạo. Đừng chán nản bỏ cuộc trước khi kết thúc. Để ý xem có phải quý hữu nghĩ cái gì là sùng đạo đều phải chính trực không. E. Vâng, bỉ nhân nghĩ vậy. S. Thế quý hữu có cũng nghĩ chính trực là sùng đạo không? Hoặc sùng đạo có phải là chính trực không, trong khi chính trực không phải sùng đạo, song có phần sùng đạo, có phần không? [12a] E. Bỉ nhân không theo kịp ý nghĩa tiên sinh nói. S. Mặc dù trẻ hơn quý hữu khôn hơn bản nhân gấp bội. Song như bản nhân nói, quý hữu đang xuống tinh thần, đang sáng tạo khó khăn vì trữ lượng https://thuviensach.vn khôn ngoan, hiểu biết quá mức. Tập trung ý nghĩ, quý hữu ơi, vì điều bản nhân nói muốn nắm bắt không chút khó khăn. Bản nhân nói ngược điều thi hào phô diễn: Chúa tể sáng tạo mọi vật, muôn loài xuất hiện dưới mắt ngô bối, chớ ngỏ lời xúc phạm, vì chỗ nào có lo sợ chỗ nấy cũng có kính phục. [b] Thực tình bản nhân không đồng ý thi hào nói như thế. Bản nhân có nên nói cho quý hữu hay tại sao không? E. Xin cho hay, đừng ngần ngại. S. Bản nhân nghĩ nói chỗ nào có lo sợ chỗ nấy cũng có kính phục là không đúng. Bản nhân thấy nhiều người lo sợ bệnh tật, nghèo khổ hay bất kể bất hạnh nào đó, mặc dù lo sợ, song không hề cảm thấy kính phục cái họ lo sợ. Đồng ý không? E. Thưa, chắc chắn. S. Nhưng bản nhân nghĩ sự thật là chỗ nào có kính phục chỗ nấy cũng có lo sợ. Có người nào cảm thấy rụt rè, ngượng ngùng trước hành động nào đó cùng lúc cũng không cảm thấy lo sợ, khiếp đảm mang tiếng làm điều xấu xa, sai trái không? [c] E. Không, người đó cũng lo sợ. S. Vậy nói chỗ nào có lo sợ chỗ nấy cũng có kính phục là không đúng, mà nên nói chỗ nào có kính phục chỗ nấy cũng có lo sợ, nhưng không nói chỗ nào có lo sợ chỗ nấy luôn luôn có kính phục, vì về phạm vi lo sợ trải rộng hơn kính phục. Kính phục là phần đặc biệt của lo sợ, cũng như số lẻ là phần đặc biệt của con số. Vì thế không phải chỗ nào có con số chỗ nấy cũng có số lẻ, song chỗ nào có số lẻ chỗ nấy cũng có con số. Quý hữu theo kịp điều bản nhân nói chứ? E. Chắc chắn. https://thuviensach.vn S. Đó là điều bản nhân muốn hỏi quý hữu trước đây, có phải chỗ nào có sùng đạo chỗ nấy cũng có chính trực không? [d] Có thực chỗ nào có sùng đạo, chỗ nấy có chính trực, có chỗ có chính trực nhưng không bao giờ có sùng đạo không? Có phải sùng đạo là phần đặc biệt của chính trực không? Ngô bối có nên nói thế hay quý hữu nghĩ khác? E. Không, ngô bối xác định như thế; bỉ nhân nghĩ tiên sinh nói phải. S. Sau điểm này để ý điểm tới. Nếu sùng đạo là phần đặc biệt của chính trực, vậy có lẽ ngô bối cần tìm hiểu sùng đạo là phần thế nào của chính trực. Bây giờ nếu quý hữu hỏi về điều vừa nêu, chẳng hạn số chẵn là phần thế nào của con số, hoặc bản chất thực sự của số này là thế nào, bản nhân sẽ đáp: Không phải lệch mà cân. Quý hữu có nhận thấy thế không? E. Thưa, có. S. Vậy đến lượt quý hữu theo đường lối tương tự cũng cố gắng giảng giải cho bản nhân hay [e] sùng đạo là phần thế nào của chính trực để đến lượt bản nhân cũng có thể nói với Meletus đừng cư xử bất chính nữa và ngừng cáo giác bừa bãi vì báng đạo, vô thần, bởi bây giờ đã được quý hữu chỉ giáo đầy đủ bản nhân hiểu thế nào là kính phục và sùng đạo, thế nào là bất kính và báng đạo. E. Tiên sinh, theo bản nhân nghĩ dường như kính phục hoặc sùng đạo là phần đặc biệt của chính trực liên hệ tới việc chăm lo thần linh trong khi phần còn lại của chính trực liên hệ tới việc chăm lo con người. S. Euthyphro, bản nhân nghĩ câu trả lời quý hữu đưa ra quả thật tuyệt vời; tuy thế bản nhân vẫn chưa hoàn toàn đón nhận những gì mong muốn, [13a] vì vẫn chưa nắm vững quý hữu muốn nói chăm lo là thế nào. Chắc hẳn quý hữu không muốn nói chăm lo trong trường hợp thần linh cùng loại chăm lo như trong trường hợp khác, chẳng hạn ngô bối nói không phải ai cũng biết làm thế nào chăm lo ngựa trừ người luyện ngựa, phải thế không? https://thuviensach.vn E. Thưa, bỉ nhân muốn nói như vậy. S. Vì luyện ngựa là chăm lo ngựa? E. Vâng. S. Cũng như không phải ai cũng biết làm thế nào chăm lo chó, trừ người luyện chó. E. Vâng, đúng thế. S. Vì luyện chó là chăm lo chó. E. Vâng. [b] S. Luyện trâu bò làm ruộng là chăm lo trâu bò. E. Đương nhiên. S. Vậy sùng đạo hoặc kính phục có phải là chăm lo thần linh không hở Euthyphro? Có phải đó là điều quý hữu muốn nói không? E. Thưa, đúng. S. Hậu quả của việc chăm lo trong từng trường hợp có giống nhau không? Chẳng hạn điều bản nhân muốn nói là thế này. Làm vậy là nhằm làm tốt, đem lợi cho cái được chăm lo, cũng như quý hữu thấy ngựa được người luyện ngựa chăm lo sẽ có lợi và trở nên khá hơn. Quý hữu đồng ý chứ? E. Thưa, đồng ý. S. Vậy sự thể diễn ra tương tự với chó người luyện chó chăm lo, trâu bò người luyện trâu bò chăm lo, [c] và loại khác nữa đúng không? Hay là quý hữu cho rằng chăm lo là nhằm làm hại vật được chăm lo? E. Trời đất ơi, không, bỉ nhân không nghĩ thế! https://thuviensach.vn S. Nhưng nhắm đem lợi ích cho vật được chăm lo? E. Dĩ nhiên. S. Nếu là chăm lo thần linh vậy sùng đạo có cũng đem lợi ích cho thần linh và làm cho thần linh khá hơn không? Quý hữu có đồng ý khi làm việc sùng đạo, quý hữu làm cho một trong số thần linh khá hơn không? E. Lạy Chúa tể, không, bỉ nhân không làm thế. S. Không, Euthyphro, bản nhân cũng không nghĩ quý hữu có ý nói vậy, nhất định không. Vì thế bản nhân hối thúc quý hữu giải thích loại chăm lo thần linh quý hữu muốn nói, [d] bởi bản nhân không nghĩ quý hữu muốn nói loại này. E. Tiên sinh nói đúng, bỉ nhân không hàm ngụ loại tiên sinh miêu tả. S. Nhưng chăm lo thần linh loại nào quý hữu cho là sùng đạo? E. Loại tương tự như nô lệ xử sự với chủ nhân, thưa tiên sinh. S. Thế hả. Sẽ là loại chăm lo thành thạo phục vụ thần linh chứ gì. E. Đúng vậy. S. Đơn cử trường hợp chăm lo thành thạo của y sĩ; cho bản nhân hay chăm lo như vậy thực sự nhằm mục đích gì? Quý hữu có nghĩ đó là bảo vệ sức khỏe không? E. Thưa, bỉ nhân nghĩ đúng thế. S. Chăm lo thành thạo của người đóng thuyền? [e] Chăm lo như thế nhằm mục đích gì? E. Hiển nhiên là đóng thuyền, tiên sinh à. https://thuviensach.vn S. Trường hợp thợ nề bản nhân nghĩ là xây cất ngôi nhà. E. Vâng. S. Vậy, quý hữu tài giỏi ơi, cho bản nhân hay, chăm lo thành thạo phục vụ thần linh nhằm mục đích gì? Chắc hẳn quý hữu biết, vì quý hữu khẳng định quý hữu am tường vấn đề siêu linh thâm hậu hơn mọi người. E. Vâng, bỉ nhân quả có khẳng định như thế, tiên sinh. S. Vậy cho bản nhân hay, nhân danh Chúa tể, mục đích tuyệt vời thần linh nhằm đạt là gì khi sử dụng ngô bối như tôi tớ? E. Nhiều thành quả rạng rỡ, tiên sinh. S. Như tướng chỉ huy ngoài mặt trận, quý hữu. [14a] Tuy nhiên, dù thế chăng nữa, quý hữu cũng không gặp khó khăn tóm tắt cho bản nhân hay những gì họ quan tâm hơn hết để đạt chiến thắng trong chiến tranh, phải vậy không? E. Dĩ nhiên. S. Nông dân làm ruộng cũng đạt nhiều thành quả rực rỡ; dẫu vậy thành quả của họ có thể tóm tắt là cố gắng cày sâu cuốc bẫm để sản xuất thực phẩm từ đất lành. E. Hiển nhiên. S. Vô số thành quả rạng rỡ thần linh hoàn tất thì sao? Quý hữu tóm tắt công trình đó thế nào? E. Socrates, lúc nãy bỉ nhân đã nói việc làm khá nhọc nhằn [b] nếu tiên sinh muốn biết tỉ mỉ vấn đề thực sự thế nào. Dù vậy bỉ nhân sẽ chỉ có thể nói tổng quát không đi vào chi tiết để tiên sinh hay. Nếu con người biết nói làm sao, làm thế nào để làm đẹp lòng thần linh khi cầu nguyện cũng như lúc tế https://thuviensach.vn sinh, như vậy là sùng đạo, làm thế là bảo vệ cả đời sống gia đình riêng tư lẫn đời sống công cộng thành quốc. Nghịch với lời nói và hành động làm đẹp lòng thần linh là báng đạo, làm thế cũng là đảo lộn và phá hủy mọi thứ. S. Euthyphro, bản nhân tin chắc nếu muốn quý hữu có thể trả lời câu hỏi vắn tắt trong vài chữ. Sự thật là quý hữu không định tâm chỉ bảo, bản nhân thấy rõ ràng. [c] Vì thế đến lúc gay cấn quý hữu tránh né. Nếu quý hữu trả lời, bây giờ bản nhân đã có đủ kiến thức mong muốn nhờ quý hữu trợ giúp hiểu thế nào là sùng đạo. Nào ngờ người yêu phải bước theo từng bước bất kỳ tình yêu dẫn dắt tới đâu. Làm ơn lần này vui lòng nói cho hay quý hữu hiểu người sùng đạo và lòng sùng đạo là thế nào? Cả hai là hiểu biết thành thạo làm thế nào tế sinh và cầu nguyện phải không? E. Vâng. S. Có phải tế sinh là hiến dâng phẩm vật cho thần linh, cầu nguyện là biểu lộ van xin với thần linh không hở? E. Thưa, đúng thế, tiên sinh. S. Vậy theo quan điểm này [d] sùng đạo sẽ là hiểu biết làm thế nào cầu xin và dâng hiến thần linh. E. Tiên sinh hiểu tường tận ý nghĩa điều bỉ nhân muốn nói. S. Quý hữu quý hóa ơi, vì là kẻ say mê, mến mộ thèm muốn hiểu biết của quý hữu, bản nhân chăm chú không rời, bởi thế mọi điều quý hữu nói ra không điều nào sẽ rơi vào khoảng không. Nhưng dù sao cũng nói cho bản nhân hay loại chăm lo này đối với thần linh là thế nào? Quý hữu có ý nói loại này gồm cầu xin và dâng hiến thần linh không? E. Thưa, đúng thế. https://thuviensach.vn S. Vậy có phải khi cầu xin, cung cách đúng đắn [e] là cầu xin những gì ngô bối cần thần linh ban cho không? E. Làm sao khác được. S. Cũng như có phải khi hiến dâng, cung cách đúng đắn là dâng hiến phẩm vật đền đáp phẩm vật thần linh thực sự cần từ ngô bối không? Bởi sử dụng tặng phẩm đem cho người nào mà người đó không cần sẽ là sử dụng vô duyên, vụng về. E. Đúng quá, tiên sinh. S. Vậy, Euthyphro ơi, sùng đạo dường như là loại nghệ thuật đổi chác thành thạo giữa thần linh và con người. E. Vâng, đổi chác, nếu tiên sinh muốn miêu tả như thế. S. Chẳng muốn gì miễn là sự thật. Nhưng cho bản nhân hay thần linh thực sự được lợi ích gì từ tặng phẩm ngô bối hiến dâng? Những gì thần linh ban đều hiển nhiên với mọi người, [15a] vì mọi thứ tốt đẹp ngô bối có đều do thần linh ban. Ngược lại, thần linh được lợi ích gì từ tặng phẩm ngô bối dâng hiến? Phải chăng việc đổi chác đem lại nhiều lợi ích ngô bối tiếp nhận đủ thứ tốt đẹp từ thần linh trong khi thần linh chẳng tiếp nhận tí gì từ ngô bối? E. Socrates, tiên sinh có thực sự hình dung thần linh rút tỉa lợi ích từ những gì tiếp nhận từ ngô bối không? S. Ơ, nếu không, tặng phẩm ngô bối dâng hiến thần linh là gì hở Euthyphro? E. A, thưa, tôn trọng, kính mến và, như bỉ nhân vừa nói, tri ân thần linh, tiên sinh nghĩ thế nào? https://thuviensach.vn S. Vậy sùng đạo là tri ân thần linh, [b] song không đem lại lợi ích hoặc tỏ ra thân thiết với thần linh phải không Euthyphro? E. Phần riêng bỉ nhân nghĩ sùng đạo là cực kỳ thân thiết với thần linh. S. Vậy trong trường hợp đó sùng đạo xem ra lại là thân thiết với thần linh. E. Vâng, nhất định. S. Khi nói vậy quý hữu có ngạc nhiên không nếu phát biểu rõ ràng xê dịch thay vì đứng im tại chỗ? Quý hữu có trách cứ bản nhân là Daedalus, vì làm chúng di động, trong khi là nghệ nhân khéo léo hơn Daedalus quý hữu khiến chúng quay thành vòng tròn không hở? Quý hữu không nhận ra tranh luận của ngô bối đã đi vòng, quay lại điểm ngô bối bắt đầu ư? [c] Chắc hẳn quý hữu nhớ khởi đầu ngô bối thấy sùng đạo và được thần linh yêu thương không tương tự mà khác biệt. Quý hữu nhớ không? E. Thưa, có. S. Vậy bây giờ quý hữu có nhận ra quý hữu khẳng định sùng đạo là thân thiết với thần linh không? Và có phải thân thiết với thần linh là được thần linh yêu thương không? Hay không phải? E. Thưa phải. S. Vậy một là ngô bối sai trong kết luận vừa rồi, hai là nếu đúng lúc đó ngô bối sai trong giả thiết bây giờ. E. Thưa, dường như vậy. S. Bởi thế ngô bối phải bắt đầu tìm hiểu trở lại từ đầu sùng đạo là gì, vì bản nhân sẽ không sẵn sàng từ bỏ ý định chừng nào chưa biết câu trả lời. Xin đừng nghĩ bản nhân không xứng đáng mà từ chối. [d] Thay vì thế tập trung cao độ ý chí, bây giờ hơn bao giờ cho bản nhân biết sự thật. Bởi trong hàng https://thuviensach.vn thế nhân nếu có ai ôm chặt hiểu biết như Proteus, người đó là quý hữu, bản nhân sẽ không để bước đi, trước khi nói cho hay. Nếu không hiểu sùng đạo và báng đạo tường tận bản nhân tin chắc quý hữu sẽ không bao giờ dám cáo buộc thân phụ già nua vì tội giết người nhân danh nông bộc tầm thường. Quý hữu sợ nếu hành xử không đúng đắn thần linh sẽ thịnh nộ, quý hữu sẽ mất mặt với con người. Bởi thế bản nhân biết chắc quý hữu am tường sùng đạo và báng đạo là thế nào. [e] Vậy cho bản nhân hay, Euthyphro tuyệt vời, đừng giấu giếm, quý hữu nghĩ hai thứ là thế nào. E. Để khi khác, tiên sinh, vì bây giờ mắc hẹn cần kíp, bỉ nhân phải đi tức thì. S. Sao lại thế, quý hữu! Dứt áo ra đi như vậy là bứt bản nhân khỏi hy vọng lớn lao, đẩy vào tuyệt vọng não nề! Những mong qua quý hữu chỉ bảo học hỏi bản chất, thế nào là sùng đạo, thế nào là báng đạo, [16a] nhất là thoát khỏi tội trạng Meletus cáo buộc, chứng tỏ cho đương sự hay nhờ Euthyphro giác ngộ bây giờ bản nhân đã thông hiểu vấn đề tôn giáo, không còn xuẩn động khiến sơ suất biểu lộ quan điểm lạ lẫm, trái ngược truyền thống, và hơn thế sẽ sống phần đời còn lại khá hơn. https://thuviensach.vn Apologia (Biện giải) Năm 399 TCN, ba công dân thành quốc Athens – Meletus, Anytus và Lycon – đồng thanh tố cáo trước tòa Socrates là mối đe dọa đối với xã hội và đất nước. Họ đưa ông ra tòa vì hai tội: tà đạo và đầu độc thanh niên. Cáo buộc thứ nhất liên hệ tới tôn giáo chủ yếu nhằm gieo rắc dự tưởng cùng ác cảm trong lòng mọi người đối với triết gia có tư tưởng khai phóng; tố cáo như thế đã được sử dụng trước kia kết quả khá tốt đẹp đối với triết gia Anaxagoras (500-428 TCN) chủ trương vạn vật biến dịch, sinh hóa vô thường; quan niệm của triết gia phần nào ảnh hưởng Socrates, song không cụ thể vì Socrates rõ ràng có khuynh hướng tôn giáo. Dẫu thế ông vẫn bị nêu tên là phần tử báng bổ đối với tín ngưỡng truyền thống, phát biểu của ông về ‘tiếng nói thiêng liêng’ cũng bị ghi vào sổ đen là sáng tạo phàm tục của nhà tư tưởng nguy hiểm. Cáo buộc thứ hai liên hệ tới chính trị bắt nguồn từ thực trạng xã hội quy kết ông là phần tử phản động đối với thể chế đương thời. Số người quen biết hoặc số người ông giao du phần nào thuộc giới trưởng giả hữu khuynh, phần lớn đã qua đời, bây giờ nhớ lại nhiều người vẫn còn rùng mình, sởn tóc gáy, một trong số môn sinh thân tín là Alcibiades (bỏ Athens theo Sparta) lúc này hồi tưởng ai cũng nghĩ đó là phần tử phản quốc làm hại xứ sở. Người ta bảo Socrates đã khiến số người này lầm đường lạc lối, và ông cũng làm tương tự với đám thanh niên thành quốc. Không những thế ông lại có khuynh hướng coi ý kiến đa số quần chúng là kém cỏi, đần độn, thành phần cầm quyền ngu muội, thiển cận; sự thể khiến ông trở thành đối tượng chính quyền dân chủ mới tái lập nghi kỵ, trong đó Anytus là nhân vật quyền uy, áp đảo hơn cả. Trong Lá thư thứ bảy Plato cho biết ông coi vụ xử và cái chết của sư phụ như điểm ngoặt quyết liệt trong cuộc đời. Qua số phận vị thầy khả kính ông https://thuviensach.vn nhìn ra mấu chốt vấn đề ràng buộc con người với chính trị. Ông mô tả vấn đề ngắn gọn, lôi cuốn trong Biện giải. Đối thoại gồm ba phát biểu. Phát biểu thứ nhất, dài hơn cả Socrates bình thản, cao giọng biện giải trước bồi thẩm đoàn lúc ôn tồn, lúc gay gắt. Phát biểu gồm năm phần: 1. Mở đầu nói về cung cách nói năng của ông (17a-18a) 2. Trả lời cáo buộc của số người cáo buộc trước đây (18a-24b) 3. Trả lời cáo buộc của số người cáo buộc hiện nay (24b-28b) 4. Lạc đề nói về lối sống của ông (28b-34b) 5. Kết luận về thái độ cao cả và chính trực của ông (34b-35d) Ra ngoài đề song Socrates không ngừng biện giải. Ông tiếp tục nói và nói khá dài hé lộ cho người nghe thấy toàn bộ vấn đề về lối sống của ông. Phần có vẻ lạc đề là trọng điểm cuộc biện giải, bởi nếu lối sống của Socrates lành mạnh, vậy hiểu biết của thành quốc về tà đạo và đầu độc phải coi là khiếm khuyết. Phân này chia làm hai phần do tiên liệu mỗi phần đưa ra ý kiến phản bác có thể nêu lên chống lại lối sống của Socrates. Phần thứ nhất cho thấy trong tư thế viên chức nhà nước Socrates là người cứu hộ Athens; phần thứ hai giải thích tại sao Socrates duy trì vai trò thứ dân đứng ngoài phe phái, không tham gia chính trị. Phần thứ nhất (28b-31c) Socrates ví mình như Achilleus - chiến binh anh hùng trong trường ca Iliad của Homer. Cũng như Achilleus, vì lẽ phải và chính trực, Socrates coi thường cái chết. Song đến đây nét tương tự chấm dứt. Socrates hàm súc tự coi bản thân là người nối gót chiến binh anh hùng vừa kể. Người thực sự phải nhường bước cho người chân thực. Thay thế hành động đẫm máu Achilleus thể hiện ngoài chiến trường Socrates bày tỏ trong chuyện trò thầm lặng quan tâm tới phẩm chất thận trọng, lòng yêu sự thật, tâm hồn nhân hậu. Phần thứ hai (31c-34b) kể lối sống của mình Socrates nói ông đứng ngoài vòng tranh bá đồ vương vì tiếng nói thiêng liêng xuất hiện từ thiếu thời ngăn cản. Ông https://thuviensach.vn tuân theo do luôn luôn nhận thấy khi nào báo động tiếng nói đều chính xác. Ông còn nói nếu hăng say dấn thân vào hoạt động chính trị, ganh đua phe phái, có lẽ ông bị giết chết từ lâu, bởi số người công khai đấu tranh cho công bình luôn luôn mất mạng. Ông hồi tưởng nguy khốn khi chống lại biện pháp bất công của chế độ dân chủ và sau đó chính sách tàn nhẫn của Ba Mươi Bạo Chúa. Đối với thanh niên ông khẳng định ông chưa hề dạy ai cái gì, ông sẵn sàng chuyện trò công khai, cởi mở với bất kỳ ai, không lấy thù lao. Chuyện trò như thế không có gì là độc hại, nhất là khi vạch trân tình trạng ngu tối, dốt nát của số người huênh hoang cho mình là giỏi giang, thông thái. Phát biểu thứ hai: phản đề nghị (35e-38b). Sau khi bồi thẩm đoàn tuyên bố bình quyết, Meletus người cáo buộc Socrates đề nghị hình phạt tử hình. Socrates phải đưa ra phản đề nghị. Bồi thẩm đoàn sẽ bỏ phiếu chấp nhận một trong hai đề nghị. Socrates đề nghị ông được ăn uống miễn phí và sống suốt đời trong Prytaneum, biệt điện cổ kính, thiêng liêng của thành quốc. Ân huệ chỉ dành cho quán quân Olympic, tướng lĩnh xuất chúng, ân nhân xã hội, đại diện gia đình tổ tiên đã cống hiến đáng kể cho đất nước. Ông khẳng định ông thuộc hàng ân nhân như thế vì ông làm cho thành quốc không phải hình như mà thực sự sung sướng. Mấy người bạn bảo ông rút lại đề nghị, họ chấp nhận phạt vạ. Socrates đề nghị phạt vạ, nhưng bồi thẩm đoàn có lẽ giận dữ vì thái độ ngạo mạn trong phản đề nghị thứ nhất bỏ phiếu quyết định tử hình. Phát biểu thứ ba: lời chia tay với bồi thẩm đoàn (38c-42a). Trong phát biểu thứ ba truớc khi bị đưa về nhà lao chờ thụ án, trước hết Socrates nói với người bỏ phiếu kết tội. Ông tiên đoán người theo ông, gay gắt và cương quyết, sẽ trả thù cái chết của ông, họ sẽ trách cứ, nguyền rủa người Athens nhiều hơn ông khi ông còn sống. (Tiên đoán của Socrates chứng nghiệm qua việc Plato và Xenophon biện hộ can phạm thành công. Hơn thế, ngày xưa cũng nghe kể, mặc dù không được chứng thực, dân Athens ngay sau đó ân hận vì đã kết tội tử hình Socrates, đồng thời đối xử khe khắt với người https://thuviensach.vn cáo buộc ông.) Tiếp theo ông nói với người bỏ phiếu tha bổng. Ông cho hay ông sẽ kể huyền thoại (39e). Dấu hiệu cho thấy kết quả vụ xử không có gì là tồi tệ, ông kể daimonion không chống đối khi ông nói. Sau đó ông trình bày hai ý kiến chết là tốt đẹp. Thứ nhất, chết là tốt đẹp vì chết như giấc ngủ. Thứ nhì, nếu chết dẫn tới cuộc đời kiếp sau, như người ta nói, ông sẽ tiếp tục cất bước trên đường đời như đã sống trên trần gian, chuyện trò, hỏi han người bắt gặp, nhất là người nổi tiếng lừng danh. Tạm biệt người bỏ phiếu vô tội, Socrates ca ngợi họ có niềm tin thần linh luôn luôn phù hộ người hiền lành, tử tế. Ông không nói ông có niềm tin như thế hay không. Ông nói bây giờ tốt hơn hết là rũ sạch ưu tư, phiền muộn. Phát biểu hàm ý biện giải của ông, có lúc hé lộ dường như muốn chọn cái chết, không bị suy tư trừu tượng về bản chất cái chết chế ngự, ông vừa kể lại, mà thay vào đó không khí đặc biệt của tình huống đè nặng ông đang đối đầu, trực diện. Có lẽ vì thế như Xenophon nói trong Biện hộ Socrates (5-9) trước bồi thẩm đoàn ông tìm cách tránh cảnh tuổi già đè nặng trên vai! Đọc lướt qua cứ tưởng Biện giải có vẻ như muốn trình bày ý kiến phê bình đời sống chính trị từ quan điểm triết học. Công dân và chính khách thành quốc đều dương dương tự đắc, vì ai cũng khẳng định hiểu biết sự việc mà thực ra tất cả chỉ có ý niệm mơ hồ, chứ không có hiểu biết xác đáng. Nhưng đi sâu vào lại thấy Socrates và Plato cũng để người đọc nhìn triết học từ quan điểm thành quốc. Như Plato mô tả phát biểu để biện giải của Socrates dẫn tới thất bại, song đó là thất bại toan tính. Biện giải của Plato xuất hiện đã biến thất bại nhất thời thành thành công lâu dài, mạng sống ông già đổi lấy tiếng thơm muôn thuở. Từ đó và do đó, cá nhân không tài sản, không quyền bính, không chức tước, Socrates trở thành mô hình biểu thị nét cao cả và vẻ chính trực của sĩ khí và triết học. Thưa, [17a] công dân thành quốc Athens, bản nhân không rõ khi nghe trình bày quý vị đã bị người cáo buộc bản nhân chi phối thế nào. Phần riêng bản nhân cảm thấy hầu như quên mất mình là ai, vì họ nói năng quá ư lôi cuốn. Dẫu thế họ nói nghe ra chẳng chữ nào chứa đựng sự thật. Bản nhân đặc biệt https://thuviensach.vn ngỡ ngàng trước một trong vô số diễn tả sai trái. Bản nhân muốn nói khi họ căn dặn quý vị phải canh chừng cẩn thận kẻo bản nhân đánh lừa, ẩn ý muốn nói bản nhân là diễn giả đáng gờm. [b] Bản nhân nghĩ họ đã đặc biệt trơ trẽn khi nói với quý vị như thế mà không đỏ mặt hổ thẹn, vì họ thừa hiểu rồi ra họ sẽ bị vạch trần âm mưu khi bản nhân phơi bày nhược điểm của mình, sự thật cho thấy bản nhân chẳng hề có khả năng là diễn giả, trừ phi, dĩ nhiên, khi nói diễn giả đáng sợ quý vị hàm ý người nói sự thật. Nếu đó là điều họ định gán ghép bản nhân sẵn sàng chấp nhận bản nhân là diễn giả, song không theo mô hình, cung cách của họ. Vâng, đúng thế, bản nhân nhắc lại, người cáo buộc không nói cái gì là thật hoặc tí nào là thật, trái lại quý vị sẽ nghe bản nhân trình bày đầy đủ sự thật, chỉ có sự thật, không bằng ngôn từ văn hoa, lòe loẹt như họ, xin khẳng định cùng quý vị, [c] điểm xuyết đó đây từ uyển chuyển, bay bướm, cú cân xứng, gọn gàng; không, nhất định không, song quý vị sẽ nghe lời bộc trực, nhận định thẳng thắn bất chợt xuất hiện trong đầu, bản nhân vững tin điều bản nhân nói là chính trực, xin đừng vị nào mong đợi khác thế. Dù sao đối với người ở tuổi bản nhân thực ra chẳng thích đáng chút nào nếu xuất hiện trước quý vị. Ô công dân thành quốc Athens, chế biến diễn văn ngôn từ giả tạo như diễn giả vị thành niên. Nếu quý vị thấy trong khi biện giải sử dụng ngôn từ, giọng điệu tương tự giọng điệu, ngôn từ bản nhân thường sử dụng cả nơi chợ búa gần quầy nhà đổi tiền, chỗ nhiều người trong quý vị từng nghe bản nhân, lẫn bất kể nơi nào, xin đừng vì thế mà ngạc nhiên hoặc tỏ ra khó chịu lên tiếng ngăn chặn! [d] Vì sự thật là vậy. Xin quý vị để ý vị thế bản nhân. Đây là lần đầu tiên bản nhân xuất hiện trước pháp đình, tuổi đã bảy mươi. Bản nhân đương nhiên xa lạ với cung cách nói năng ở nơi này. Do vậy nếu quả thực bất đồ bản nhân là người từ xứ khác chắc hẳn thế nào quý vị cũng có cảm tình mà thứ lỗi nếu bản nhân nói năng theo cung cách cùng thổ ngữ đã được nuôi nấng, dạy dỗ, cũng vì thế trong trường hợp hiện tại [18a] bản nhân khẩn thiết yêu cầu, đó là công bằng ít nhất đối với bản nhân, quý vị gác sang bên, không đếm xỉa cung cách bản nhân thưa gửi, có thể ấp úng, có thể trôi chảy, thay vì thế xin chỉ để ý điểm duy nhất, theo dõi https://thuviensach.vn thật sát, xem bản nhân nói đúng hay sai. Bởi điểm tuyệt hảo đầu tiên của bồi thẩm đoàn cũng như điểm tuyệt hảo của biện hộ là nói sự thật. Cho nên trước hết, thưa quý vị bồi thẩm, xem ra hợp lý để biện giải bảo vệ bản thân, bản nhân sẽ phản bác cáo buộc sai trái thứ nhất và người cáo buộc thứ nhất, tiếp theo chống lại cáo buộc sai trái thứ hai cùng người cáo buộc thứ hai. [b] Phân biệt như thế vì nhiều người đã cáo buộc bản nhân với quý vị, nhiều năm về trước cho đến bây giờ, song chẳng nói gì là sự thật. Bản nhân sợ số người này hơn sợ Anytus và đồng bọn, mặc dù đám này cũng khủng khiếp chẳng kém. Tuy thế, thưa quý vị, đám kia còn khủng khiếp gấp bội. Họ chi phối, họ ảnh hưởng nhiều người trong quý vị từ thiếu thời, họ cáo buộc bản nhân, họ thuyết phục quý vị, mặc dù chẳng thực tí nào so với cáo buộc hiện tại, họ nói có người tên Socrates, tay thông thái, bậc minh triết, nhà tư tưởng bận bịu với sự vật lửng lơ trên trời, tìm hiểu, nghiên cứu đủ thứ dưới đất, có tài đổi trắng thay đen, biến lý luận ấu trĩ thành lý luận già dặn. [c] Thưa, quý vị, số người này vung tin khắp nơi, họ là số người cáo buộc thực sự nguy hiểm đối với bản nhân. Tại sao? Vì người để tai nghe họ sẽ nghĩ người tìm hiểu, nghiên cứu sự vật như thế chắc hẳn cũng là tay vô thần không tin tưởng thần linh. Ngoài ra, cũng cần nói thêm, số người tố cáo kiểu này đông lắm, họ tố cáo bản nhân từ lâu khá nhiều năm cho tới bây giờ! Hơn thế họ tiếp cận quý vị ở tuổi nhẹ dạ cả tin, dễ gây ấn tượng hơn hết, có số trong quý vị mới lớn, có số trong quý vị còn trẻ; đạt thắng lợi như trở bàn tay, họ cáo buộc bản nhân trong trường hợp hoàn toàn khiếm diện,vì không có ai lên tiếng biện giải bênh vực. Nhưng điều phi lý, kỳ dị hơn hết ấy là bản nhân không tài nào biết để nói [d] quý vị hay tên họ là gì, trừ người trong đám bất đồ là nhà làm hài kịch. Sử dụng đố kỵ, tận dụng vu cáo, phỉ báng số người này thuyết phục quý vị chống lại bản nhân, và có số sau khi bị thuyết phục đi thuyết phục người khác, tất cả khiến bản nhân bối rối, khó xử. Vì xem ra cũng không tài nào đem họ ra đây đối chất hoặc bác bỏ, song nhận thấy cần thiết, bản nhân sẽ nói để biện giải, tranh biện trường hợp của mình làm như chiến đấu với bóng tối, lăn xả vào bắt bẻ đối thủ vô hình trong khi không có ai trả lời! Bởi thế xin quý vị thông cảm, https://thuviensach.vn như bản nhân vừa nói, cáo buộc bản nhân chia thành hai nhóm: nhóm cáo buộc bây giờ và nhóm cáo buộc trước kia, [e] bản nhân vừa kể; và xin quý vị cũng đồng ý trước hết bản nhân phải trả lời, biện hộ chống lại nhóm cáo buộc trước kia. Vì quý vị nghe họ cáo buộc bản nhân sớm hơn, lâu hơn, nhiều hơn, dữ dằn hơn nhóm cáo buộc ở đây sau này. Vâng, phải rồi, đúng thế, đương nhiên bắt đầu bản nhân phải biện hộ bảo vệ bản thân, thưa quý vị, đồng thời trong thời gian ngắn ngủi cố gắng tẩy xóa khỏi tâm trí quý vị ấn tượng sai lầm [19a] đã ăn sâu bám rễ từ lâu. Bản nhân mong muốn việc làm đạt kết quả nếu bất luận thế nào cũng tốt đẹp đối với quý vị và bản nhân; bản nhân hy vọng biện giải sẽ thành công, song bản nhân thầm hiểu quyết định khó khăn vô cùng và bản nhân ý thức đầy đủ kế hoạch nan giải ra sao. Dù vậy cứ để dự định tiến hành như thần linh mong muốn, song bổn phận bản nhân là tuân theo luật pháp và trình bày biện giải. Bởi thế ngô bối trở lại từ đầu xem cáo buộc thế nào, căn cứ vào đó làm chuyện vu khống, [b] khuyến khích Meletus đưa ra cáo trạng buộc tội bản nhân. Vâng, đúng thế. Đám người vu cáo nói gì để vu oan bản nhân? Cần đọc cung từ, đúng thế, như thể cung từ là người cáo buộc thực sự về mặt pháp lý. Cung từ thế này: Làm điều bất chính, lăng xăng xía chuyện, Socrates nghiên cứu sự vật dưới đất, sự vật trên trời, đổi trắng thay đen biến lý luận non nớt thành lý luận già dặn, [c] lại còn đem điều như thế làm gương rao giảng dạy dỗ người khác. Tự mình quý vị cũng thấy sự việc tương tự trong hài kịch của Aristophanes, có người tên Socrates đu đưa xoay tròn trên sân khấu khẳng định ông ta đang bước đi trong không khí, nói năng lẩn thẩn liên hồi về sự việc bản nhân không hiểu, dù nhiều hay ít. Nói vậy song bản nhân không có ý coi nhẹ khinh thường nhận thức như thế, nếu ai đó thực sự am tường, để bản nhân khỏi bao giờ bị Meletus truy tố trong vụ kiện khủng khiếp, nhưng thực ra, thưa quý vị, bản nhân không dính líu gì với điều vừa kể. [d] Hơn thế, bản nhân trân trọng kính mời đa số quý vị làm nhân chứng, bản nhân kỳ vọng quý vị sẽ chỉ giáo, kể lại rành rọt cho nhau hay, số người trong quý vị đã nghe bản nhân trò chuyện, đa số quý https://thuviensach.vn vị nói lại với nhau, nếu ai trong quý vị có bao giờ nghe bản nhân chuyện trò về điều như thế, dù nhiều hay ít, rồi từ sự kiện này quý vị sẽ nhận ra điều đa số nói về bản nhân đều cùng loại, tất cả đều không đáng tin. Sự thật cho thấy không có sự việc nào như thế; nếu quý vị nghe ai đó nói bản nhân giảng dạy người ta là để làm tiền, điều đó cũng không đúng. [e] Mặc dù làm thế đối với bản nhân dường như cũng ngoạn mục nếu mình có khả năng dạy dỗ người ta như Gorgias ở Leontini, Prodicus ở Ceos, Hippias ở Elis. Vì mỗi người trong họ, thưa quý vị, đều có khả năng lần lượt đi vào thành phố thuyết phục đám trẻ rời bỏ bạn bè, giao du, kết thân với bất kỳ ai là công dân nếu muốn, họ thuyết phục đám trẻ rời bỏ không giao du, kết thân với đám này, [20a] mà kết thân, giao du với họ, nộp học phí hậu hĩ cho họ, hơn thế còn bày tỏ biết ơn. Về chuyện đó bản nhân nghe tin ở đây còn có người nữa từ Paros thuộc hàng thông thái tới thăm thành phố; vì tình cờ bản nhân gặp một người so với người khác đã trả bộn học phí cho đám Sô phít, Callias, con Hipponicus. Bản nhân hỏi chuyện (vì đương sự có hai con trai). Bản nhân nói: Callias, nếu hai con trai của đại nhân là ngựa con hoặc bê nhỏ, chắc hẳn chẳng chút khó khăn ngô bối phải kiếm và thuê người trông nom để biến chúng thành đĩnh đạc, hoàn hảo [b] theo tính năng thích hợp, phẩm chất tự nhiên, người đó sẽ là người khéo léo với ngựa hoặc tài giỏi với nghề nông. Nhưng vì hai đứa là con người, đại nhân dự tính tìm ai chăm lo việc đào luyện phẩm chất xã hội và cá nhân, ai am tường tính năng như thế? Bản nhân thiết tưởng đại nhân đã suy ngẫm vấn đề, vì có con trai. Có thấy người nào như thế không hở? Bản nhân hỏi. Người đó trả lời: Có chứ. Bản nhân tiếp lời: Ai vậy, tên là gì, người vùng nào nếu dạy thì tính bao nhiêu tiền? Người đó đáp: Evenus, Socrates, người đảo Paros, năm mina. Bản nhân thầm nghĩ Evenus thật diễm phúc nếu thực sự là bậc thầy nghệ thuật vừa kể, giảng dạy mà tính học phí khiêm nhường đến thế. [c] Phần riêng nếu sở đắc hiểu biết tương tự thế nào bản nhân cũng sẽ huênh hoang, vênh váo lên mặt, song rất tiếc, thưa quý vị, bản nhân không có. https://thuviensach.vn Có lẽ có vị sẽ ngắt lời, rồi hỏi: Vậy, Socrates, bị cáo làm gì? Sao lại bị cáo buộc như thế? Vì nếu quả thực không làm gì khác thường mà chỉ sinh hoạt bình thường đương nhiên tin đồn, chuyện kể sẽ không xuất hiện, trừ phi bị cáo làm gì dị thường khác hẳn đa số người đời. Bởi thế giải thích cho hay vấn đề ra sao để bồi thẩm đoàn sẽ không xử sự thiếu thận trọng như người khác đối với bị cáo. [d] Bản nhân thấy điều vị đó đưa ra là yêu cầu hợp lý. Bản nhân sẽ cố gắng chứng minh quý vị rõ sự thể thế nào khiến bản nhân mang tiếng sai trái và vu cáo trắng trợn. Vậy xin lắng nghe. Có lẽ có vài vị sẽ nghĩ bản nhân không nghiêm túc, thay vì thế hình như nói chuyện tào lao. Không, xin khẳng định bản nhân sẽ nói toàn bộ sự thật. Bản nhân, thưa quý vị, nổi tiếng như thế không do cái gì mà chỉ vì hiểu biết nào đó. Bản nhân muốn nói hiểu biết đó thuộc loại nào? Thưa, có lẽ đó là hiểu biết về con người. Rất có thể bản nhân thực sự am tường hiểu biết đó theo nghĩa giới hạn vừa nêu, [e] trong khi số vị bản nhân vừa kể thâm hậu về hiểu biết nào đó hơn hiểu biết về con người, hoặc giả bản nhân không thể giải thích hiểu biết đó là thế nào, vì chắc chắn bản nhân không sở đắc hiểu biết như thế, người nào nói bản nhân sở đắc là nói dối, nói để mạ lị, bêu xấu, cố ý chứ không vô tình. Bây giờ, thưa công dân Athens, xin quý vị đừng làm huyên náo nhằm ngăn chặn, phản đối, ngay cả nếu quý vị nghĩ bản nhân quá lời, vì chuyện bản nhân sẽ kể không phải bản nhân sáng tạo, song bản nhân sẽ nói rõ để quý vị hay nguồn gốc đáng tin cậy mà uy tín không thể chối cãi. Về hiểu biết của bản nhân, hiện hữu và bản chất, nếu quả thực là hiểu biết thuộc loại nào đó, và hiểu biết đó là gì, bản nhân sẽ đơn cử thần linh đền Delphi làm chứng. Sao lại thế? [21a] Thưa, chắc hẳn quý vị biết Chaerephon. Đương sự không những là bạn thân của bản nhân từ thiếu thời, mà còn là bạn thân của đa số quý vị mới đây cùng bị trục xuất lưu vong, cùng hồi hương với quý vị tái lập chế độ. Quý vị thừa biết đương sự thuộc loại người thế nào, hăng hái ra sao trong bất kể dự định nào chuẩn bị ra tay. Đặc biệt một hôm tới đền Delphi, đương sự cả gan tham khảo sấm ngữ hỏi ý thần linh về chuyện này, bây giờ như bản nhân nói trước đây, thưa quý vị, xin đừng làm ồn ào chặn https://thuviensach.vn lời, đương sự hỏi có ai hiểu biết thâm thúy hơn bản nhân không. Nữ tu Pythia điềm đạm đáp không có ai. Vì đương sự đã chết, liên hệ tới chuyện này, hiện diện ở đây, bào đệ sẽ là nhân chứng cho bản nhân. Bây giờ xin chú ý mục đích vì sao bản nhân kể chuyện này. [b] Bản nhân sẽ giảng giải để quý vị hay cáo buộc vu khống xuất phát từ đâu. Khi nghe lời nữ tu nói thế bản nhân tự hỏi: Thần linh muốn nói gì? Tại sao lại khó hiểu, bí ẩn mà không dùng ngôn từ giản dị, đơn sơ? Thế nghĩa là thế nào? Bản nhân ý thức rõ ràng bản nhân không hề thông thái, giỏi giang, dù nhiều hay ít. Vậy thần linh muốn nói gì khi phán bản nhân là người hiểu rộng biết nhiều hơn hết? Đương nhiên thần linh không phán điều giả dối, vì điều đó không xứng đáng với thần linh. Mất thời gian khá lâu rơi vào tình trạng thắc mắc, không hiểu thần linh hàm ý thế nào, song sau đó hết sức miễn cưỡng muốn tìm hiểu sự thật lời thần linh phán, bản nhân theo cách sau đây. Bản nhân đi kiếm một trong số người nổi tiếng uyên bác hơn hết, vì thầm nghĩ nhờ chỗ này chứ không phải chỗ nào bản nhân có thể vừa bác bỏ câu trả lời dành cho Chaerephon, [c] vừa trình bày rành mạch sự thể với sấm ngữ. Thần linh phán bản nhân là người kiến thức cao rộng nhất trần gian, nhưng thưa, đây mới là người kiến thức cao rộng gấp bội bản nhân. Bản nhân quan sát tận tường, bản nhân không cần nói tên, song người bản nhân có kinh nghiệm bản nhân sắp miêu tả, là chính trị gia già dặn, sành sỏi. Lúc tìm hiểu bản nhân có cảm nghĩ, rồi khi đàm đạo, thưa quý vị, bản nhân có ấn tượng mặc dù nhiều người nghĩ, và đặc biệt người này cũng nghĩ, người này có vẻ tinh tường, sâu sắc, nhưng thực ra không phải. Bởi vậy sau đó khi bắt đầu tìm cách cho người này thấy người này nghĩ mình giỏi giang, tài cán, song thực ra không phải. Do vậy người này đâm ra thù ghét bản nhân [d], kéo theo nhiều người đứng ngoài quan sát làm tương tự. Bởi thế bản nhân bỏ đi, vừa cất buớc, vừa thầm nhủ: Ừ, chắc chắn mình biết hơn người này. Cũng có thể cả hai chẳng biết gì để tự hào, song người này nghĩ người này biết gì đó mà người này không biết, trong khi mình ý thức rõ ràng mình không biết gì hết. Dù sao mình cũng biết hơn người này một chút nhỏ nhoi, đó là mình không nghĩ mình biết cái mình không biết. Sau đó tiếp tục phỏng vấn người https://thuviensach.vn khác nhóm nổi tiếng hiểu biết hơn người này, bản nhân lại mang ấn tượng tương tự. [e] Lần này cũng vì thế bị chính người này cùng đông đảo người hiện diện quay ra thù ghét. Từ đó trở đi bản nhân lần lượt tiếp xúc hết người này đến người nọ. Suốt thời gian đó vừa buồn vừa lo bản nhân nhận ra bản nhân đang trở thành đối tượng để người ta căm tức, thù ghét. Dẫu thế bản nhân cảm thấy phải hết sức thận trọng đối với thần linh. Vì muốn tìm hiểu ý nghĩa sấm ngữ bản nhân buộc lòng phải đi gặp không loại trừ người nổi tiếng lừng danh sở đắc hiểu biết như thế. Và nhân danh linh khuyển, thưa bồi thẩm đoàn, [22a] vì phải nói thật với quý vị, bản nhân xin thề ấn tượng chân thực bản nhân cảm thấy thế này. Trong khi theo đuổi tìm hiểu theo phán truyền của thần linh bản nhân thấy người nổi tiếng hơn hết hầu như hoàn toàn kém cỏi, người tầm thường nhất hạng hầu như vững vàng gấp bội về kiến thức thông thường. Bản nhân phải kể cuộc lang thang thăng trầm để quý vị hay như thể đó là thực hiện một lần cho mãi mãi việc làm cơ cực nhằm chứng tỏ sấm ngữ chính xác vô cùng. Sau khi kết thúc với chính khách bản nhân mò tới thi sĩ bi kịch, thi sĩ trữ tình và đủ loại thi sĩ, [b] lòng riêng thầm tưởng tới chỗ này mình sẽ lột trần mặt thực là ngu dốt hơn họ. Vì thế bản nhân thường mang theo số lượng bản nhân nghĩ là sáng tác vất vả, song hoàn chỉnh, đắc ý hơn hết, đồng thời trực tiếp hỏi họ muốn nói cái gì, ý nghĩa ra sao, số sáng tác đã hoàn thành, những mong nhờ họ may mắn mở rộng hiểu biết bản thân. Vâng, thưa công dân Athens, bản nhân không dám, bản nhân xấu hổ nói sự thật, song buộc lòng phải nói quý vị hay. Chẳng ngoa tí nào khi nói hầu như người đứng ngoài theo dõi đều có thể giải thích số bài thơ đó rành mạch hơn chính tác giả. Vì thế bản nhân tức thì nhận ra kết luận tương tự [c] thi sĩ làm thơ mà cũng chẳng biết gì, chỉ do thi hứng và khả năng thiên bẩm, giống như thầy đoán, nhà tiên tri cũng nói nhiều điều hay ho, ngoạn mục mà chẳng hiểu nói gì. Thi sĩ đối với bản nhân rõ ràng kinh qua trải nghiệm na ná. Đồng thời bản nhân cũng thấy vì làm thơ họ tưởng họ hiểu biết, thông thái gấp bội nhiều người về nhiều phương diện, song không phải, họ dốt đặc cán mai! Bởi thế bản nhân lại rút lui ra đi, cũng https://thuviensach.vn thâm nghĩ bản nhân hóa ra sáng giá hơn họ về chính điều tương tự như bản nhân đã vượt xa đám chính khách. Cuối cùng bản nhân đi gặp nghệ nhân kinh nghiệm. Bản nhân ý thức rõ ràng bản nhân không hiểu gì hết về mặt kỹ thuật, đại khái như vậy, [d] song bản nhân biết bản nhân sẽ khám phá thấy ít nhất họ biết nhiều điều rất ấn tượng. Bản nhân không sai lầm hay thất vọng về điểm này. Họ biết nhiều thứ bản nhân không biết, như vậy về mặt này họ giỏi hơn bản nhân. Nhưng, thưa quý vị bồi thẩm đoàn, số nghệ nhân lành nghề vừa kể hình như cũng mang khuyết tật theo cách tương tự bản nhân nhận thấy ở đám thi sĩ; bản nhân muốn nói về khả năng chuyên môn, vì thành công trong nghề nghiệp, người nào cũng nghĩ họ hết sức giỏi giang theo đuổi nghề khác, nghề tối ư quan trọng, bản nhân nhận thấy sai lầm này hình như che lấp làm mờ kiến thức họ sở đắc. [e] Vì thế, biến mình thành người phát ngôn của sấm ngữ, bản nhân tự hỏi có nên giữ vai trò đang giữ hay không, không thông thái như thông thái của họ và cũng không ngu đần như ngu đần của họ, hoặc sở đắc cả hai phẩm chất như họ. Trả lời sấm ngữ qua chính bản thân bản nhân tự nhủ tốt hơn hết là giữ vai trò đã giữ. Thưa quý vị, kết quả công việc tìm hiểu là bản nhân tạo ra biết bao thù ghét, thù ghét khủng khiếp phải chịu đựng, thù ghét ác liệt phải gánh vác, [23a] do đó nhiều cáo buộc ác ý xuất hiện, và cả việc mô tả bản nhân là thầy dạy uyên thâm. Sở dĩ vậy ấy là do sự kiện mỗi lần khi người đối thoại khẳng định hiểu biết đề tài nào đó, bản nhân phản bác, người đứng xem liền nghĩ bản nhân hiểu biết đầy đủ đề tài đó. Nhưng, thưa quý vị, sự thật của vấn đề đương nhiên là hiểu biết thực sự là bản chất riêng biệt của thần linh, sấm ngữ là đường hướng thần linh chỉ dẫn cho ngô bối hay hiểu biết của con người ít có hoặc không có giá trị. Bản nhân thấy dường như thần linh không ám chỉ trực tiếp Socrates, [b] mà chỉ lấy tên bản nhân làm ví dụ như thể muốn nói: Ô thế nhân, người hiểu biết hơn hết trong đám các ngươi là người như Socrates ý thức về mặt hiểu biết đương sự thực sự tầm thường! https://thuviensach.vn Đó là lý do tại sao ngay cả bây giờ bản nhân vẫn đi quanh quẩn đó đây lùng kiếm, tìm hiểu như thần linh chỉ bảo. Bản nhân tới nơi này nơi nọ kiếm tìm bất kỳ ai, công dân hay ngoại lai, bản nhân nghĩ là uyên bác. Nếu nhận ra người đó không phải thế, bản nhân sẽ tới xin thần linh trợ giúp, đồng thời chứng minh người đó không giỏi giang. Vì làm vậy nên không nhàn rỗi, bản nhân không có thì giờ tham gia chính sự thành quốc, và cũng không có thời gian trông nom công việc gia đình, song vì phục vụ thần linh bản nhân sống nghèo khổ vô cùng. Thêm vào đó còn lý do nữa [c] khiến bản nhân bị thù ghét. Thanh niên con nhà giàu có vô công rỗi nghề ham thích bám sát vì muốn nghe bản nhân chất vấn người đối thoại. Thường coi bản nhân như mô hình mẫu mực, số này bắt chước tìm cách cật vấn người khác. Bản nhân nghĩ do làm thế số này bắt gặp không biết bao nhiêu người tưởng họ hiểu biết, song thực ra không hiểu biết tí nào hoặc chẳng hiểu biết gì cả. Kết quả là đám người bị hỏi đâm ra bực bội, tức giận, không phải với số này mà với bản nhân. Họ than phiền [d] có tên mắc dịch thứ thiệt tục danh Socrates đem tư tưởng sai trái đổ đầy đầu óc thanh niên. Nếu quý vị hỏi ông ấy làm gì, dạy cái gì mà hậu quả như thế, họ sẽ im lặng chỉ vì không biết gì để nói. Nhưng do không muốn thừa nhận tình trạng rối loạn, luống cuống, họ quay lại mớ cáo buộc định sẵn, đề mục thuận tiện đối với hàng ngũ triết gia: Ông ấy dạy môn sinh chuyện trên trời, chuyện dưới đất, chuyện nghi ngờ thần linh, chuyện biến lý luận yếu kém, cùn nhụt thành lý luận mãnh liệt, sắc sảo. Bản nhân thầm nhủ họ ghét cay ghét đắng việc chấp nhận sự thật: ấy là họ bị phanh phui làm như hiểu biết trong khi hoàn toàn dốt nát. Bởi thế, bản nhân nghĩ, đố kỵ ganh ghét, đầu óc hăm hở, số lượng đông đảo, cung cách nói năng lôi cuốn, sắp xếp cẩn thận, liên miên và hăng say, [e] từ lâu cũng như bây giờ không ngừng rót đổ vào tai quý vị, họ quyết liệt vu cáo bản nhân. Do đó quý vị thấy nguyên do dẫn Meletus, Anytus, Lycon tới chỗ cáo buộc bản nhân, Meletus tức giận vì bọn thi sĩ, Anytus nổi xung vì bầy nghệ nhân và chính khách, Lycon phẫn nộ vì đám diễn giả. Bởi thế, như đã nói từ đầu, [24a] https://thuviensach.vn bản nhân sẽ ngạc nhiên nếu không thể trong thời gian ngắn ngủi còn lại trong đời tẩy xóa nhận thức sai lầm đã cấy sâu trong đầu óc quý vị. Thưa, công dân Athens, đó là sự thật trình bày cùng quý vị. Bản nhân không giấu giếm hay lấp liếm cái gì dù lớn hay nhỏ. Bản nhân cũng không giữ kín cái gì trong lòng mà không nói ra. Song bản nhân biết chắc hẳn do nói năng mộc mạc bản nhân đã gây nên thù ghét; điều này cũng thực sự chứng tỏ phát biểu của bản nhân là chân thật, bản nhân đã miêu tả chính xác bản chất cùng nguyên nhân việc cáo buộc. [b] Bất luận thế nào, nếu đi sâu vào tìm hiểu, bây giờ hay mai sau, quý vị sẽ thấy dữ kiện bản nhân vừa mô tả. Bản nhân đã biện giải khá đầy đủ phản bác cáo buộc của nhóm thứ nhất. Bây giờ bản nhân sẽ cố gắng biện hộ chống lại Meletus, tự xưng con người nguyên tắc dứt mực, ái quốc cao độ, cùng nhóm thứ nhì. Vì thuộc đám cáo buộc khác, trước hết xin đề cập lời khai khi họ tuyên thệ. Cung từ đại loại thế này: Socrates can tội bất chính, đầu độc thanh niên, không tin tưởng thần linh thành quốc tin tưởng, mà tin tưởng thần linh tự mình sáng tạo. Họ cáo buộc như thế. [c] Ngô bối cần xem xét lần lượt từng điểm. Đương sự nói bản nhân phạm tội tha hóa thanh niên. Nhưng, thưa quý vị, bản nhân khẳng định đương sự phạm tội khinh suất, bàn chuyện thận trọng như trò đùa, đưa người ra tòa với lý do hão huyền, tuyên bố quan tâm sự việc một cách thận trọng mà chẳng quan tâm tí gì. Bản nhân sẽ cố gắng chứng minh sự thật là thế. [Đối tịch cật vấn bắt đầu] Vậy mời Meletus ra đây cho bản nhân đối chất. Nguyên đơn [d] chủ trương điều quan trọng hơn hết là thanh niên phải tiếp xúc với ảnh hưởng tốt đẹp đúng không? Đúng thế. https://thuviensach.vn Ờ, hay lắm. Vậy cho quý vị ở đây hay ai làm họ trở nên tốt đẹp? Nếu quan tâm nhiều như vậy đương nhiên nguyên đơn phải biết. Nguyên đơn khai nguyên đơn khám phá thấy ảnh hưởng xấu xa, người hủ hóa thanh niên, nghĩa là bản nhân, nguyên đơn đưa bản nhân tới đây, buộc tội trước mặt quý vị bồi thẩm. Vậy nói đi, cho quý vị hay người có ảnh hưởng tốt đẹp đối với thanh niên là ai? Meletus, nói đi, nói cho quý vị hay người đó là ai. Đấy thấy chưa, Meletus? Nguyên đơn im lặng, cứng lưỡi, vì chẳng biết gì để trả lời. Nguyên đơn không cảm thấy như thế là nhục nhã và như vậy minh chứng cụ thể điều bản nhân nói hay sao, nguyên đơn chẳng bao giờ quan tâm tới chuyện này? Xin cho bản nhân hay, quý nhân, ai làm họ tốt đẹp? Luật pháp. Bản nhân không có ý hỏi điều đó, nguyên đơn quý hóa, [e] mà yêu cầu nguyên đơn cho biết tên người làm họ tốt đẹp, người nhiệm vụ đầu tiên là am tường luật pháp? Quý vị hiện diện ở đây, Socrates, hội viên bồi thẩm đoàn. Meletus, nguyên đơn nói thế nghĩa là thế nào? Có phải nguyên đơn muốn nói bồi thẩm đoàn có khả năng giáo dục thanh niên, làm họ trở nên tốt đẹp không? Đương nhiên. Điều đó áp dụng với tất cả, hay chỉ vài bồi thẩm? Tất cả. Ô, tuyệt! Trả lời hay quá. Ôi, Hera! Nguyên đơn nói tới khá nhiều ân nhân. [25a] Ờ, vậy số người quan sát, hiện diện, tham dự phiên tòa có ảnh hưởng tốt đẹp hay không? Cả những người này. https://thuviensach.vn Còn hội viên Hội đồng Thành quốc thì sao? Cả hội viên Hội đồng Thành quốc nữa. Nhưng, Meletus, hội viên Đại hội Quốc dân thế nào? Có làm thanh niên hư hỏng không? Hay tất cả cũng ảnh hưởng tốt đẹp đối với họ? Họ cũng có ảnh hưởng tôt đẹp. Như vậy xem ra tất cả công dân Athens đều có ảnh hưởng tốt đẹp, tích cực đối với họ, trừ bản nhân, và chỉ mình bản nhân làm họ hư hỏng. Có phải nguyên đơn định nói thế không? Đúng thế, nhấn mạnh là khác. Nguyên đơn [b] buộc tội bản nhân tới mức độ quá ư khủng khiếp! A, bây giờ xin hỏi câu khác. Lấy ngựa làm ví dụ. Nguyên đơn có tin người làm cho ngựa tốt đẹp chiếm đa số trong nhân loại, chỉ có một người ảnh hưởng xấu xa với ngựa không? Hay sự thật ngược lại hoàn toàn, khả năng làm cho ngựa tốt đẹp thuộc về một người hoặc chỉ vài người, họ là người luyện ngựa, còn đa số, nếu phải làm việc với ngựa, sử dụng ngựa, làm hại ngựa phải không? Meletus, có phải đây là ví dụ ứng hợp cả với ngựa và súc vật khác không? Dĩ nhiên đúng thế dù nguyên đơn hay Anytus có phủ nhận hay không. Sự việc xem ra may mắn hết sức đối với thanh niên của ngô bối nếu chỉ có một người làm hư hỏng, trong khi đa số tạo hậu quả tốt đẹp. Nhưng, Meletus, [c] bản nhân chẳng cần nói nữa, cung cách cư xử cho thấy đầy đủ và hiển nhiên chưa bao giờ nguyên đơn bận tâm nghĩ tới đám trẻ. Nguyên đơn tỏ ra lãnh đạm rõ ràng, và sự thật là sự việc đưa bản nhân ra tòa không hề là vấn đề ý nghĩa đối với nguyên đơn. Nhưng dù sao, còn điểm này nữa, Meletus, lạy Chúa tể, cũng thận trọng cho bản nhân hay đối với con người nên sống với đồng bào tử tế hay công dân xấu xa? Xin quý nhân vui lòng trả lời, vì câu bản nhân hỏi không khó. Có phải người xấu xa tạo hậu quả tồi tệ, trong khi người tử tế tạo hậu quả tốt đẹp với người gần gũi hay không? https://thuviensach.vn Đương nhiên. Vậy có ai muốn bị làm hại [d] hơn là làm lợi bởi người mình giao du không? Xin trả lời, quý nhân, vì luật pháp bắt quý nhân phải trả lời. Có ai muốn bị làm hại không? Dĩ nhiên không. Vậy mang bản nhân tới tòa vì làm thanh niên hư hỏng, xấu xa, nguyên đơn muốn nói bản nhân cố ý hay vô tình làm vậy? Cố ý. Thế là thế nào hở Meletus? Ở tuổi ấy khôn ngoan gấp bội bản nhân ở tuổi này, mặc dù nguyên đơn trẻ, bản nhân già, nguyên đơn đã biết người xấu xa luôn luôn tạo hậu quả tồi tệ, người tử tế luôn luôn tạo hậu quả tốt đẹp với người gần gũi hơn hết, [e] trái lại phải chăng vì ngu dốt quá độ nên cũng không biết nếu làm điều tồi tệ với người thân, bản nhân sẽ bị người đó đáp lại bằng xấu xa? Bởi thế bản nhân cố ý làm điều xấu xa khủng khiếp như nguyên đơn khẳng định. Không, bản nhân không tin điều nguyên đơn nói, Meletus, bản nhân nghĩ người khác cũng không tin. Bởi lẽ một là bản nhân không hủ hóa thanh niên, hai là nếu có hủ hóa, bản nhân hủ hóa vô tình, [26a] trong cả hai trường hợp nguyên đơn đều khai man nói láo. Nếu bản nhân vô tình hủ hóa họ, phương thức chính đáng trong trường hợp xử sự như thế luật pháp không đòi hỏi nguyên đơn đưa bản nhân ra tòa, mà giải quyết riêng tư, giáo dục, khuyến khích bản nhân. Vì rõ ràng, nếu học được điều hay, bản nhân sẽ ngừng làm điều đang làm một cách vô tình. Rất tiếc trong quá khứ nguyên đơn cố tình tránh mặt, không cố ý giáo hóa, trái lại bây giờ mang bản nhân đến đây, nơi luật pháp quy định đem người đến chỗ này là cần trừng phạt, không cần giáo hóa. Thưa, công dân Athens, đến bây giờ thì rõ ràng như bản nhân khẳng định trước đây [b] Meletus không hề quan tâm tới vấn đề vừa kể dù nhiều hay ít. https://thuviensach.vn Dẫu thế, Meletus, bản nhân mời nguyên đơn phát biểu cho mọi người hay làm sao nguyên đơn có thể nói bản nhân hủ hóa đầu óc thanh niên. Phải chăng theo cáo trạng nguyên đơn đưa ra đó là dạy họ không tin tưởng thần linh thành quốc tin tưởng mà du nhập thần linh mới lạ? Nguyên đơn có ý định nói dạy điều đó là bản nhân đầu độc họ không? Đúng, nhất định, bỉ nhân nói thế, còn khẳng định nữa. Ừ vậy, Meletus, bản nhân yêu cầu, nhân danh thần linh ngô bối đang nói, nguyên đơn giải thích rõ ràng chút nữa cho bản nhân và bồi thẩm cùng hay chủ điểm.[c] Vì bản nhân vẫn chưa hiểu có phải nguyên đơn muốn nói bản nhân dạy họ tin tưởng thần linh nào đó (như vậy hàm ý bản nhân có tin tưởng thần linh, bản nhân không hoàn toàn vô thần, bản nhân không sai trái về chuyện này), song bản nhân không tin tưởng thần linh thành quốc tin tưởng mà tin tưởng thần linh khác biệt, đó là điều nguyên đơn cáo buộc. Hay nguyên đơn khẳng định bản nhân không hề tin tưởng thần linh và dạy người khác làm tương tự? Đúng rồi bỉ nhân nói bị cáo không hề tin tưởng thần linh. Lạ chưa, Meletus, quý nhân, tại sao nguyên đơn nói thế? [d] Có phải nguyên đơn muốn nói bản nhân cũng không tin tưởng mặt trời, mặt trăng là thần linh, như nhân loại tin tưởng? Không, lạy Chúa tể, thưa quan tòa, vì bị đơn tuyên bố mặt trời là cục đá, mặt trăng là khối đất. Meletus quý hóa, nguyên đơn có nghĩ nguyên đơn đang kết tội Anaxagoras không hở? Nguyên đơn có coi thường xem nhẹ quý vị bồi thẩm hiện diện ở đây, đồng thời giả dụ do quá ư thiếu thốn kinh nghiệm về chữ nghĩa nên không biết tác phẩm của Anaxagoras người thành Clazomenae chứa đầy học thuyết như thế? Hơn nữa, nguyên đơn có định nói qua bản nhân thanh niên sở đắc những gì [e] đôi khi họ có thể mua giá cao lắm là https://thuviensach.vn một drachma ở dàn nhạc, rồi cười nhạo Socrates nếu bản nhân tuyên bố tư tưởng đó là của bản nhân, không phải của Anaxagoras, đặc biệt khi tư tưởng đó quá ư kỳ quặc? Meletus, nói thật đi, có phải nguyên đơn nghĩ bản nhân như thế không hở? Bản nhân có tin tưởng không có thần linh không? Không, rõ ràng không, không hề tin tưởng tí nào! Meletus, nguyên đơn là người không sao tin nổi ngay cả với bản thân. Theo bản nhân, thưa quý vị bồi thẩm, người này có vẻ rất ư ích kỷ, hết sức xấc xược, cáo buộc bản nhân chỉ vì ham công kích bừa bãi, ưa liều lĩnh hung hăng, thích kênh kiệu phách lối. Như người thử nghiệm thông minh đối với bản nhân [27a] đương sự đặt câu đố xem có hiểu không: Socrates khôn ngoan vô cùng có nhận ra nhằm đạt thích thú riêng tư mình đang mâu thuẫn với mình, hoặc mình có đạt kết quả đánh lừa lão ta và mọi người tham dự phiên tòa hay không? Vì đương sự dưới mắt bản nhân tỏ ra mâu thuẫn với chính đương sự trong lời cáo buộc làm như đương sự nói: Socrates có tội do không tin tưởng thần linh, song tin tưởng thần linh. Nói vậy rõ ràng chỉ là đùa giỡn, không nghiêm túc tí nào! Bởi thế, thưa công dân Athens, xin quý vị xem xét cùng bản nhân chiều hướng lý luận dẫn dắt bản nhân đến kết luận vừa kể. Và Meletus, hãy sẵn sàng trả lời mọi người qua câu hỏi bản nhân đưa ra. Còn quý vị bồi thẩm, như bản nhân yêu cầu từ đầu, [b] xin đừng làm ồn nếu bản nhân biện giải theo cung cách quen thuộc. Meletus, có người nào ở đời tin tưởng hoạt động của con người hiện hữu, nhưng không tin tưởng con người hiện hữu không? Xin quý vị để đương sự trả lời, rất mong tất cả đừng tiếp tục làm ồn chống đối. Có người nào không tin tưởng ngựa, nhưng tin tưởng hoạt động của ngựa không? Hay có người nào không tin tưởng nhạc sĩ, trái lại tin tưởng hoạt động của âm nhạc không? Không, không có, quý nhân khả ái. Nếu không muốn trả lời, bản nhân sẽ trả lời giùm quý nhân và cả quý vị hiện diện ở đây. Nhưng dù sao cũng trả lời câu hỏi tiếp theo. Có ai tin tưởng https://thuviensach.vn có hoạt động siêu nhiên hiện hữu, [c] song không tin tưởng thực thể siêu nhiên hiện hữu không? Không. Cảm ơn đã trả lời, dù miễn cưỡng, do bồi thẩm đoàn thúc ép! Nguyên đơn có khẳng định bản nhân tin tưởng và chỉ bảo người khác tin tưởng hoạt động siêu nhiên không, bất luận đó là mới hay cũ, song sự thật vẫn là bản nhân tin tưởng hoạt động siêu nhiên theo phát biểu của nguyên đơn, và nguyên đơn cũng trang trọng tuyên thệ trong lời cung khai. Nhưng nếu bản nhân tin tưởng hoạt động siêu nhiên, như vậy tất nhiên bản nhân cũng tin tưởng thực thể siêu nhiên. Có phải thế không? Dĩ nhiên, phải. Bản nhân thầm hiểu nguyên đơn đồng ý vì không trả lời. Ngô bối có tin tưởng [d] thực thể siêu nhiên là thần linh hoặc con cái thần linh không? Nguyên đơn có tin tưởng như thế không? Đương nhiên. Nếu bản nhân tin tưởng hoạt động của siêu nhiên, như nguyên đơn thừa nhận, nếu trái lại thực thể siêu nhiên là thần linh theo bất kể nghĩa nào, đó là điều bản nhân muốn nói quý nhân đang đố vui và đùa giỡn khi bảo trước tiên bản nhân không tin tưởng, tiếp theo lại bảo bản nhân tin tưởng thần linh, vì bản nhân tin tưởng thực thể siêu nhiên. Nếu trái lại thực thể siêu nhiên là con cái thần linh, con rơi con vãi của thần linh với nữ thần sông núi hay bà mẹ nào đó, như người ta nói và ai cũng biết, vậy con người trên cõi đời có sẽ tin tưởng con cái thần linh, chứ không tin tưởng thần linh không? [e] Xem ra phi lý và nực cười hết sức tin tưởng la là con của ngựa hoặc lừa mà không tin tưởng ngựa và lừa hiện hữu, tồn tại trên cõi đời. Meletus, đáng lẽ nguyên đơn phải cung khai như thế, một là để trắc nghiệm ngô bối, hai là để buộc tội bản nhân, vì nguyên đơn loay hoay không tìm ra sai phạm chân thực. Xem ra cũng không có cách nào nguyên đơn có thể thuyết phục bất kỳ ai sống ở đời dù thông minh kém cỏi đến đâu tin tưởng thực thể siêu https://thuviensach.vn nhiên và thần linh tồn tại, rồi lại [28a] không tin tưởng thực thể siêu nhiên và thần linh hiện hữu, và ngược lại. [Đối tịch cật vấn kết thúc] Do vậy, thưa quý vị bồi thẩm, bản nhân nghĩ chẳng cần kéo dài biện giải thêm nữa để chứng minh bản nhân vô tội đối với cáo buộc của Meletus, trình bày như thế đủ rồi. Tuy nhiên, như bản nhân phát biểu trước đây, quý vị thừa hiểu đó là sự thật, vì thế bản nhân trở thành đối tượng để nhiều người thù ghét ghê gớm; sự thể sẽ dẫn tới chỗ bản nhân bị kết án, nếu có xảy ra kết án, không phải do Meletus hay Anytus, mà do vu cáo và đố kỵ của đa số người đời. Họ cũng là tai ương gây bất hạnh đối với nhiều người vô tội, bản nhân thầm nghĩ họ sẽ tiếp tục làm thế; [b] xem ra không có vẻ gì là họ sẽ ngừng đối với bản nhân. Có lẽ có người sẽ nói: Vậy, Socrates, bị cáo có cảm thấy ân hận vì theo đường xử sự dẫn tới nguy hiểm là mất mạng không? Bản nhân sẽ thẳng thắn trả lời người đó: Quý nhân ơi, quý nhân lầm rồi, nếu nghĩ trước viễn cảnh sống chết ở đời con người có giá trị nào đó, dù nhỏ bé đến đâu, khi định hành động, phải bỏ thời gian cân nhắc mối lo nỗi sợ. Thay vì thế, trái lại, bất kể khi nào hành động con người chỉ có một điều phải suy ngẫm ấy là hành động phải hay trái, hành động như người tử tế hay hành động như kẻ xấu xa. Theo nhận định của quý nhân, [c] các anh hùng hy sinh tính mạng ở thành Troa sẽ là sinh vật đáng thương, đặc biệt con trai Thetis coi nhẹ hiểm nguy so với ô nhục. Khi anh hùng đó tỏ ra hăm hở muốn giết Hektor, thân mẫu nữ thần nhỏ nhẹ thốt lời, nếu bản nhân nhớ không sai, đại khái thế này: Con ơi, nếu báo thù cái chết của Patroklos bạn chí thiết mà giết Hektor, con cũng sẽ chết, vì sau Hektor số phận sẵn sàng chờ con. Nghe lời cảnh báo như thế anh hùng đó tỏ ý không bận tâm về cái chết hoặc hiểm nguy, song rất lo sợ phải sống hèn nhát không trả thù cho bạn đồng đội, [d] anh hùng đó tiếp lời: Con muốn chết tức thì, con muốn chết sau khi trừng trị kẻ làm điều sai trái, con không muốn sống ở đây làm trò cười cho thiên hạ bên dãy thuyền mũi cong và là gánh nặng trên trần gian. Quý hữu có nghĩ anh hùng đó bận tâm về chết và nguy hiểm không? https://thuviensach.vn Thưa bồi thẩm đoàn, sự thật đối với vấn đề là vậy. Bất kể đứng chỗ nào trong hàng quân, vì tự chọn tin tưởng tốt đẹp hơn hết, hay theo lệnh cấp trên, bản nhân nghĩ người đó bắt buộc phải đứng đó, trực diện hiểm nguy, không quan tâm tới chuyện gì, ngay cả chuyện chết so với chuyện nhục. Bởi thế, thưa quý vị, bản nhân suýt nữa xử sự kỳ lạ hết sức, nếu [e] ở Potidaea, Amphipolis, rồi Delium khi chỉ huy quý vị bầu chọn để chỉ huy ra lệnh đứng canh, đúng chỗ chỉ huy chỉ định, bản nhân có thể chết bất kỳ lúc nào như mọi người, nhưng trái lại khi thần linh chỉ định phận sự, làm như bản nhân đã tự thị và giả định, sống cuộc đời triết nhân, nghĩa là xét mình, xét người, lúc đó cảm thấy sợ chết hay bất kể chuyện gì bản nhân rời bỏ chỗ đứng. [29a] Xử sự như vậy quả thực kỳ lạ, bởi thế xem ra hữu lý có người đưa bản nhân ra tòa vì không tin tưởng thần linh, không nghe lời sấm ngữ, do đã sợ chết lại còn nghĩ hiểu biết trong khi bản nhân không hiểu biết. Bởi, thưa quý vị, sợ chết thực ra không là gì mà chỉ là nghĩ mình khôn ngoan trong khi mình không khôn ngoan; nghĩ mình hiểu biết, song thực ra mình không hiểu biết. Không ai biết có phải chết là điều may mắn đối với con người hay không, song con người sợ chết làm như con người biết chắc chết là điều bất hạnh nhất đời. [b] Nghĩ mình biết mà thực ra mình không biết, nghĩ vậy đương nhiên là ngu dốt, ngu dốt đáng trách hơn hết. Thưa quý vị, về mặt này và điểm này, có lẽ bản nhân khác hẳn nhiều người; nếu bản nhân khẳng định bản nhân hiểu biết hơn người nào về cái gì, khẳng định đó là thế này: vì không thực sự biết sau khi chết thì thế nào, bản nhân cũng nghĩ bản nhân không hiểu cõi âm. Tuy nhiên, bản nhân biết làm sai trái, không tuân lệnh cấp trên, dù đó là thần linh hay thế nhân, là tội lỗi và xấu xa. Vì thế so với cái xấu xa bản nhân biết là xấu xa, bản nhân sẽ không bao giờ sợ hãi hay lẩn trốn cái bản nhân không biết nếu xảy ra thực sự là tốt đẹp. [c] Giả thử quý vị tha bổng bản nhân bây giờ, đồng thời bác bỏ cáo buộc Anytus đưa ra một là đừng mang bản nhân tới đây, hai là một khi đã mang bản nhân tới đây, quý vị không thể không xử tử, bởi đương sự nói, nếu tha bổng bản nhân, con cái quý vị sẽ tức thì tập nhiễm nội dung giảng dạy của Socrates, tất cả thế nào cũng sẽ hư hỏng. Giả thử để ngăn ngừa chuyện này quý vị nói với bản nhân: Socrates, ngô bối không tin lời Anytus, ngô bối tha tội bị cáo, https://thuviensach.vn song với điều kiện duy nhất bị cáo đừng bỏ thì giờ tìm hiểu sự việc và thực nghiệm triết học nữa. Nếu bị bắt quả tang làm vậy bị cáo sẽ chịu tử hình. Vâng, giả thử, như bản nhân nói, [d] quý vị tha bổng với điều kiện như thế, bản nhân sẽ đáp: Thưa quý vị bồi thẩm, xin cảm ơn và đa tạ hảo ý cùng thịnh tình, song bản nhân sẽ cúi đầu làm theo thần linh hơn là tuân theo quý vị; chừng nào còn hít thở để sống, chừng nào còn có thể cảm nhận ở đời, bản nhân sẽ không ngừng thực hiện triết lý, để cổ võ quý vị và giải thích sự thật cho bất kỳ ai bản nhân may mắn gặp mặt. Bản nhân sẽ tiếp tục nói theo cung cách thông thường của mình: Ô, quý hữu chí thiết, là người Athens, là công dân thành quốc nổi tiếng thông thái, cường thịnh bậc nhất thế giới, [e] quý hữu không cảm thấy hổ thẹn hay sao khi bận tâm sâu sắc làm thế nào sở đắc càng nhiều tiền bạc càng tốt, đồng thời theo cung cách tương tự làm sao càng lừng danh càng hay, song không chú ý hoặc suy ngẫm sự thật, trau dồi hiểu biết, gìn giữ tâm hồn trong sạch? Nếu có ai trong quý vị phản bác tuyên bố có quan tâm đến điều vừa kể, bản nhân sẽ không để người đó bước đi hoặc bỏ mặc người đó. Không, bản nhân sẽ hỏi han, xem xét, trắc nghiệm người đó. Nếu thấy mặc dù đã tuyên bố như vậy, song người đó không có tiến bộ thực sự nào về mặt đạo đức, bản nhân sẽ cảnh cáo vì lơi là với cái tối ưu quan trọng, [30a] chỉ tha thiết đến cái rất đỗi tầm thường. Bản nhân sẽ làm như thế với mọi người bản nhân bắt gặp, già hay trẻ, ngoại lai hay công dân, song đặc biệt với quý vị vì là đồng bào ruột thịt. Bản nhân khẳng định đây là điều thần linh chỉ thị bản nhân thực hiện, và bản nhân tin tưởng việc bản nhân phục vụ thần linh là điều tốt đẹp hiếm có đối với thành quốc. Bởi thường lui tới chỗ này chỗ nọ không làm gì mà chỉ nhằm thuyết phục quý vị, cả già lẫn trẻ, trước hết và hơn hết, để ý chăm lo không phải thân xác, không phải tiền của, [b] mà tình trạng cao đẹp của tâm hồn. Đi tới đâu thuyết phục tới đó bản nhân hằng nói: Giàu có không mang lại đạo đức, trái lại đạo đức đem lại giàu có và mọi điều tốt đẹp, cho cả cá nhân lẫn thành quốc. Nếu nói qua lời rao giảng như thế mà bản nhân hủ hóa thanh niên, như vậy lời rao giảng hẳn là độc hại. Trái lại, nếu bảo lời rao giảng không phải thế mà nhằm mục đích khác, người nói nói chuyện vô lý. Bởi thế, thưa quý vị bồi thẩm, bản nhân khẳng định: Khi quyết định quý vị nghe lời https://thuviensach.vn