🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Nếp Cũ - Bó Hoa Bắc Việt Ebooks Nhóm Zalo Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 1 MỤC LỤC LỜI NHÀ XUẤT BẢN.................................................................................................................3 LỜI TÁC GIẢ.............................................................................................................................5 ∙ CÔ GÁI THỊ CẦU..............................................................................................................6 ∙ SƠN NỮ VÙNG TAM ĐẢO ........................................................................................... 13 ∙ CÔ LÁI ĐÒ SUỐI............................................................................................................20 ∙ NGƯỜI NỘI TRỢ VÙNG LẬP THẠCH........................................................................... 30 ∙ VEN BÃI BỂ ĐỒNG CHÂU............................................................................................. 37 ∙ TRÊN ĐỒI CHÈ............................................................................................................... 43 ∙ NHỮNG GIA ĐÌNH THỢ THÊU XÃ HƯỚNG DƯƠNG..................................................50 ∙ CHUNG QUANH ĐẦM VẠC..........................................................................................59 ∙ NGHỀ HÀNG XÁO[].......................................................................................................67 ∙ TRỒNG DÂU CHĂN TẰM.............................................................................................. 75 ∙ HƯƠNG LÚA TỈNH NAM ..............................................................................................82 ∙ ĐỒNG CÓI.....................................................................................................................92 ∙ HOA VỚI HOA...............................................................................................................99 ∙ GÁI NỘI DUỆ-CẦU LIM............................................................................................... 106 ∙ MẸ TÔI......................................................................................................................... 112 Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 2 LỜI NHÀ XUẤT BẢN Nhà văn, nhà nghiên cứu phong tục Toan Ánh tên thật là Nguyễn Văn Toán sinh nấm 1915 (Ất Mão) tại Thị cầu, tỉnh Bắc Ninh. Vào làng cầm bút từ rất sớm (1934), với nhiều bút danh trên các lĩnh vực như thơ ca, văn xuôi, kịch bản và biên khảo phong tục học như: Đào Vân, Kinh Vũ, Minh Chúc, Hảo Lân, Vương Quốc Sủng, Thành Nghĩa, Hiển Vi... và nhiều nhất là Toan Ánh. Ông mất ngày 15 tháng 5 năm 2009, tại Thành phố Hồ Chí Minh, hưởng thọ 95 tuổi. Trong hơn 70 năm cầm bút sáng tác và hoạt động văn học nghệ thuật, ông đã cộng tác với hàng chục tờ báo khắp trong Nam ngoài Bắc, làm chủ nhà in, nhà xuất bản ở Hà Nội (trước năm 1954), thành viên Trung tâm Văn bút Quốc tế (Pen Club), giáo sư thỉnh giảng tại nhiều trường đại học và cao đẳng như Đại học Vạn Hạnh Sài Gòn, Đại học Văn khoa Huế, Đại học Văn khoa Cần Thơ, Đại học Đà Lạt, Cao đẳng Mỹ thuật Sài Gòn... về các môn phong tục học, văn hóa xã hội Việt Nam, lịch sử nghệ thuật và nếp sống dân tộc Việt Nam. Do đảm nhiệm nhiều công việc trên nhiều lĩnh vực khác nhau thuộc về hoạt động văn hóa, văn học nghệ thuật, lại được sự giáo dục thuở thiếu thời của gia đình và nỗ lực học tập của bản thân, sụ quảng giao với người trí thức nhiều vùng miền trong cả nước, nên hầu hết các tác phẩm thuộc thể loại khảo cứu phong tục và văn hóa dân gian của ông có giá trị thực tiễn và khoa học cao. Gần 120 tác phẩm (không kể những bài báo, những bài giảng) đã được tác giả và gia đình tập hợp, có 70 tác phẩm đã được xuất bản trước và sau ngày 30.4.1975 bởi nhiều nhà xuất bản khác nhau (tính đến năm 2004). Từ năm 2004, trong tinh thần tiến đến thực hiện “Toàn tập Toan Ánh ”, Nhà xuất bản Trẻ đã được tác giả và gia đình đồng ý trao quyền xuất bản từng phần các tác phẩm của ông đã và chưa công bố. Việc tổ chức tập hợp, sắp xếp theo chủ đề, đế mỗi tác phẩm Toan Ánh mà Nhà xuất bản Trẻ xuất bản là một sản phẩm mang đầy đủ giá trị Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 3 và tinh thần Toan Ánh nhất, đồng thời đáp ứng được yêu cầu nghiên cứu, tìm hiểu của bạn đọc rộng rãi. Trong tinh thần đó, Nhà xuất bản Trẻ xin được trân trọng giới thiệu tập sách này đến bạn đọc nhân kỷ niệm hai năm ngày nhà văn - nhà nghiên cứu Toan Ánh về với tổ tiên. NHÀ XUẤT BẢN TRẺ Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 4 LỜI TÁC GIẢ Mỗi nước có những thuần phong mỹ tục riêng. Người ngoại quốc muốn nghiên cứu sự sinh hoạt tiến triển xã hội của một nước nào thường căn cứ vào những phong tục tập quán của dân nước ấy, vì phong tục tập quán là cái phản ảnh của tinh thần dân tộc mỗi nước. Nước Việt Nam ta, từ khi lập quốc trải bốn nghìn năm có lẻ, vẫn có PHONG TỤC LỄ NGHI riêng của dân tộc ta. Những phong tục lễ nghi Việt Nam đã tạo nên con người Việt, có những đặc tính riêng, những đặc tính đáng quý nó khiến cho người Việt có thể tự hào với thế giới. Ngày nay theo lẽ tự nhiên của luật biến chuyển, sự sinh hoạt xã hội của người Việt Nam cũng đổi thay, những đặc tính riêng của người Việt Nam cũng bị pha loãng và có khi mất hẳn. Đó là một điều đáng tiếc. Đứng trước một sự thay đổi không thể tránh được, vốn là một người dân quê ở đồng bằng miền Bắc, tôi không thể dừng mà không tìm cách cố ghi lấy những điểm đẹp của con người Việt Nam đang dần dần biến thể để đi tới sự mất hẳn. Nhiều phen tôi nhớ đến cảnh đồng quê đất Bắc và tiếc những hạt ngọc của phong tục nước nhà. Những hạt ngọc đó nếu không biết giữ gìn rồi đây có lẽ chỉ còn là những bóng vang của một thời... Loạt bài nhỏ này không nói riêng đến phong tục nào, nhưng nhắc đến tất cả THUẦN PHONG MỸ TỤC qua những nhân vật không phải là ai xa lạ, chính là những người dân lành của đồng quê miền Bắc quê tôi. Tôi tự biết rằng tôi không đạt hẳn được ý muốn vì không đủ tài năng, nhưng tôi cũng cố đem hết sức mình, làm được phần nào hay phần ấy. Tôi cố trình bày những bông hoa thơm xứ Bắc với các bạn đọc, mong có chỗ nào thiếu sót hoặc sai lầm, các bạn phủ chính cho. TOAN ÁNH Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 5 ∙ CÔ GÁI THỊ CẦU Thị Cầu ở vùng trung du miền Bắc, có núi, có sông, có cánh đồng man mác, lại sát ngay đô thị Bắc Ninh. Trong làng có chợ, mỗi tháng họp sáu phiên chính, vào các ngày ba ngày tám, còn các ngày khác dân làng vẫn họp để trao đổi hàng hóa hoặc buôn bán lẫn với nhau. Hai ngọn Thiềm Sơn và Chu Sơn đi song song gần tới sông Nguyệt Đức, tạo nên một thung lũng và chính nơi thung lũng này là trung tâm của xã Thị Cầu. Con gái Thị Cầu sống giữa cảnh núi cao, sông rộng, bên cánh đồng thơm ngát mùi lúa, lẫn vào sự ồn ào của chợ búa thị thành, đã chịu ảnh hưởng rất nhiều của hoàn cảnh địa dư. Núi cao làm tâm hồn cô cao đẹp, sông rộng khiến thân hình cô thanh thoát, còn đồng lúa chín thơm cũng như cảnh sinh hoạt ồn ào của buổi chợ, ngoài việc giúp cô vừa thạo về đồng ruộng, vừa biết buôn bán tần tảo lại còn luôn luôn nhắc cho cô cái bổn phận thiêng liêng của người phụ nữ phương Đông với câu tam tòng tứ đức và khi lấy chồng phải gánh giang sơn nhà chồng. Con gái Thị Cầu rất xinh đẹp. Mái tóc mây của cô vấn chặt với vành khăn đen lánh như trang điểm cho khuôn mặt trái xoan, có đôi mắt sáng trong dưới hai hàng lông mày óng mượt, có mũi dọc dừa, có đôi môi tươi thắm điểm nụ cười như thể hoa ngâu, để lộ đôi hàm răng đều như hạt lựu và đen nhức như hạt na già. Cô đi nhẹ nhàng uyển chuyển, cô nói êm ái dịu dàng. Chiếc áo tứ thân đổi vai, thắt vạt khiến bước cô đi trông thoăn thoắt gọn gàng, và dáng người càng thêm cân đối. Cô xinh đẹp thật, chẳng có thế mà khi cô đi chợ qua làng Cổ Mễ, ở cách Thị Cầu một thôi đường, tất cả các chàng trai làng này đã ốm tương tư: Thị Cầu có quả cau đầu Ném sang Cổ Mễ ốm đau cả làng. Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 6 Quả cau đầu đây là một thiếu nữ tuổi trăng tròn lẻ. Với tuổi dậy thì, đôi má cô ửng hồng và đôi mắt cô long lanh sáng, cô lại luôn tươi cuời trong lúc mua bán, thử hỏi trái tim của chàng trai nào không rung động trước nhan sắc ấy! Nhất là các chàng trai ấy lại quanh năm chỉ thấy gái làng chân lấm tay bùn, vóc người cục mịch, vẻ mặt thô sơ, lời ăn tiếng nói thiếu bề thanh lịch, như những chàng trai làng Cổ Mễ. Vậy thì cô gái ngây thơ mới lớn của làng Thị Cầu đã khiến các chàng trai cổ Mễ phải ngơ ngẩn vì tình, biếng ăn biếng ngủ, mong được ngày duyên lành chắp nối, sống bên người ngọc, như Tiêu Lang được vầy duyên cùng Lộng Ngọc ái nữ Tần Mục Công thời trước. Con gái Thị Cầu xinh đẹp, khiến cho trai thiên hạ say mê nhan sắc của mình, nhưng cô rất vất vả. Thị Cầu là một vùng đất đồi, ruộng ít, người dân ngoài công việc làm đồng phải để vơ con buôn bán kiếm thêm. Con gái Thị Cầu phải tảo tần, buôn đò bán chợ. Khi còn bé cô đi buôn để giúp đỡ cha mẹ và để gây lấy cái vốn nhỏ, phòng lúc lớn lên thành gia thất. Khi lấy chồng cô phải buôn bán để nuôi chồng. Cô buôn ở chợ nhà, cô buôn ở chợ thiên hạ, cô bán hàng ở trong làng, cô lại bán hàng cả trong các làng lân cận. Một thầy địa lý, khi ngắm phong thủy làng Thị Cầu đã nói: “Làng này đường cái xuyên tâm, đàn bà phải nuôi chồng”. Thật vậy trong làng có một con đường chính, sau đổi thành đường quan lộ đi suốt dọc thung lũng của hai ngọn núi Chu và núi Thiềm. Dân làng làm nhà ở hai bên, dốc lên sườn hai ngọn núi và đúng như lời thầy địa lý, phụ nữ làng Thị Cầu phải nuôi chồng: Em là con gái Thị cầu Em đi bán chỉ ở đầu đình Kim. Câu ca dao trên có vẻ như chơi chữ, nhưng đã tả đúng: Chợ Thị Cầu ở ngay đầu đình Kim, ngôi đình đồ sộ của làng này. Con gái Thị Cầu hay buôn bán hàng xén, tức là lối hàng tạp hóa của người buôn thúng bán bưng. Trong các hàng cô gái bán có kim chỉ, giấy bút, lược gương. Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 7 Gánh hàng hóa tuy nhỏ bé chẳng có gì, nhưng cô phải kiếm làm sao, lấy công làm lãi, để có tiền giúp đỡ cha mẹ, lại có tiền để dành làm vốn. Cô phải chịu khó lắm, dậy sớm để đi chợ xa, về muộn để bán nhặt mấy món hàng ế, thức khuya để thu xếp hàng hóa hôm sau. Rồi cô lấy chồng. Lấy chồng gánh vác giang sơn nhà chồng. Chàng trai ở Thị cầu thật là sung sướng. Làng ít ruộng, công việc đồng áng chẳng bao nhiêu. Khi bé chàng được cha mẹ nuôi, lớn lên, lấy vợ lại vợ phải nuôi. Chàng chỉ cơm ngày hai bữa, lo đi hội hè, nuôi gà chọi, nuôi chim gáy, nuôi họa mi và thỉnh thoảng lại vui anh, vui em một bữa rượu hay cùng chúng bạn đi hát quan họ với gái thiên hạ trong ngày xuân. Lẽ tất nhiên mọi việc chi tiêu của chàng đều dựa vào lưng vợ. Người vợ không hề bao giờ than vãn vất vả, mặc dầu phải quai gồng bôn ba kiếm ăn cho gia đình, kiếm tiền cho chồng. Lại còn khi giỗ ngày tết, đều là những dịp cho nàng phải lo sao cho bằng người, cho họ nhà chồng trông vào. Nào đâu đã hết, còn tiền đóng tiền góp với dân làng, tiền sưu tiền thuế của chồng của con. Và bao nhiêu công kia việc nọ: khi mừng, khi vui, khi khao, khi vọng, nhất nhất nàng đều phải lo sao cho chồng đẹp mặt, lo sao cho khỏi thiếu lệ làng. Cô gái Thị Cầu quanh năm tất tưởi, kể cả những phút yêu chồng: Xin chàng bỏ áo em ra Để em đi chợ kéo mà lỡ phiên Chợ lỡ phiên tốn công thiệt của Miệng tiếng cười người rỡ sao đang Lấy chồng gánh vác giang sơn Chợ phiên đã lỡ, giang sơn còn gì? Tuy vậy có làm thì phải có chơi, có vất vả phải có lúc thanh nhàn. Cô gái Thị Cầu cũng không ra khỏi công lệ đó, nhưng trước thanh nhàn người ta thường phải vất vả nhiều hơn. Hàng năm gần dịp Tết đến là cô gái Thị Cầu bận rộn nhất. Nàng phải đi hết những phiên chợ, buôn bán quanh năm chỉ trông vào mấy ngày Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 8 gần Tết, hàng hóa bán được chạy, mới kiếm được nhiều lời. Nàng phải chịu khó để kiếm cái Tết cho chồng con và cho cả chính mình nữa. Giêng hai, ngày rộng tháng dài, trong làng mở hội thì cũng phải có quần này áo khác, và chồng con cũng phải tề chỉnh bằng người. Các cô gái chưa chồng trong dịp này lại càng chịu khó hơn. Các cô cần dành cho mình một món tiền để sắm sửa ganh đua với chị với em. Phần thưởng một năm vất vả của các cô chỉ có thế, và chỉ như thế các cô cũng đã sung sướng lắm rồi! Vậy thì các cô cố gắng hơn, cố gắng trong việc buôn bán, cố gắng trong việc giúp đỡ cha mẹ. Sống quanh năm không bằng lo ba ngày Tết. Các cô phải lo sao cho cái Tết ra cái Tết, cho hơn thiên hạ. Ngày xưa, làng Thị Cầu có nghề làm pháo. Các cô ban ngày đi chợ, tối về sau khi thu xếp hàng hóa bán hôm sau xong, các cô lại phụ việc làm pháo của gia đình. Các cô quấn pháo, ghim pháo, tra ngòi, bó chục, xếp trăm. Nghề làm pháo chỉ là một tiểu công nghệ gia đình của dân làng. Pháo làm quanh năm, để dành đến Tết mới bán để lấy tiền tranh pháo cho trẻ. Tiếng như thế, nhưng sự sung túc của dân làng trong lúc cuối năm trông cậy rất nhiều ở số pháo bán. Mỗi năm, để sửa soạn đón xuân sang, dân làng Thị Cầu dồn nhiều công việc và thì giờ vào làm pháo. Và cô gái làng, môi đã thắm càng thắm thêm, tay đã hồng càng hồng nữa vì luôn luôn phải động tới áo pháo giấy đỏ, nhưng lòng cô cũng tưng bừng sung sướng hơn vì số tiền bán pháo của cha mẹ sẽ giúp cho bộ cánh mừng xuân của cô thêm đẹp. Rồi Tết đến, ba ngày Tết cô cũng nghỉ ngơi như mọi người, cô cũng mặc quần áo đẹp, đeo hoa tai, đeo sà tích bạc đi xuất hành lễ Tết, lên chùa, ra miếu. Nhưng nếu mọi người nghỉ hẳn thì cô gái Thị Cầu tuy nghỉ, vẫn phải lo cỗ bàn ngày Tết để cha anh hay chồng tiếp khách ngoài tỉnh hoặc khách làng bên tới chúc xuân. Lửa bếp ngày xuân khiến đôi má cô thêm ửng đỏ, mắt cô thêm sáng, cô thêm xinh đẹp duyên dáng giữa muôn hồng ngàn tía. Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 9 Và thấm thoát đến ngày mồng ba tháng giêng, trong làng mở hội. Trò vui chính của ngày hội xưa kia là đốt pháo và chọi gà, nhung từ năm Đinh Mão dựa vào cớ có thể xảy ra tai nạn được, chính quyền Pháp cấm dân làng này làm pháo để chuyển độc quyền cho nhà máy pháo ở Đáp Cầu, thì trong ngày hội mồng ba tháng giêng ngoài cuộc lễ thần ở đình Kim, chỉ còn chọi gà. Nhân ngày hội, trai lành gái tốt trong làng đều quần là áo lượt rủ nhau đi lễ và ngắm nghía lẫn nhau. Có những chàng trai tơ lòng rung động trước nhan sắc kiều diễm của các cô gái, có những cô gái tâm hồn xao xuyến vì những lời chân thật đầy yêu đương của các chàng trai. Nhưng gặp nhau chỉ để biết nhau chứ cô gái Thị Cầu không bao giờ bước chân quá lề lễ giáo. Ngọc còn ẩn gốc cây ngâu Con còn phụ mẫu dám đâu tự tình. Có những chàng trai gặp một cô gái làng xinh đẹp muốn tỏ tấm tình quyến luyến, trong ngày hội thường mời cô xơi trầu, nhưng luôn luôn cô từ chối: Mẹ em hằng vẫn khuyên răn Làm thân con gái chớ ăn trầu người Ngày mồng ba hội ở đình làng vừa xong, thì ngày mồng chín tháng giêng làng lại có hội ở chùa Cao, còn gọi là chùa Trong và ngày 20 tháng giêng có hội ở chùa Diêu còn gọi là chùa Ngoài. Hai ngày hội chùa này có trai gái thiên hạ tới lễ Phật và hát quan họ với trai làng Cô gái Thị Cầu lẽ tất nhiên phải có mặt ở đám hội. Cô vào lễ Phật, nghe kể hạnh, rồi ra sân chùa xem nhún đu, nghe hát. Vẻ xinh đẹp thùy mị dịu dàng của các cô được các chàng trai xung quanh vùng để ý. Từ trước vẫn đuợc nghe tiếng đảm đang của cô gái Thị cầu, nay lại được thấy khuôn mặt đáng yêu của nàng, có chàng trai đem dạ mến yêu, hỏi thăm tin tức, rồi mối lại tin đi. Đã có những cuộc nhân duyên tốt đẹp, nhưng cũng có nhiều khi lúc chàng trai nhờ mối lái xin bỏ miếng trầu; mua cốm mua hồng sang chơi thì ván đã đóng thuyền, Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 10 người đẹp đã thành gia thất. Chàng trai buồn và oán trách duyên phận bẽ bàng: Hỏi thăm em chửa có chồng Để anh mua cốm mua hồng sang chơi Sang chơi em đã có chồng Đế cốm anh mốc, để hồng long tai Tưởng rằng long một long hai Ai ngờ long cả trăm hai quả hồng. Vui chơi hết ngày hội, cô gái Thị Cầu lại lo việc buôn bán của mình, giúp đỡ cha mẹ, nuôi chồng nuôi con cho đến vụ gặt tháng năm tới, nàng mới chịu nghỉ mấy buổi để trông nom thóc lúa rơm rạ. Cơm gạo chiêm thơm và đặm, nắng đồng chiêm làm nàng rám má hồng, nhưng nàng sung sướng được trông thấy thóc nhà đầy cót, ba bốn đống rơm rạ đánh ở sau vuờn. Xong vụ gặt nàng lại đi chợ, việc đồng ruộng chẳng có bao nhiêu, nàng để dành phần cho các anh các em. Thấm thoát phiên chợ này qua, phiên chợ khác lại, mỗi tháng sáu phiên chợ làng còn nàng đi các chợ xa gần khác, chẳng mấy lúc đã thu sang. Với tết trung thu, làng Thị Cầu kéo hội từ mồng bảy đến hết ngày mười sáu tháng tám. Lại một dịp để cô gái Thị Cầu lo và cũng lại một dịp để cô trổ tài và khoe nhan sắc với trai làng và trai thiên hạ. Cũng như nhiều làng khác ở vùng quê tỉnh Bắc, nhân dịp trung thu, trong làng thường lập các đám trống quân tại các xóm. Trai làng hát hay, gái làng hát giỏi các đám trống quân đã kéo được rất đông khách tới nghe giọng hát và thưởng thức các câu hay. Suốt ngày chợ búa nhọc nhằn, tối đến, có trăng thanh gió mát, cô gái Thị Cầu thường cùng vài cô bạn lập trống quân để hát: Trống quân em lập nên đây Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 11 Áo giải làm chiếu khăn quây làm mùng Mua vui dưới ánh trăng trong Có con cũng hát, có chồng cũng chơi Con thì em mướn vú nuôi Chồng thì em để hát nơi xóm nhà. Tiếng rằng câu hát nói vậy, nhưng thật ra, các cô gái đã có chồng không bao giờ còn thì giờ đi hát nữa. Các cô bận lo cho chồng cho con. Lo cho chồng con bằng người trong dịp tháng tám không phải là không tốn. Có khi chồng con được làng cử vào chân đi rước, các cô phải sắm cho chồng con đủ khăn lượt, áo the, quần lụa, dây lưng nhiễu điều, giày Gia Định để cho chồng con được xứng đáng với vinh dự làng cử rước thần. Bao nhiêu tiền dành dụm từ đầu năm, có khi chỉ một dịp này cô phải tiêu cho hết. Lo quần áo đủ cho chồng, cho con đã xong đâu, các cô còn phải lo tới mâm cỗ thi của chồng con đêm hôm giã đám vào ngày mười sáu tháng tám. Để khuyến khích phụ nữ trong việc nội trợ, làng này hàng năm có cuộc thi cỗ của bọn trai làng được cử vào chân đi rước. Trong làng có bốn giáp: giáp Đông, giáp Bắc, giáp Giữa và giáp Già. Thanh niên trong bốn giáp này đều ganh đua nhau trong cuộc thi cỗ. Cuộc chấm cỗ hàng năm của dân làng rất kỹ luỡng. Những mâm cỗ dự thi phải tinh khiết sạch sẽ. Có nhiều món ăn ngon chưa đủ, còn cần phải biết chế hóa ra nhiều món lạ, và món ăn tuy lạ, nhưng phải nấu bằng thổ sần trong vùng. Hội đồng cũng chú ý đến cách bày cỗ. Mâm cỗ phải gọn gàng, và các món ăn phải trình bày lịch sự. Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 12 Đây là một dịp để các cô gái làng tỏ tài nữ công. Các cô có chồng tuy không thích ganh đua, nhưng cũng phải lo sao cho chồng có được mâm cỗ xứng đáng đến nỗi thua chị kém em. Còn các cô chưa chồng, nấu cỗ cho anh hoặc em, các cô quyết đem hết tài năng để cho mâm cỗ được hội đồng chú ý. Làng nước phải biết đến các cô, và những chàng trai kén vợ phải lưu tâm tới tài nội trợ của các cô. Đã có nhiều cô chỉ vì mâm cỗ của anh hoặc em được hội đồng làng ngại khen mà sau ngày hội có tin đi mối lại về chuyện trăm năm. Cô gái Thị Cầu lo về tháng tám, các cô cũng mừng mỗi khi tháng tám đến. Các cô bỏ vài buổi chợ để xem rước, hay cho đúng là để ngắm các trai làng trong các bộ áo quần đẹp đẽ và các cậu trai làng đi trong đám rước cũng rộn ràng sung sướng vì biết có các thiếu nữ đang ngắm mình và mắt các cậu thường hướng về phía các cô đứng mặc dầu chân các cậu vẫn bước theo đà đám rước. Nhưng ngày vui thường ngắn. Chẳng mấy lúc hội hè đã qua cô gái Thị cầu lại lo công việc của mình, đi chợ với gánh nặng trên vai để giúp đỡ cha mẹ, để nuôi chồng con hoặc để dành gây cái vốn nhỏ đợi lúc thành gia thất ở riêng. Cô gái Thị Cầu rất cần cù chăm chỉ. Bé ở nhà giúp đỡ cha mẹ, lớn lên lấy chồng nuôi chồng, và lúc có con gây dựng cho con. Đàn ông Thị Cầu, những người làm nên đôi chút danh vọng thường lấy vợ thiên hạ. Các cô cũng biết vậy, nhưng các cô vẫn tự an ủi: “Làng ta đường cái xuyên tâm, số đàn bà phải nuôi chồng!” ∙ SƠN NỮ VÙNG TAM ĐẢO Dãy núi Tam Đảo phân chia ranh giới hai tỉnh Vĩnh Yên và Thái Nguyên, chạy dài trên địa hạt mấy huyện Tam Dương, Bình Xuyên và Đại Từ của hai tỉnh. Có ba ngọn núi chính đột ngột cao vọt lên khỏi Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 13 những mỏm núi khác và chính ba ngọn núi này đã mang tên cho cả dãy núi Tam Đảo, và ở giữa ba ngọn núi này là một nơi nghỉ mát lập nên từ hồi người Pháp, Du khách ai đã qua nơi nghỉ mát này chưa? Nơi đây có rừng xanh, có núi đỏ, có gió mát, có trăng ngàn, và giữa ngay cây rừng cỏ núi, đã có một thành phố xinh xắn với những biệt thự tráng lệ nguy nga, với những con đường râm mát. Ở đây có hồ Thanh Thủy (Lac Vert) nước xanh trong vắt, trông suốt tới đáy hồ; có thác Bạc (Cascade d´Argent) nước đổ trắng ngần, bọt nước bắn tóe như hoa huệ, có tiểu lộ Kim Thuyền (Aliée des Cigales) ve kêu ra rả suốt ngày tựa khúc trường thiên lưu thủy; có đường Chu Vi (Chemin Ceinture) bọc quanh thành phố, có ngả Cửu Tuyền (Val d’Enfer) ghê rợn chẳng kém lối về địa ngục. Bên những giây leo hoang dại, bên những cánh rừng rậm bát ngát bao la, du khách lại được ngắm cả những vườn hoa nhân tạo với hoa chăm, cỏ xén, lối phẳng, cây trồng. Và du khách muốn đi chơi rừng chơi núi, du khách có thể lên núi Rùng Rình, lên chùa Thạch Bàn cao trên 1.400 thước, hoặc xuống Thạch Kiếm hay sang chùa Tây Thiên ở Thái Nguyên. Trong những con đường rừng nhỏ bé, chỉ đi lọt hai người, du khách sẽ được nghe chim hót, xem bướm bay, và thỉnh thoảng bắt gặp mấy con rùa nó chạy vội vàng vào khe suối. Nhân tiện xin nói qua về ngọn núi Rùng Rình. Núi này cao ngất tầng mây. Khi đứng trên đỉnh núi, ta sẽ thấy đất ở dưới chân chuyển động rùng rình, cơ hồ như muốn lún xuống. Tương truyền rằng ở đây có một hang sâu thăm thẳm không biết ăn tới đâu, nay miệng hang đã bị giây leo chằng chịt và rêu phủ lấp đi. Khi ta đứng trên đó, sức nặng của ta làm chuyển động đám giây leo rêu phủ, và do đó tên gọi núi Rùng Rình. Giữa khung cảnh thiên nhiên hùng vĩ ấy, ngoài những người thành thị rủ nhau tới nghỉ mát, du khách thường bắt gặp những nàng sơn nữ, khăn áo chàm, đang thủng thẳng một mình leo núi, hoặc cùng bạn bè mang lâm sản hái được trong rừng về. Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 14 Những sơn nữ này người ở làng Quang Chu, huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên, Dị Nậu, Hạ Nậu huyện Tam Dương tỉnh Vĩnh Yên, hoặc ở các làng xa khác ở quanh chân dẫy núi. Người dường xuôi quen gọi họ là người Mán. Những làng này ở ven rừng, có khi ở ngay giữa ba bốn khu rừng, người dân sinh sống trông chờ vào rừng. Họ đốt than, làm rẫy, nhưng ngoài những công việc thường xuyên đó, người đường rừng thường có nhiều hoạt động hàng ngày khác. Đàn ông thường chú tâm vào việc săn bắn lấy thịt ăn, hoặc đánh bẫy thú dữ để lấy da và xương bán cho người Kinh tới mua sau khi đã lọc lấy thịt dùng ngay hoặc phơi khô để dành. Còn đàn bà, họ nhiều công việc lắm. Ở nhà họ chăn nuôi gia súc vật, đủ gà lợn, trâu bò. Họ nuôi để bán, họ nuôi để dùng và để phòng khi có công kia việc nọ như cưới xin, ma chay, giỗ chạp. Nuôi súc vật, họ dành con nào việc nào, họ định ngay từ lúc bắt đầu nuôi. Nhà họ có mẹ già ư? Họ nghĩ đến lúc bà cụ từ trần, họ nuôi sẵn một con bò và một con lợn, thì con bò và con lợn này không bao giờ họ bán, dù có người muốn mua với giá nào. Nếu mẹ già của họ, trời để sống lâu, con bò hoặc con lợn nuôi mãi già rồi chết thì họ nuôi thay con bò, con lợn khác, chứ nhất định không đem dùng những con vật đó vào một trường hợp nào. Cũng như khi họ có con trai lớn sắp lấy vợ, họ cần có con trâu để mổ thịt vào ngày cưới, họ sẽ nuôi sẵn một con trâu, và con trâu đó họ chỉ dùng để làm cỗ cuới con. Những súc vật nào, họ không dành trước vào việc gì, họ mới đem bán hoặc đổi lấy thực phẩm hoặc đồ dùng khác khi cần. Ngoài việc chăn nuôi súc vật, chính người sơn nữ đã mang bán những con vật nhỏ như gà vịt, chim ngan. Đàn ông chỉ đi chợ khi nào cần bán những giống vật lớn như trâu bò. Sự chăn nuôi gà vịt, trâu bò ở vùng rừng núi này không tốn bao nhiêu thì giờ. Gà vịt họ cứ thả ở dưới sàn nhà, hàng ngày vứt cho ít ngô, ít thóc, còn chính chúng phải tự kiếm lấy cái ăn. Rồi những con vật đó lớn lúc nào, đẻ lúc nào, ấp lúc nào họ cũng không để ý. Khi nào Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 15 cần bán hay giết thịt bấy giờ họ mới nhận thấy gà vịt của họ đã lớn hoặc đã sinh sôi nảy nở ra nhiều. Ngay cả đến nuôi lợn và trâu bò cũng vậy. Núi rừng không thiếu gì cỏ, đàn vật họ thả rong, chiều chiều họ mới xua chúng về chuồng. Có mất mát vài con cũng không sao, rồi lợn nái sẽ sinh đàn lợn khác. Chỉ trừ khi mất con trâu con bò họ mới lưu tâm tìm kiếm. Họ sống giản dị quen với thiên nhiên. Những con vật họ nuôi, họ cũng coi như những lâm sản ở trong rừng. Thực vậy, dù ở trong nhà hay ở trong rừng những con vật ấy cũng như những lâm sản ấy đều do trời đất sinh ra cả. Trời đất cho ta cái gì, ta được hưởng vật ấy. Ta chả cần mất công đi lấy về, hoặc nuôi cho chúng lớn là ta có quyền dùng. Ta mất công, ta phải có quyền hưởng, và cũng đừng bao giờ ta tranh công của người khác. Nguyên tắc thật là đơn sơ nhưng cũng không phải là không hợp lý. Người ở rừng núi bao giờ cũng tôn trọng nguyên tắc này, nên không bao giờ xảy ra những truyện tranh giành, trộm cắp. Ai trồng cây người đó hưởng quả, và nếu cây mọc tự nhiên ở trong rừng ai mất công vào tìm người đó đuợc lấy quả. Cũng theo nguyên tắc trên, các cô sơn nữ vùng Tam Đảo, hàng ngày thường vào rừng để kiếm tìm lâm sản. Có khi các cô dắt nhau vài bốn người cùng đi, có khi các cô đi một mình. Rừng rậm huyền bí với các người vùng xuôi, nhưng đối với các cô, rừng rậm không xa lạ gì. Những lối mòn, những cây đại thụ, tiếng hót của loài chim, tiếng kêu của giống thú, các cô quen lắm rồi. Các cô biết rõ đi tới đâu sẽ có suối chảy róc rách, đi tới đâu sẽ lấy được củ nâu, sẽ hái được lá kim giao, sẽ cắt được đông trùng hạ thảo, sẽ đẵn đuợc ống giang, sẽ lấy được mộc nhĩ... Hàng năm, tuần tự theo thời tiết của từng mùa, các cô vào rừng kiếm từng thứ mang về dùng ngay, phơi khô đem bán hoặc đem đổi tại các phiên chợ. Đi rừng thường thường bao giờ các cô cũng ăn vận như đi chợ. Chiếc khăn chàm chít trên đầu như che lấy khuôn mặt trắng trẻo bầu bĩnh hiền lành. Mắt sáng, môi tươi, thỉnh thoảng giữa câu chuyện với nhau các cô nở một nụ cười duyên dáng. Đôi lỗ tai đeo đôi khuyên bạc hoặc đôi khi bắt chước người Kinh các cô đeo đôi trầm bằng hổ Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 16 phách đỏ sẫm lẫn mầu nâu. Các cô mặc chiếc áo cánh màu chàm bó chặt lấy người, và trước ngực là một chiếc yếm sặc sỡ tự tay các cô may và thêu, mặc phủ đè lên chiếc áo chàm. Một chiếc kiềng bạc lớn đeo ở cổ đè lên chiếc yếm, làm cho màu sặc sỡ càng thêm nổi. Hai tay các cô cũng đeo vòng bạc hoặc vòng hổ phách lẳn lên cổ tay tròn trĩnh. Các cô vận chiếc váy chàm có thắt lưng xanh tươi hoặc đỏ thẫm. Chân các cô thường đi đất, nhưng cũng nhiều khi các cô đi giày gai hoặc giày vải do các cô khâu lấy. Các cô đeo trên lưng chiếc sọt lớn để đựng các lâm sản hái được. Để tự bảo vệ cũng như để phạt cây những khúc đường quá rậm rạp, bao giờ các cô cũng mang theo một con dao quai lớn. Dù đi một mình hay đi có bạn, bao giờ cô sơn nữ cũng đi thủng thỉnh, lưng khom khom, bước đi theo đà dốc núi. Trong lúc đi rừng như vậy các giác quan của cô rất tỉnh táo. Một mùi hương thoang thoảng, một tiếng động khác thường, một rung động của nhánh cây ngọn cỏ, cô đều để ý tới. Mùi huơng thơm có thể báo hiệu một tổ ong mật, một cây có quả chín; một tiếng động có thể do thú dữ gây nên; một rung động của ngọn cỏ nhánh cây có thể là kết quả của sự chuyển vận của một con rắn độc, hoặc một con thú rừng cô khả dĩ bắt được. Với những sự nhận xét ấy, cô có một phản ứng rất nhanh, hoặc cô kiếm tìm tổ ong đánh dấu để ngày hôm sau mang hương đốt và dụng cụ để lấy, và để tránh khỏi bị ong theo đốt; hoặc tìm cây để hái quả; hoặc cô cầm sẵn dao quai, đứng ẩn mình vào một gốc cây để đề phòng thú dữ và rắn độc. Cô rất bình tĩnh trước mọi sự xảy ra. Cô vào sâu trong rừng, Cô đi từ sớm cho đến qua trưa mới ra. Cô hái nấm hương, hái mộc nhĩ, hái chè rừng, ngoài các lâm sản có theo thời tiết của từng mùa. Lúc ra về bao giờ chiếc sọt của cô cũng đầy lâm sản, có khi kèm thêm vài ổ trứng kiến, vài ổ chim rừng cô bắt gặp. Gặp những hôm ấm trời, rừng nhiều vắt, đề phòng sẵn, cô thường mang theo một chất thuốc bằng lá cây. Những con vắt đang đốt người, bị một giọt thuốc nhỏ là nhả miệng ra lăn xuống đất. Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 17 Những lúc đi rùng từng bọn, các cô thường xuyên trò chuyện cùng nhau về công việc trong làng, nhất là về các chàng trai đã để ý tới các cô. Chàng nào săn bắn giỏi, chàng nào thổi sáo hay, chàng nào làm rẫy khỏe. Cũng có lúc, trước tiếng chim ca, trước cảnh hoa rừng đua nở, các cô nhớ đến người yêu, các cô cùng nhau cất tiếng ca vài câu hát. Rồi các cô lại lặng lẽ đi tìm lâm sản. Người đường rừng, các cô sống với rừng nhiều. Rừng đã có với các cô rất nhiều kỷ niệm, có khi kỷ niệm yêu đương nữa, vì đã hơn một lần, những nàng sơn nữ đã gặp gỡ người yêu trong giữa lúc đi đường. Chàng trai rừng núi hoặc cũng đang đi kiếm lâm sản như cô, hoặc đang đi săn muông thú thì bắt gặp cô ở giữa rừng. Đôi bên chào nhau, rồi chàng giúp nàng xách bó núc nắc quá nặng nề nàng đang xách ở tay vì sọt trên vai đã quá đầy, hoặc gỡ hộ nàng nhánh gai vương vào quần áo. Nàng cảm động về sự tử tế của chàng, đôi bên nói những lời dịu ngọt, rồi hẹn hò cùng nhau, và đến phiên chợ cưới cuối năm đôi bên công nhiên gặp nhau như chính thức hóa mọi yêu đương giữa hai người. Hoặc có khi nàng hỏi thăm đường chàng, chàng đưa nàng ra khỏi rừng, tặng vài con muông thú săn bắn được, rồi nàng cảm động, chàng ngây ngất nhìn nàng: yêu đương bắt đầu từ đấy. Một lần gặp gỡ, hai ba lần gặp gỡ và những lần gặp gỡ sau nữa để sau cùng hẹn nhau tới phiên chợ cưới cuối năm như trăm nghìn cặp trai, gái khác. Mỗi trường hợp mỗi khác, nhưng yêu đương muôn thuở vẫn là yêu đương. Đôi mắt cùng liếc, đôi lòng cùng ưa, những nụ cười đáp lại những nụ cười, và theo những nụ cười là những lời êm ái. Đôi trái tim cùng rung động, chàng và nàng tưởng như trời sinh ra đôi người cốt để gặp nhau, để thuơng yêu nhau, để cùng nhau hẹn hò sau đó sẽ gặp nhau như cây liền cành như chim liền cánh cho tới khi đầu bạc răng long. Gặp những hôm trời mưa, không đi rừng thì ở nhà nàng dệt vải. Nàng dệt những tấm vải sặc sỡ để làm yếm, làm khăn. Nàng cũng cần trang điểm cho mình, nhất khi nàng đã bén yêu đương với chàng. Cần phải cho chàng thấy cái nhan sắc kiều diễm của mình trong những bộ quần áo đẹp, để cho chàng thấy vẻ lộng lẫy của mình giữa mây ngàn gió núi, giữa hoa lá cỏ cây. Nàng cần trang điểm hơn nữa, khi đi phiên chợ cưới cuối năm. Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 18 Đây là một phiên chợ đặc biệt của đồng bào người Mán suốt mấy tỉnh Vĩnh Yên, Phú Thọ, Tuyên Quang và Thái Nguyên. Chợ họp ngày 25 tháng chạp âm lịch tại xã Tam Lộng, huyện Bình Xuyên tỉnh Vĩnh Yên, trên một khu đất rộng, thường ngày vẫn là nơi họp chợ của mấy xã quanh vùng. Chợ ở ngay lối vào làng Tam Lộng, giữa cánh đồng bên một con sông đào nhỏ. Ngày phiên chợ cưới, các nam thanh nữ tú đồng bào Mán từ mấy tỉnh trên kéo tới đông đảo vui vẻ lắm. Có cả các ông bà lão đi theo, trước để chứng kiến những lời giao uớc của các lứa tuổi niên thiếu, sau là để nhớ lại cái thời tuổi trẻ của mình đã tươi như hoa, đẹp như tranh vẽ. Người già, người trẻ, ai nấy đều áo quần lịch sự chỉnh tề. Họ mặc bộ quần áo đẹp nhất. Họ đội chiếc khăn mới nhất, họ đi đôi hài sảo gọn nhất. Các sơn nữ khoác chiếc yếm sặc sỡ nhất, và có bao nhiêu đồ trang sức lộng lẫy, ngày hôm nay các cô phải đeo cho hết vòng cổ, hoa tai, vòng tay và cả vòng chân nữa. Họ túm tụm đứng với nhau trên nền chợ, xen lẫn vào các người bán hàng hay họ túm tụm đứng với nhau ven bờ ruộng. Đây một cặp trai gái đang nỉ non tình tự, kia một chàng trai đang khẩn khoản biếu sơn nữ một món quà kỷ niệm. Mặc cho gió cuối năm căm căm rét, họ vẫn đứng ngay giữa trời. Hôm nay họ cùng nhau ôn lại những buổi gặp gỡ từ trước, hôm nay có ông già bà cả chứng kiến lời giao ước đinh ninh của họ. Lòng họ rộn ràng lửa yêu đương; họ sợ chi giá lạnh ngoài trời. Bầu trời cuối đông đã bớt ảm đạm, trên cây những lộc non đã đâm chồi. Gặp nhau đây, họ nhắc lại những lời êm dịu, sửa soạn cùng nhau đón một mùa xuân tưng bừng. Họ mua tặng nhau những kỷ niệm ở ngay phiên chợ. Phiên chợ họp từ 10 giờ sáng cho đến 5 giờ chiều thì tan theo những người bán hàng về chợ. Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 19 Sau lời giao ước, họ dắt nhau đi ăn uống tại các quán chợ, trước khi cùng nhau từ giã. Một năm một lần, trai lành gái tốt dắt nhau tới phiên chợ cuới để định đoạt cuộc hôn nhân của đời mình. Ở chợ ra về, gái cũng như trai, lòng sung sướng, mặt hớn hở, vừa đi vừa vui vẻ chuyện trò. Cặp trai gái này thành vợ thành chồng rồi sang năm sẽ có những cặp trai gái khác dắt nhau đi chợ cưới Tam Lộng. Chợ cuới xong thì xuân đến, một mùa xuân êm ấm cho những lứa đôi vừa trọn nghĩa hẹn hò! Các sơn nữ vùng Tam Đảo, quanh năm sống cùng rừng núi không bao giờ quên phiên chợ cưới cuối năm. Các cô đi chợ để gặp gỡ những chàng trai, các cô đi chợ để trọn lời thề ước, các cô đi chợ để tạo lấy hạnh phúc của mình, và các cô đi chợ để chia vui cùng người khác. Rồi xuân sang, các cô lại trở lại cuộc sống hàng ngày với núi cao rừng thẳm, nhưng những khi nhàn rỗi, các cô vẫn thường cùng người yêu ôn lại kỷ niệm ngày phiên chợ. ∙ CÔ LÁI ĐÒ SUỐI Đã có ai đi trẩy hội chùa Hương Tích chưa? Chùa này là một thắng cảnh của miền Bắc thuộc địa phận làng Yến Vĩ, phủ Mỹ Đức, tỉnh Hà Đông. Đã đi chùa Hương Tích phải đi qua đò Suối, và phải biết các cô lái đò nhí nhảnh xinh tươi, thắt lưng con cón, nụ cười như hoa, với những chiếc thuyền nhỏ nhẹ nhàng lướt nước, đè ngọn cỏ, đưa khách trẩy hội suốt từ địa đầu bến Đục, qua chùa Trình tới chùa Thiên Trù tục gọi là chùa Ngoài. Đi chùa Hương thường do hai lối đường bộ hoặc đường thủy, nhưng đi đường nào thì khi tới bến Đục, hoặc bến Hà Đoan khách trẩy Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 20 hội cũng phải đi đò Suối. Đường bộ qua Hà Đông đến phủ Vân Đình, tới làng Hòa Xá, rồi sang sông cập bến Hà Đoan. Từ bến Hà Đoan khách trẩy hội sẽ đi bộ chừng năm năm thước, và đây là đò Suối. Đi đường thủy, khách đi đò dọc trên sông Đáy từ Phủ Lý, tỉnh lỵ tỉnh Hà Nam. Thuyền đi chập tối hôm trước, và tang tảng sáng hôm sau tới bến Đục, xế bến Hà Đoan, khách cũng lại đi bộ năm trăm thước trước khi tới đò Suối. Bến Đục là địa đầu cảnh Hương Sơn, Phong cảnh trông thật là bao la hùng vĩ. Trong những ngày mở hội từ trung tuần tháng giêng cho tới hết trung tuần tháng hai, thì giữa khung cảnh bao la hùng vĩ này, chen vào một vẻ tấp nập nhộn nhịp khác thường. Dưới sông, thuyền đậu san sát tại bến. Những cột buồm chi chít, khiến ở đàng xa, trông như một rừng tre khô. Những con đò ngang đi đi lại lại, tự bên này sang bên kia sông, và những con đò dọc từ mạn Phủ Lý tới lừ lừ cập bến. Du khách đứng nhấp nhô trên mũi thuyền, trên mạn thuyền. Mái chèo khua nước bắn tóe, sóng sông nhẹ vỗ vào mạn thuyền đều đều, khiến những con thuyền rập rềnh như chen chúc nhau. Du khách gọi nhau chỉ chỏ cùng nhau cảnh núi non cao rộng, cảnh sông nước bao la, trông như tranh vẽ. Trên bến Đục người đi lễ đông nghịt, ai nấy đều tay xách nách mang, lúng túng những vàng hương cùng đồ tế lễ. Họ kéo nhau tới đò Suối, hoặc họ vừa ở đò Suối đi ra. Những lớp người tiếp những lớp người, những lớp người gặp những lớp người. Không ai quen biết ai, nhưng gặp nhau họ đều vui vẻ chào nhau. Những tiếng nam mô vang lên, những tiếng nam mô đáp lại. Lòng khách đi lễ, hay đã ở chùa ra về, ai nấy đều hướng vào đức Phật Bà Quan Âm, cầu xin ở đức Phật mọi sự từ bi hỉ xả, mong đức Phật ra tay cứu vớt họ, để bao nhiêu lỗi lầm của họ về trước đều được xóa bỏ từ nay. Đi bộ một lúc lâu là đến đò Suối. Đứng ở bên đò, khách nhìn bao quát được hết phong cảnh vùng chùa Hương. Non nước bao la, xa gần nét đậm nét nhạt, những dãy núi trùng điệp nối tiếp nhau. Bầu không khí trong vắt. Lòng du khách Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 21 thấy nhẹ lâng lâng. Những tiếng nam mô của chư khách chào nhau vẳng lên trời cao, vang lên mặt nước, lẫn vào ngàn mây. Bụi trần lúc này cơ hồ như gột sạch. Ở đây khách sẽ xuống đò đi vào chùa Ngoài. Những cô lái đò lanh lẹn trên chiếc thuyền nan, với nét mặt tươi cuời, với giọng quyến rũ mời khách đi đò. Trời đầu năm còn lành lạnh. Các cô chít chiếc khăn mỏ quạ, để lộ đôi má ửng hồng. Với khuôn mặt thanh tú với dáng điệu mau mắn, các cô giúp đỡ khách đi chùa. Có những cô thuyền vừa cặp bến, chở khách từ chùa ra, có những cô đã cắm thuyền từ trước đợi khách vào chùa. Cô nào cô nấy đều vui vẻ đón chào chư thiện nam tín nữ thập phương. Có lẽ ở đây là cảnh Phật, nên lòng người ai cũng thấy nhẹ lâng lâng, không bợn chút bụi trần, người ta đang sống ở một thế giới khác mà tấm lòng vị tha đã thắng sự ích kỷ vị ngã, lấy sự niềm nở giúp đỡ nhau làm trọng yếu! Có lẽ ở đây cảnh thiên nhiên mơ màng như không như có, như xa như gần, người ta chịu ảnh hưởng của núi trời mây nước, trở nên phóng khoáng rộng rãi, quí người hơn quí mình! Có thật chăng? Các cô lái đò chùa Hương, tuy chở đò lấy tiền, nhưng vẫn nghĩ tới sự giúp đỡ khách đi đò, đã chịu ảnh hưởng nhiều của hoàn cảnh và của vị trị địa dư! Hoàn cảnh, vì các thiện nam tín nữ khi đi trẩy hội một nơi, thắng tích thờ đức Phật Bà Quan Âm ai nấy đều có dạ từ bi bác ái, cố noi gương đức Phật. Ở đây miệng người ta chỉ niệm “nam mô” chỉ đọc kinh và tay người ta chỉ lần tràng hạt, ở đây người ta chỉ nói tới đạo Phật, chỉ kể cho nhau nghe sự tích hy sinh cao cả của đức Phật! Còn vị trí địa dư! Một khung cảnh bao la hùng vĩ, cái gì cũng to tát rộng rãi tất nhiên phải ảnh hưởng tới con người! Trước cảnh đẹp con người nghĩ cũng cỏi mở đẹp đẽ hơn! Bao nhiêu những điều ti tiện nhỏ nhen có ở cuộc đời ở những nơi chen chúc, thì ở nơi đây đều bị thay thế bởi những cái gì khoáng đạt cao cả. Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 22 Các cô gái đò Suối quanh năm sống giữa núi cao, bên rừng rậm với sông nước trời mây, hằng ngày đuợc nghe chuyện bác ái từ bi của đức Phật, trách nào các cô chẳng vui vẻ giúp khách thập phương trong dịp hội nhất là sự giúp đỡ đó gây cho cô biết thiện cảm của khách đi chùa. Khi thuyền vừa cập bến, các cô dừng chèo, mang lên bờ giúp khách nào mơ, nào lão mai, nào rau sắng. Lại còn những dẫy lộc Phật mà khách trẩy hội không ít thì nhiều ai cũng phải có mang về để lấy phước. Miệng các cô hớn hở tươi như hoa, lời các cô nhẹ nhàng, điệu bộ các cô nhanh nhẹn. Khách đi thuyền ai cũng phải ngợi khen. Chào khách ra về, các cô niệm Nam vô A Di Đà Phật, và các cô nói theo: “Xin Phật độ trì cho cụ để sang năm cụ lại đi trẩy hội, chúng con sẽ đón cụ ở đây”. Khách cũng đáp lại: A Di Đà Phật! Tôi cũng cầu xin Phật phù hộ cho cô luôn luôn khỏe mạnh, chở được nhiều khách tới lễ Phật. Đấy là những khách rời thuyền, còn những khách xuống thuyền nữa. Các cô đon đả chào mời. Dù khách xuống thuyền cô hay xuống thuyền khác của một cô khác, các cô cũng vẫn vui vẻ giúp đỡ khách. Các cô lên bờ mang xuống thuyền giúp khách đồ lễ, vàng hương và có khi khách mang theo cả chăn màn để phòng lúc ngủ lại chùa. Khách được các cô giúp đỡ đều vui mừng, cảm ơn lòng từ bi của đức Phật đã cho du khách được may mắn, nhưng các cô cũng hài lòng. Một người khách xuống thuyền, hai ba người khách xuống thuyền! Chiếc thuyền bé nhỏ của mỗi cô chỉ chở nhiều lắm là năm sáu người khách. Khách đã đủ, thuyền các cô rời bến. Cô lái đứng ở đầu thuyền, quay mặt về phía khách. Theo đà tay cô bơi, mái chèo đập xuống nước, làm bắn những bọt trắng lên mạn thuyền. Người cô cúi xuống hay đứng lên tùy theo mái chèo đưa về đằng sau hay đằng trước. Đò lướt nhẹ nhàng trên dòng suối nhỏ, nước Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 23 trong vắt. Du khách có thể nhìn thấy đám cỏ mọc ở dưới nước, hoặc những cây rong bập bềnh theo gợn sóng. Dòng suối quanh co chảy qua cánh đồng chiêm, hai bên bờ suối có những ruộng mạ con gái xanh mơn mởn như tơ nõn như chạy suốt tới chân trời hoặc tới chân một ngọn núi xa xa. Đi khỏi cánh đồng chiêm, suối lọt vào những vách đá xanh rì. Ở thuyền nhìn lên, du khách thấy những ngọn núi đủ các hình cao có, thấp có, xa có gần có, ngọn đậm ngọn nhạt, ngọn chênh vênh, ngọn hiền từ. Cô lái đò vừa bơi thuyền, vừa nói chuyện với khách chỉ dẫn cho khách biết đâu là núi Gà, núi Tượng, núi Trống, núi Chiêng, đâu là động Tuyết Quỳnh, đâu là chùa Trình. Cô lại giảng giải cho khách nghe tại sao có suối Giải Oan, có chùa cửa Võng, tại sao lại gọi là hang Phật Tích, tại sao có chùa Tiên, đường lên Trời thế nào, lối xuống địa ngục ra sao? Khách trẩy hội vừa nghe cô nói vừa nhìn theo phong cảnh cô chỉ. Đồng thời khách cũng luôn miệng niệm nam mô mỗi khi gặp chiếc thuyền ở trong chùa đi ra, hoặc mỗi khi vượt một chiếc thuyền khác. Cô lái đò dẻo tay chèo, vui câu chuyện và cũng nhẹ miệng niệm “nam mô A Di Đà Phật” theo với du khách. Thuyền lướt sóng đè ngọn cỏ, đi nhè nhẹ, bên các thuyền khác. Tiếng niệm Phật “nam mô” vang động khắp dòng suối. Mỗi khi thấy một ngọn núi cô lái đò thường chỉ cho du khách: “kìa là núi Mâm xôi, đây núi Mẹ bồng con!” Cảnh đi đò Suối là cảnh nên thơ nhất trong cuộc đi trẩy hội chùa Hương. Khách ngồi đò, với lòng tin tưởng vô biên ở đức Phật, hướng cả tâm hồn về cõi Phật. Những con đò bập bềnh đè mặt nước, chiếc nọ trước chiếc kia. Khách đi thuyền miệng không ngớt niệm “nam mô”. Họ niệm Phật để chào nhau, họ niệm Phật để cầu cho đò mau tới bến, họ niệm Phật để cầu phúc cho mình và cho các bạn đồng hành. Những con đò vào gặp những con đò đi ra, tiếng niệm Phật lại vang vang dội hơn. Các nam thanh nữ tú, các cụ già, các thiếu phụ, mặc dầu không hề quen biết vồn vã nhau trong tiếng chào, cầu chúc cho nhau những điều may Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 24 mắn. Những nụ cười đón những nụ cười, những nét mặt hân hoan đáp lại những nét mặt hân hoan. Tỉnh cũng như quê ở đây người ta không phân biệt ai sang ai hèn. Đạo giáo đâu có giai cấp, và đức Phật đâu có của riêng ai. Những chàng thanh niên thành thị, ăn vận rất lịch sự tới nơi đây hằng tươi tỉnh chào các cụ già nhà quê, chào các thiếu nữ đồng ruộng, và những cô áo quần sặc sỡ xanh đỏ tím hồng ở đây vẫn là bạn của những cô quần sồi áo vải. Ai gặp ai cũng đều mừng rỡ, và những tiếng “nam mô” hồn nhiên như muốn tả hết nghĩa bác ái của đức Phật. Tiếng “nam mô” của khách trẩy hội thuyền lướt sóng thấm thoát đã tới chùa Trình. Khách có người vào lễ chùa Trình, có người đi thẳng, bao giờ gần tới chùa Trình, cô lái đò cũng loan báo cho khách biết. “Thưa các ông bà, đây là chùa Trình, có ông bà nào muốn vào lễ để cháu ghé thuyền”. Rồi cô giải nghĩa tại sao gọi là chùa Trình. Khách trẩy hội vào chùa này như trình diện trước khi tới cảnh Phật, và khách ra về cũng vào lễ chùa này như để từ giã cảnh Hương Sơn. Rời khỏi chùa Trình, chiếc thuyền nhỏ lần này đi thẳng tới chùa Ngoài, tức là chùa Thiên Trù. Trước bến lên chùa, đò Suối như vùng rộng ra. Chùa Thiên Trù xây trên một suờn đồi giữa cảnh núi rừng. Từ bến đò suối có bực đi lên chùa, chùa rất khang trang rộng rãi, sân gạch bao la, chung quanh có cây xanh lá biếc, trùng trùng điệp điệp... Thật là một nơi tịch mịch nếu không phải là ngày hội. Suối chảy róc rách, tiếng chim gõ mõ trong ngàn cây, khiến cho ta quên hết mùi trần tục. Lại thêm đàn cá lửng lơ dưới suối nghe kinh. Chuông chùa từng hồi vang lên như muốn đưa tâm hồn ta tới cõi hư vô. Trong những ngày hội cảnh tịch mịch trên đã bị xáo động bởi các thiện nam tín nữ. Người ra kẻ vào tấp nập. Mùi huơng trầm sục nức. Tro vàng lá bay theo khói tản trên không. Tiếng mõ, tiếng chuông hòa lẫn tiếng niệm Phật của khách trẩy hội. Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 25 Người ở trong chùa người ở sân chùa, người ở bến đò, nào vàng hương, nào đồ lễ, nào chai nước suối Giải oan, nào khúc lão mai, nào bó rau sắng, nào bì mơ. Ở bến đò, các cô lái đò cũng vui vẻ giúp đỡ khách lên bờ hoặc xuống thuyền. Đối với khách lên chùa, các cô vui vẻ mách đường cho khách rõ lối đi chùa Tiên, lối vào chùa Cửa Võng và chùa Hang. Từ chùa ngoài đi vào, đường đi khấp khểnh, nhưng phong cảnh rất hữu tình, và khách lễ chùa luôn miệng, niệm “nam mô”. Lòng người hướng cả vào đức Phật. Người ta dẻo chân đi quên mỏi. Hai bên đường thỉnh thoảng lại hiện ra một rừng mơ, khách có thể tới hái để giải khát. Đi một quãng đến chỗ rẽ lên chùa Tiên, ở trong một hang trống, có hai lối ra vào khác nhau. Bên ngoài, những nhũ đá chảy xuống thành từng nếp trông rất đẹp. Xa hơn quãng rẽ một chút là chùa Giải Oan, ở đây có một cái giếng nhỏ, nước trong và mát. Khách lễ chùa tin rằng nước này uống vào người sẽ nhẹ nhàng thanh thoát và tiêu giải được mọi nỗi oan khiên. Cũng vì thế phần đông khách trẩy hội đều lấy theo về một chai nước giếng quý báu này. Ở Chùa Giải Oan ra đi về chỗ rẽ, theo lối cũ sẽ tới chùa Cửa Võng, trước khi tới chùa Trong hay chùa Hang tức là động Hương Tích. Chùa Cửa Võng mang tên theo lối kiến trúc còn chùa Hang theo lời truyền lại chính là nơi xưa kia đức Phật Quan Âm đã thành Phật và cũng vì vậy dân làng mới thờ đức Phật tại động này. Bước vào chùa Hang, du khách thấy ngay ngoài cửa động năm chữ đại tự rất lớn “Nam Thiên Đệ Nhất Động” tương truyền là chữ của vua Lê Thánh Tôn với những nét bút rất sắc sảo. Trong động có tượng đức Phật Bà Quan Âm và chư vị La Hán. Những nhũ đá rủ xuống óng ánh muôn mầu rất kỳ diệu, ở gần giữa động, nhiều tảng đá nổi lên, trông như hình các em bé. Khách trẩy hội hiếm con thường xoa đầu các em bé ấy, rủ về với mình. Nhiều tảng đá đã nhẵn thín vì những bàn tay các tín nữ cầu con. Động có nhiều hang ngách. Ánh sáng lọt vào thưa thớt khiến những hình tượng cũng như những nhũ đá càng thêm ảo huyền. Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 26 Ngày hội, khói trầm hương nghi ngút tỏa. Người ra vào như mắc cửi. Các cô lái đò chỉ dẫn cho du khách rất rõ ràng. Khách chỉ việc theo lời cô sẽ đi đuợc khắp mọi chùa và hiểu khắp mọi tích. Khách lên bờ, vào chùa Lễ Phật, cô lái đò lại đón khách đi ra. Vẫn những dịp chèo đều đặn, vẫn những vách đá chênh vênh, rồi đến cánh đồng chiêm. Khách đi ra cũng như khách đi vào luôn luôn niệm Phật và ngắm nhìn không biết chán cảnh non nước trời mây với đá ngũ sắc long lanh như gấm dệt. Một năm có một tháng hội chùa, cô lái đò đón khách lại đưa khách. Cô vừa giúp đỡ được khách trẩy hội lại vừa kiếm được cái vốn nhỏ để tiêu thêm về gia đình. Cô có thể may thêm được mấy bộ quần áo mới, cô có thể sắm được đôi khuyên vàng trước là để trang điểm cho mình sau là để dành đợi lúc ra ở riêng. Rồi hội chùa Hương hàng năm phải hết, không còn khách trẩy hội để cô chở theo dòng suối nữa, nhưng dòng Suối vẫn là dòng Suối cô vẫn có thể chở dân chúng từ Yên Vĩ ra Hà Đoan, hoặc từ Hà Đoan vào Yên Vĩ và dân chúng các làng đọc theo hai bờ Suối. Sau ngày hội, nhiều cô lái đò lại quay về nghề nông để chờ đợi kỳ hội năm sau. Các cô lo làm cỏ ruộng chiêm, đợi chờ vụ gặt tháng năm. Một số ít các cô tiếp tục chở đò trên dòng Suối, nhưng chở đò quanh năm đâu có vui như ngày hội. Nhiều khi vắng khách, cô nhớ những buổi tấp nập của giêng hai, cô mong thời gian đi mau để ngày hội chóng tới. Có đôi lúc các cô ngó lại phận mình. Thấy người ta chồng chồng vợ vợ, các cô cũng mong một ngày lành duyên cùng một chàng trai xứng đáng. Đã nhiều khi trong những lúc chèo thuyền vắng khách, các cô hát ghẹo mấy chàng trai đang thăm đồng, hoặc đang đánh cá. Người ta chồng trước vợ sau Anh kia không vợ như cau không trầu Cau không buồng ra tuồng cau đục, Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 27 Trai không vợ cực lắm anh ơi. Nghe lời ca, chàng trai ngửng đầu lên nhìn cô lái đò, xinh đẹp với vẻ nhí nhảnh đáng yêu. Chàng trai ngập ngừng một lát, rồi hát lại: Bóng quế giãi thềm Tiếng chuông đưa bát ngát càng thêm bận lòng Dao vàng bỏ đẫy kim nhung Biết rằng người thục nữ có lòng với chúng tôi chăng? Thấp thoáng bóng trăng! Nhưng câu hát thoáng qua như vậy đã nhiều phen có những kết quả đáng ghi. Những cặp trai lành gái tốt đã thành đôi, và thuyền của cô lái đò Suối trên dòng đời coi như đã tới bến. Đấy là những cô lái đò, còn khách trẩy hội chùa? Đã một lần đi chùa Hương, đố ai quên đuợc đò Suối. Để nhớ mãi nên thơ ấy trong những lúc trà dư tửu hậu, khách đã hằng ngâm bài thơ Hương Tích tuyền độ của cụ Phan Mạnh Danh: Phong điềm lãng tĩnh quýnh vô trần Lương ngạn sơn đầu thảo mộc xuân Khê hạ nhất hoằng nguyên thủy lục Chu hành nghi thị Vũ lăng tân. Bản dịch của cụ Phạm Huy Toại: Sóng êm chẳng chút bụi trần bay, Hai mạn xanh rì núi cỏ cây Dòng suối dưới khe tuôn nước biếc, Thuyền đi ngỡ đến Vũ lăng đây. Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 28 Đã ngâm thơ về đò Suối, khách phải ngâm thơ về toàn cảnh chùa Hương. Cụ Chu Mạnh Trinh đã dành cho khách bài thơ tuyệt bút sau đây: Bầu trời cảnh bụt, Thú Hương Sơn ao ước bấy lâu nay, Kìa non non nước nước mây mây “Đệ nhất động” hỏi rằng đây có phải? Thỏ thẻ rừng mai chim cúng trái Lững lờ khe yến cá nghe kinh Thoảng bên tai một tiếng chầy kình, Khách tang hải giật mình trong giấc mộng. Này suối Giải Oan, này chùa Cửa Võng Này hang Phật Tích, này động Tuyết Quỳnh Nhác trông lên ai khéo vẽ hình Đá Ngũ sắc long lanh như gấm dệt. Thăm thẳm một hang lồng bóng nguyệt, Gập ghềnh mấy lối uốn thang mây. Chừng Giang Sơn còn đợi ai đây, Hay Tạo Hóa khéo ra tay xếp đặt, Lần tràng hạt niệm “Nam vô Phật” Cửa từ bi công đức biết bao. Càng trông phong cảnh càng yêu. Nhớ lại chùa Hương và đò Suối khách ngâm thơ, khách ngâm thơ để lại nhớ đò Suối với chùa Hương, để năm sau khách lại đi trẩy hội, để lại đi Suối của các cô lái đò nhí nhảnh nhẹ nhàng tới chùa Hương. Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 29 ∙ NGƯỜI NỘI TRỢ VÙNG LẬP THẠCH Để tả Sự chịu khó siêng năng của người nội trợ mấy xã Quan Tử, Phú Thị vùng Lập Thạch, tỉnh Vĩnh Yên, cụ đốc học Trần Lê Nhân, tác giả bộ cổ Học Tinh Hoa đã có câu ca dao: Nửa đêm ân ái cùng chồng, Nửa đêm về sáng gánh gồng ra đi Đúng thật, người nội trợ vùng Lập Thạch rất cần cù đảm đang, chịu mọi sự hy sinh, ngay đến cả niềm ân ái để tần tảo buôn bán nuôi chồng, lập cơ sở cho gia đình và gầy dựng cho con cái. Huyện Lập Thạch ở ven sông Lô, mấy làng Phú Thị, Quan Tử, ở giáp ngay bờ sông, cạnh huyện Bạch Hạc, nơi sông Tiểu Đáy chảy vào sông Lô. Sông Lô chảy tới Bạch Hạc thì nhập vào sông Hồng Hà, và chính nơi đây, tại hữu ngạn sông Lô, đối diện với vùng Lập Thạch, thị trấn Việt Trì đã được thiết lập và tạo nên cảnh sầm uất trên bến dưới thuyền. Cảnh sầm uất này đã giúp cho việc buôn bán các vùng lân cận được phát đạt, và các bà nội trợ vùng Lập Thạch quanh năm buôn đò, bán chợ, đi sớm về hôm cũng nhờ vậy kiếm ăn được dễ dàng hơn mặc dầu phải vất vả. Nước sông Tiểu Đáy lặng lẽ chảy vào dòng Lô Giang và nước Lô Giang cũng lặng lẽ chảy vào sông Hồng Hà. Quanh năm ngày tháng các bà nội trợ vùng Lập Thạch cần cù nhẫn nại, lo luôn lo bán không hề phàn nàn, siêng năng như nước chảy theo dòng. Các bà lận đận sớm khuya, nhưng lòng các bà hân hoan sung sướng bởi lẽ các bà đã làm tròn nhiệm vụ với chồng con, đúng như câu ca dao các bà vẫn hát ru em khi còn con gái: Bên này con sông, Bên nọ con sông, Nước sông bên nọ theo dòng bên kia. Quản chi lận đận sớm khuya, Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 30 Thân em dầu dãi nắng mưa vì chồng. Hai con sông trong câu ca dao không hiểu là sông Hồng Hà và sông Lô, hay sông Lô và sông Tiểu Đáy? Nhưng điều đó không can hệ gì, điều đáng kể là các bà nội trợ vùng này phục tùng chồng, như sông bên nọ theo dòng bên kia và quanh năm các bà chịu nhọc nhằn dầu sương dãi gió vì chồng. Ai đã có dịp qua mấy làng Quan Tử, Phú Thị chưa? Nơi đây là một nơi quê mùa, nhưng trong làng nhà ngói san sát, nhà nào nhà nấy đều tường gạch, sân gạch và đến cả cổng ngõ cũng xây lát tinh tươm. Sự trù phú của dân làng đều do tay các bà nội trợ gây dựng nên. Làng ở ven sông, các bà buôn cá, muối cá, làm mắm đem bán dất ở các chợ. Lại có bà buôn hàng ở bến sông đem bán các xã thuộc mấy hạt Bạch Hạc, Vĩnh Tường, Yên Lạc và Lập Thạch. Lời lãi bao nhiêu, các bà lo trang trí cho cửa nhà, lo sắm sửa cho chồng và lo gầy dựng cho con. Các bà chỉ nghĩ đến chồng đến con, còn chính các bà, các bà thường tự quên mình, quên mình để chiều chồng, quên mình hy sinh cho con thơ, quên mình để lo cho gia đình đầy đủ. Hàng ngày, gà gáy canh hai các bà đã trở dậy, sửa soạn gánh hàng để lo đi chợ, dù trời bức hay trời rét, trời nắng hay trời mưa, dù đôi mi mắt còn nặng trĩu giấc ngủ. Các bà khe khẽ nâng chân bước ra khỏi giường, rón rén đi nhè nhẹ để khỏi động tới giấc ngủ của chồng con. Các bà đánh thức người làm, dặn bảo công việc nhà, nhất là về cơm nước bữa sáng, khi các bà vắng mặt, rồi các bà gồng gánh ra đi giữa đêm khuya, giá lạnh, giữa lúc mọi người còn đang thiêm thiếp giấc nồng. Các bà đi khỏi, người làm lại đóng cửa đi ngủ. Các bà đi chợ Hạc Trì, tỉnh Phú Thọ, các bà ra bến Việt Trì, các bà đi chợ Bạch Hạc, chợ Liêm Sơn, chợ Thổ Tạng, phủ Vĩnh Tường, chợ Me huyện Tam Đương và có khi cả chợ tỉnh Vĩnh Yên, cách đấy gần hai chục cây số. Dù đi chợ nào các bà cũng cần đi sớm, có đi sớm mới cất được hàng, có đi sớm mới tranh đuợc chỗ ngồi, có đi sớm mới bán xong hàng sớm để còn về cho kịp bữa cơm chiều. Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 31 Đến bến hoặc đến chợ, trong khi chờ đợi cất hàng, hoặc trong khi bán hàng hay lúc đã cất hàng xong, các bà mới lo tới bữa ăn của mình. Có bà mở gói cơm nắm mang từ nhà ra ăn, có bà ăn quềnh quàng mấy món quà chợ như bánh đúc bún riêu cho xong bữa. Các bà chỉ cốt buôn bán, việc ăn uống chỉ là việc phụ. Ăn uống xong, cũng như tất cả mọi người dân quê Việt Nam, các bà ăn miếng trầu. Ăn trầu còn khiến cho môi thêm thắm, cho má thêm hồng, cho miệng thêm tươi tắn để chào khách hàng bán hàng. Ăn trầu các bà đã chọn mua những quả cau thật ngon, nhưng quả cau này, các bà chỉ cắt chũm để mình ăn, còn cau ngon lại dành để phần chồng: Bán hàng ăn những chũm cau Chồng con có biết cơ màu này chăng? Cau các bà mua là cau bổ bảy, nhưng muốn cho chồng say sưa với miếng trầu, cau đó các bà thường chỉ bổ làm ba, chẳng như ai đạm bạc đem bổ ra làm tám làm mười: Yêu nhau cau bảy bổ ba Ghét nhau cau bảy bổ ra làm mười. Buổi tan chợ, hoặc hàng đã bán hết hay cất xong các bà quang gánh ra về, lại vội vàng trên đường về cũng như vội vàng lúc ra đi... Quãng đường thường dài trên chục cây số, tuy xa, nhưng đối với các bà, đó chỉ là những đoạn đường đi bộ hàng ngày hai buổi. Đường càng xa bước chân càng dẻo dang, tay vung càng vắt vẻo, và quang gánh trên vai càng kĩu kịt theo một nhịp điệu mau hơn. Tới nhà đặt quanh gánh xuống là các bà lo tới bữa cơm chiều của chồng. Thường thường khi các bà về tới nhà thì mặt trời đã chênh chếch non Đoài. Lũ con, thấy mẹ về chợ xúm xít hỏi quà. Bà mẹ bế những đứa nhỏ, nựng nó vài câu, có khi cho nó bú bầu sữa đầy đang tưng tức, vì từ sáng bà mới vắt sữa có vài lần ở chợ. Đứa trẻ bú mẹ, nhoẻn miệng cuời, bí ba bí bô mấy tiếng reo vui, rồi bà mẹ lại đưa nó cho chị nó hoặc người làm bế. Bà chia quà cho các con lớn, và chọn những trái cây chín thơm, những chiếc bánh ngon lành cất đi để phần chồng. Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 32 Bữa cơm chiều trong gia đình bao giờ cũng thịnh soạn và mùa nào thức ấy, người nội trợ vùng Lập Thạch không tiếc tiền mua để chồng con xơi. Tháng sáu có nhãn lồng Hưng Yên, tháng tám có hồng Đào, tháng chín có quýt Thái Nguyên, tháng mười có cam Bố Hạ v.v... Gặp những hôm đi chợ Sơn Đình hoặc đi chợ Liễn Sơn, có thịt nai, thế nào các bà cũng dành mua một miếng thật ngon về xào cho chồng nhắm rượu. Mặc dầu đã mệt nhọc về buổi chợ, vì quãng đường xa đi bộ, người nội trợ vùng Lập Thạch vẫn tự tay làm lấy bữa cơm chiều để cho cơm được dẻo, canh được ngọt, để có thức nhắm ngon cho chồng nhắm rượu, có thức ăn ngon cho con ăn cơm. Ngọn lửa hồng sưởi ấm lòng nàng, bốc theo mùi thơm ngào ngạt của đồ xào nấu. Vừa đun bếp nàng vừa nghĩ tới sự hân hoan của chồng, sự sung sướng của con khi thưởng thức món ăn tự tay nàng làm ra. Cảnh lạc thú gia đình là phần thưởng đích đáng của mọi vất vả nàng phải chịu. Và khi người chồng nhấm nháp chén rượu với món xào họp ý, một lời khen ngợi đủ khiến cho mọi sự mệt nhọc của nàng tiêu tan. “Món xào này bu mày làm khéo quá!” “Bát canh bu mày nấu ngon quá!” Nàng chẳng mong gì hơn là chồng biết đến sự tận tâm của mình. Sự sung sướng về tinh thần đã cho nàng thêm can đảm chịu đựng sự nhọc nhằn. Cơm nước xong, buổi tối, khi đi ngủ, lại chính tay nàng săn sóc giường màn cho chồng. Nàng cho đấy là một công việc thiêng liêng, người đàn bà nào không săn sóc tới giấc ngủ của chồng, là người đàn bà không làm trọn thiên chức của mình. Ăn với chồng một bữa, ngủ với chồng nửa đêm! Câu tục ngữ này thật đúng với người nội trợ vùng Lập Thạch. Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 33 Ăn một bữa với chồng, nhưng là một bữa cơm vui vẻ, ngủ với chồng nửa đêm, nhưng là nửa đêm đằm thắm nồng nàn! Ai chẳng tiếc thời gian, ai chẳng muốn cơm ngày hai bữa với chồng, ai chẳng muốn trọn đêm gối cùng chồng? Người nội trợ vùng Lập Thạch đã tự hy sinh một phần niềm ân ái và những phút giây quý báu hàng ngày của mình chỉ vì muốn chồng con đuợc hơn người. Về phương diện này nàng có một tinh thần ganh đua rất đáng quý. Thấy nhà hàng xóm xây cổng, lát sân, nàng cũng cố tần tảo chợ búa dành dụm để có tiền xây cái cổng đẹp hơn, lát cái sân rộng hơn; thấy ông hàng xóm mặc chiếc áo da Mông Tự về vụ rét, nàng cũng cố may cho chồng chiếc áo đoạn Thái Tây. Ông hàng xóm sang chơi khoe bộ đồ trà Giang Tây, thì khi ông hàng xóm về, nàng đã nghĩ ngay tới bộ đồ trà quý giá hơn! Nói tóm lại, nàng muốn chồng nàng bằng người, hơn người. Thua trời một vạn không bằng thua bạn một ly! Đời nào, nàng cũng đi chợ, cũng buôn Tần bán Sở lại chịu thua bà hàng xóm. Rồi ngày giỗ, ngày Tết! Nàng cũng muốn làng nước trông vào! Nhà người ta có mâm cao cỗ đầy, có sơn hào hải vị, thì nhà nàng cũng phải có. Ngày giỗ người ta mời cả xóm, cả thôn, thì nàng phải mời cả làng xã! Nàng không chịu kém ai, nàng thường đoán trước được ý muốn của chồng trong mọi sự ganh đua cùng làng nước! Lại những khi chồng lên quan viên hoặc được cử vào ban tư văn, hoặc khoa ngũ, lục tuần, bao giờ nàng cũng lo đủ lệ làng, không hề ngại ngùng tốn kém. Tiếng đảm đang cần cù của nàng vang khắp huyện, khắp tỉnh, ai ai cũng ngợi khen và lấy nàng ra làm gương cho đàn bà con gái! Nàng vất vả quanh năm, nhưng tự lo vào thân mình rất ít. Hết ngày này sang tháng khác nàng nhẫn nại buôn bán, chiều chồng nuôi con. ít khi nàng nghỉ một buổi chợ, ngay cả những khi thai nghén. Khi thai nghén, muốn an thai nàng không nay thuốc này mai thuốc khác, cho tốn kém. Nàng chỉ cần ăn mấy chiếc bánh ngói mua tại chợ huyện, chợ tỉnh. Bánh Ngói là một thứ bánh làm bằng một thứ đất lấy ở một xã vùng Lập Thạch, nặn giống như hòn ngói rồi đem nung như Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 34 nung ngói. Người ở vùng này cho rằng bánh ngói đó có tính chất an thai. Người nội trợ Lập Thạch chịu đựng khổ sở, kính chồng thương con đuợc tiếng tăm, nên các cô gái vùng này rất đắt chồng. Các cô chưa tới tuổi cặp kê đã có rất nhiều đám rắp ranh bắn sẻ, trai làng cũng có, trai thiên hạ cũng có. Các bà mẹ có con tới tuần trăng tròn là lo sắm sửa cho con để mong kén được trang giai tế xứng đáng. Đồng thời các bà dạy dỗ con công ăn việc làm, học buôn học bán để sau này lo tròn đạo thờ chồng nuôi con. Các cô gái khi đến tuổi lành duyên đều bắt đầu học tập lo công việc gia đình theo sự chỉ dẫn của mẹ, của chị. Đồng thời các cô cũng lo cho má thêm hồng, cho môi thêm thắm, cho nụ cười thêm duyên dáng, dáng đi thêm uyển chuyển, cử chỉ thêm dịu dàng, vẻ người thêm cân đối. Rồi những ngày hội ở đền thờ Đại Tướng Quân Trần Nguyên Hãn, vị danh thần khai quốc nhà hậu Lê, tại xã Quan Tử, vào trung tuần tháng tám hoặc ở đền thờ Thổ Lệnh Đại Vương xã Bạch Hạc với cuộc thi thuyền trên sông Lô, vào ngày hai mươi tháng giêng hàng năm, các cô quần áo xếp nếp vấn đầu nhung, dép chéo quai, tai đeo khuyên vàng, tay đeo nhẫn mặt ngọc, thắt lưng lụa lủng lẳng bộ sà tích, dắt nhau đi xem hội để trai thiên hạ trông vào. Thấy nhan sắc kiều diễm của các cô, nhiều chàng trai tơ lòng rung động. Các chàng nhờ mối lái để mong được vầy duyên cầm sắt cùng người đẹp. Cá bống còn ở trong hang Cái rau tập tàng còn ở ruộng dâu Ta về ta sắm cành câu Câu lấy cá bống nấu rau tập tàng Có chàng trai đã sắm cần câu đúng dịp, được hài duyên với giai nhân, cùng giai nhân bách niên giai lão, nhưng cũng có chàng trai vì Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 35 chậm lỡ bước, giai nhân đã nhận trầu nơi khác, hoặc đã ôm cầm vui khúc phỉ nguyền chàng Tiêu. Chàng đành than tiếc mà buồn: Trèo lên cây bưởi hái hoa, Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân Nụ tầm xuân nở ra cánh biếc Em đã có chồng, anh tiếc lắm thay Đôi khi lời than thở của chàng trai cũng động lòng người đẹp, nhưng biết làm sao được, vì ván đã đóng thuyền! Tại sao chàng trai đã chậm trễ, tại sao chàng trai không xin bỏ miếng trầu từ khi nàng còn là con gái: Vẻ gì một miếng trầu cay, Sao anh không hỏi những ngày còn không? Bây giờ em đã có chồng, Như chim vào lồng như cá cắn câu. Cá cắn câu biết đâu mà gỡ, Chim vào lồng biết thuở nào ra! Chàng trai đành thất vọng. Chẳng lẽ chàng lại xui người con gái lỗi đạo hay sao: Cá cắn câu biết đâu mà gỡ Chim vào lồng mở cửa mà ra! Không, không bao giờ có chuyện như thế đuợc. Còn gia đình còn lẽ giáo. Người con gái vùng Lập Thạch một khi đã lấy chồng là phải lo bổn phận nội trợ của mình. Nửa đêm ân ái cùng chồng. Nửa đêm về sáng, gánh gồng ra đi. Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 36 ∙ VEN BÃI BỂ ĐỒNG CHÂU Đồng Châu là một xã nhỏ thuộc huyện Tiền Hải tỉnh Thái Bình, ở ngay ven bờ bể, gần cửa sông Trà Lý. Dân làng sống về nghề chài lưới. Đất đai này phần nhiều ở ngoài con đê ngự hàm hàng huyện, thường bị ngấm nước muối, không tiện cho việc canh nông. Làng Đồng Châu có một bãi bể rộng, chạy từ cửa sông Trà Lý đi tới, suốt đầu làng đến cuối làng và kéo dài tới nhiều xã lân cận. Bãi bể này sàn sàn ăn lan thẳng ra biển nên trước đây người Pháp đã có lập một nơi nghỉ mát tại đó. Để chống gió bể, cũng như để giữ cho đất khỏi bị sóng bể đánh trôi đi, dân chúng trồng ven làng về mé biển hàng dãy phi lao. Nhưng cây phi lao xanh rờn, lá rủ thõng như lá liễu, gặp gió biển thổi qua, rền rĩ như khúc nhạc sầu, phản ánh cuộc đời vất vả của dân quanh bãi bể. Dân chúng Đồng Châu, cũng như các xã lân cận, ven bãi bể, ngoài con đê ngự hàm vất vả thật. Họ chật vật với cuộc , sống hàng ngày. Không có ruộng nương, sinh kế của họ chỉ trông nhờ vào biển. Nước biển noi đây ở ven bờ đỏ ngầu, lẫn phù sa do sông Trà Lý đưa tới. Mãi xa xa mầu biển mới biến sang mầu xanh sẫm. Biển đục thường nhiều cá, nhưng cá chỉ có ngoài khơi còn ở ven bờ nếu có, chỉ là những đàn cá nhỏ, tôm, cua, sam sứa... Sống trông nhờ vào biển, người dân vùng này phải có đủ dụng cụ để đi biển. Họ phải có thuyền, có lưới, có vợt, có buồm. Những vật dụng cần thiết này, dù nghèo túng đến đâu họ cũng phải sắm cho kỳ đủ, nhiều khi phải vay nợ trả dần: Đó là nguồn sống của gia đình, được lưu giữ cha truyền con nối. Hàng ngày từ sáng sớm tinh sương, dân làng đã rủ nhau ra khơi. Cảnh bờ biển thật là ồn ào nhộn nhịp. Trước ánh mặt trời vừa vươn khỏi mặt nước, tỏa ra những tia tía, nhuộm thẫm bầu không khí sớm hôm, ráng đỏ xuống mặt biển, sóng Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 37 nhẹ nhấp nhô, hàng nghìn con thuyền rải rác từ chân trời tới bờ biển. Trên những con thuyền, bóng người ẩn hiện quăng lưới, kéo lưới, hoặc khua bơi chèo đuổi cá. Những cột buồm, sừng sững trên mỗi chiếc thuyền, theo với bơi chèo đi ngược đi xuôi, trở ra trở lại. Những làn sóng bật vào mạn thuyền làm bắn tung nước trắng xóa; lưng trời đàn cò bể là lượn trên đám thuyền. Thỉnh thoảng một vài con đột nhào mình xuống nước, và khi bay lộn trở lên, bao giờ trong mỏ cũng cặp một con cá bạc xinh xinh. Mặt trời dần lên cao thì đám thuyền rải rác ngoài khơi cũng dần kéo nhau vào bờ, gần cửa sông Trà Lý. Thuyền nào thuyền ấy đầy cá, những con cá trắng như bạc quẫy nhảy làm lan vẩy óng ánh dưới ánh bình minh. Tiếng người nói ồn ào, ở thuyền này gọi, ở thuyền kia thưa. Những người dân chài quần nâu áo vá nhộn nhịp chạy trên mạn thuyền, tay với, tay khua. Ở trên bờ bể, gia đình họ túm tụm nhìn ra bể để đón đợi thuyền về. Gió sớm thổi vào mặt những người thiếu nữ ngây thơ làm làn tóc phơ phất bay trên nước da mặt mịn màng. Những manh áo nâu vá vai, đổi tay đứng xem nhau. Họ đợi chờ thuyền về với biết bao hy vọng. Chồng họ ra khơi buổi nay có may mắn không, cá có nhiều không? Dân làng họ ra đi có ai bị rủi ro gì không? Bể cá hôm nay có rộng lượng với đám dân chài không? Bên đám người nhà dân chài, có lẫn những phường buôn đợi chờ cân cá. Trông họ quần áo sang trọng hơn, và trong óc họ cũng tính toán những điều khác nhau: liệu hôm nay họ có cân được nhiều cá với giá hời không? Liệu những người vay tiền trước của họ hôm nay có cân đủ cá trả họ không-? Các thuyền dần dần vào bờ. Thật là một sự ồn ào nhộn nhịp! Một chiếc thuyền vào bờ là người ta đổ xô xuống. Thân nhân nhà chài xuống để giúp đỡ người nhà kéo thuyền lên bãi bể, bưng cá, xếp luới, bọn con buôn thì xô vào khoang cá, lọc con này, lựa con khác, phân loại để cân. Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 38 Tiếng nói ầm ĩ, tiếng hỏi, tiếng trả lời: Pha lẫn vào có những tiếng cười trong trẻo hồn nhiên của người dân quê bên những tiếng cười xã giao của bọn con buôn, chỉ mong mua được giá hời. Từng chiếc thuyền một vào bờ. Khi mặt trời lên độ hai con sào thì ở ngoài khơi lơ thơ chỉ còn vài con thuyền và ở trong bờ biển cảnh nhộn nhịp cũng không còn nửa. Việc mua bán cá đã xong. Những gia đình dân chài đã thu xếp những dụng cụ của mình để sửa soạn cho buổi ra khơi hôm sau. Đời sống của dân chúng ven bãi bể Đồng Châu cũng như phần đông dân quê ở ven bể thật khó khăn. Đất đai khó trồng trọt vì nước mặn, họ sống nhiều về nghề chài lưới. Hàng ngày từ sáng sớm tinh sương họ đã đưa thuyền ra khơi để đánh cá. Những người chồng ra đi, những người vợ ở nhà đợi chờ hồi hộp; những người con trai ra đi, những người mẹ già trông ngóng lo âu; những người anh ra đi, các cô em gái phấp phỏng trông chờ; những vị hôn phu ra đi, những vị hôn thê mong mỏi băn khoăn. Người ra đi cũng như người ở lại, họ đều có một tâm sự như nhau. Họ cầu mong, Trời đất ban ơn cho họ, cho chồng con anh em người yêu của họ, có đi thì có về. Người ra đi, thân ở ngoài bể khơi, nhưng lòng thật vẫn ở cạnh mẹ già, vợ dại con thơ, ở bên người em gái chân thành, ở gần người yêu khả ái. Họ mong bề trên ban phúc cho họ để bể yên sóng lặng, cá đánh được nhiều, thuyền nhẹ lúc ra đi, thuyền nặng lúc trở về. Còn người ở nhà, lòng họ thật là hồi hộp. Bể cả đã chẳng bao lần nổi giận, đập phũ phàng những người dân chài lương thiện, cuốn họ theo sóng lớn, đánh tan nát chìm đắm thuyền lưới của họ, khiến cho họ lúc ra đi thì có, lúc trở về thì không. Đã bao nhiêu người vợ mất chồng, người con mất cha, người mẹ mất con, người anh mất em, đã bao nhiêu lứa đôi không trọn nghĩa và biết bao hạnh phúc bị tan tành vì những cơn giông tố bất ngờ! Bể cả đã là mồ của biết bao người dân chài luơng thiện! Người ra đi trông trời trông nước, kẻ ở nhà nhìn gió nhìn mây. Có khi bể đang yên lặng, bỗng vần vũ ở đâu mây đen kéo tới, gió nổi lên, rồi mưa đổ xuống. Có khi là một cơn giông, có khi là một trận bão. Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 39 Sóng bể bốc cao như thác, vỗ ầm ầm; gió gào thét và như muốn ra uy, sấm chớp từ cao giáng xuống. Những lúc ấy người đi khơi lo đã đành, cả kẻ ở nhà cũng không yên dạ. Người đi khơi lo cuốn buồm quay mũi mau cho thuyền đến được bờ, còn kẻ ở nhà nóng lòng sốt ruột cầu nguyện thương xót tới chồng con mình, run rủi sao cho qua khỏi cơn sóng gió. Hàng ngày cứ bao giờ thuyền cá về tới bờ, người dân chài mới biết xong chuyện ra khơi hôm đó. Và cá phải bán xong, họ mới biết ngày hôm đó họ đã may mắn hay không? Những cá to họ bán, còn những cá nhỏ không có người mua, họ mang về phơi khô để các bà nội trợ mang bán tại các phiên chợ Tiền Hải, Trà Lý. Tiền bán cá, họ lo trả món nợ vay trước để sắm thuyền, mua lưới, mua chì... Sự vất vả về phần họ, nhưng hưởng lợi, thực ra là bọn có tiền ở các ấp Hưng Thịnh, Ông Hậu[1], cho họ vay lãi để trả dần. Biết bọn người cho vay để lợi dụng họ ăn lời nhiều, nhưng họ không hề phàn nàn. Họ coi đó là một sự dĩ nhiên, vì đi vay thì phải chịu lãi, và nếu không vay được tiền thì lấy gì mua sắm vật dụng cần thiết. Họ không oán các chủ nợ, nhiều khi họ còn nặng mang ơn là khác. Và những ngày từ ngày Tết, thường họ vẫn dành những con cá to, những con mực lớn, những chục cua đẫy để mang biếu chủ nợ. Thuyền ở khơi vào, cá bán xong, họ kéo lên bãi bể. Đàn ông xem lại thuyền, có cần gắn lại chỗ nào, buổi ra khơi sớm ngày có hư hại gì đến thuyền lưới không. Nếu lưới rách, họ căng lên ngay bãi bể, và các cô thiếu nữ, các bà nội trợ sẽ vá lại những chỗ rách thủng để ngày hôm sau đánh cá khỏi bị lọt luới. Họ vừa làm vừa trò chuyện về buổi ra khơi, về những việc đã xảy ra ở quanh vùng, về lòng nhân hậu của người chủ nợ này, sự cay nghiệt của người chủ nợ khác. Đồng thời họ săn sóc tới chỗ cá vụn đang phơi ở bãi biển. Việc vá luới có khi tỉ mỉ rất nhiều công phu. Vá những mắt lưới xong, nhiều khi họ còn phải móc thêm những thỏi chì vào mép lưới. Họ săn sóc cái lưới hơn một bảo vật, vì đây không những là một phần [1] Tên này dùng để chỉ đồn điền của một người ở Thái Bình vốn được gọi là ông Hậu, có lẽ vì có chân Hậu bổ Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 40 gia sản của họ, mà còn là phương tiện để giúp gia đình họ sinh sống nữa. Các cô thiếu nữ má ửng hồng, cặm cụi làm việc dưới nắng sớm. Tay các cô đều đưa mũi kim. Các cô bâng khuâng nghĩ đến hoàn cảnh gia đình, đến tương lai của mình. Nhiều khi các cô nghĩ đến những chàng trai đã tỏ dấu yêu đương các cô, các cô nhẩm những câu đầy tình tứ các chàng đã tặng mình. Bể sâu sóng vỗ rập rình Bể bao nhiêu sóng thương mình bấy nhiêu. Có khi, các chàng trai đó cũng đang lúi húi gắn lại chiếc thuyền hơi thấm nước ở ngay bên cạnh các cô. Như vậy thỉnh thoảng bốn mắt lại gặp nhau, và những nụ cười được trao đổi, theo những lời êm dịu. Chàng trai khe khẽ ca: Đôi ta như chỉ mới se Như măng mới mọc như tre mới trồng Đôi ta như lúa đòng đòng Đẹp duyên mà lại đẹp lòng mẹ cha Mắt cô gái sáng lên, má cô ửng nóng và lòng cô rộn ràng sung sướng. Các cô cúi nhìn lũ dã tràng xe cát tròn tròn dưới chân. Những con dã tràng vội vã chạy rào rào, lăn những hòn cát theo chân chúng. Rồi như để giấu nỗi thẹn thùng với lòng mình cô gái nói: - Anh nhỉ, giống dã tràng chúng tốn công xe cát, thế mà chỉ một làn sóng, bao nhiêu công trình của chúng lại mất hết. Chàng trai có thể trả lời thẳng cô gái, có thể chàng chỉ ngâm lại câu ca dao: Dã tràng xe cát biển đông Nhọc lòng mà chẳng nên công cán gì. Và chàng sẽ nói thêm: Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 41 - Em ạ, tôi ước mong rằng công đeo đuổi của tôi sẽ không là công dã tràng xe cát. Những cuộc hôn nhân đẹp đẽ thường thường đã là kết quả của những buổi nói chuyện trong việc làm ấy, nhưng cũng đã có những lứa đôi không cùng nhau trọn lời thề ước, anh đi đường anh, chị theo nẻo chị. Gặp nhau, nếu chàng có buông lời trách móc, cô gái chỉ biết đổ lỗi cho chàng: Vì anh chẳng tại em đâu Anh se chỉ mảnh em khâu sao bền. Những buổi nói chuyện đó qua, những cuộc hôn nhân đã thành hoặc đã lỡ, người dân bể bao giờ cũng phải nghĩ tới cuộc đời thực tế của mình. Những buổi ra khơi của những người đàn ông, nhiều khi không đủ chi tiêu trong gia đình, những người đàn bà, những cô gái thường phải đi làm thêm để giúp đỡ cho cha mẹ, giúp đỡ cho chồng. Các bà các cô rủ nhau đi bắt don ở cánh đồng. Don là một loại trai nhỏ, sống ở các ruộng ven bờ bể. Các bà các cô dắt nhau đi mò don, có khi cả ngày mới được hai lưng thúng. Don này các bà các cô đem bán ở các chợ quanh làng, thêm tiền mua thức ăn cho con may mặc cho chồng. Còn các thiếu nữ, tiền bán don, các cô giúp đỡ cho cha mẹ một phần, một phần các cô dành dụm để làm vốn phòng lúc lấy chồng. Đi bắt don họ phải chịu nhọc nhằn với nắng mưa, chân tay luôn luôn ngấm nước, nhưng họ vẫn tận tụy với công việc. Họ nghĩ tới mâm cơm của con, họ nghĩ tới mảnh vải của chồng, họ nghĩ tới số tiền sẽ để dành dụm được, họ quên mọi nỗi nhọc nhằn. Sự vui sướng của chồng con, sự đầy đủ một phần nào trong tương lai, đấy mới là cái phản thưởng đích đáng cho mọi cố gắng của người dân đồng chua nước mặn. Ngoài công việc đi bắt don, đàn bà vùng này còn kiếm thêm bằng cách ngâm sứa đem bán. Những con sứa chồng con bắt được ở bể lên, họ ngâm bằng vỏ già cho đến khi sứa nổi mầu nâu tươi sẫm thì họ đem bán. Việc ngâm sứa cũng giúp đỡ cho gia đình được nhiều. Người dân quê Việt Nam ở đâu cũng vậy, nhất là các bà các cô chất Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 42 phác, bao giờ các bà các cô cũng nghĩ về gia đình. Việc gì có lợi cho gia đình, dù cực nhọc cũng không bao họ từ nan. Có nhiều bà nhiều cô, muốn cho gia đình được dư dật thường thuê đất ở trong đê ngự hàm để hàng năm trồng dưa hắu bán về vụ tháng năm. Việc trồng dưa phải tốn công nhọc sức, săn sóc theo dõi, dưa mới tốt và nhiều quả. Những quả dưa xanh xanh tròn tròn, nằm như lũ lợn con ở các luống ruộng đã là niềm vui của các bà nội trợ. Tháng năm tới hái dưa đem bán, các bà sẽ được thêm tiền để giúp chồng thay chiếc lưới mới, mua thêm chì, hoặc chữa lại chiếc thuyền. Mặc dầu chịu khó làm ăn, có nhiều gia đình vùng Đồng Châu vẫn không đủ tiêu, có khi vì làm ăn không gặp may mắn, có khi vì chồng con ốm đau. Các bà nội trợ những gia đình đem hết sức mình để giúp đỡ chồng con bằng mọi cách. Làm thuê, vá lưới mướn. Có người gạn nước bể để nấu muối đem bán. Việc làm này tuy không được lợi nhiều, nhưng cũng giúp thêm đôi món tiền cho gia đình. Khốn nỗi, việc nấu muối đâu có dễ dàng, họ cần giấu giếm, kẻo nhà đoan Diêm Điền biết, họ không những mất số muối nấu ra được, còn bị phạt bị giam là đàng khác. Đời người dân ven bãi bể Đồng Châu thật là vất vả, nhưng họ vẫn vui sống. Hàng tuần ngày chủ nhật, họ dắt nhau tới lễ và cầu nguyện ở nhà thờ xã Bạch Long gần đấy. Những phút giây này, họ thật là gần Chúa, lòng họ thật là bình tĩnh tin ở Chúa, tin ở cuộc đời. Ở nhà thờ Bạch Long ra, nét mặt họ sung sướng, lòng họ thênh thang, bước đi họ nhẹ nhàng. Họ nói cười vui vẻ, quên hẳn mọi nhọc nhằn của cuộc đời. ∙ TRÊN ĐỒI CHÈ Trên quốc lộ số 2, quãng đường từ Phú Thọ tới Đoan Hùng, phong cảnh hai bên đường thật là hùng vĩ đẹp đẽ và luôn luôn thay đổi: đây là những thửa mộng đồng cao, kia là một cánh rừng bát ngát, rồi xa Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 43 xa là những khu đồi liên tiếp. Mạ xanh của ruộng, cây xẫm của rừng tương phản với màu đất đỏ của những ngọn đồi như muốn vẽ nên một bức tranh thiên nhiên tuyệt phẩm. Xen vào đó một vài ngọn suối róc rách chảy và sau những rặng cây, vài mái nhà lá như ẩn như hiện, sáng và chiều, tỏa làn khói lên không trung, điểm tô thêm cho phong cảnh. Những ngọn đồi có khi ở ngay hai bên đường, có khi đi sâu vào mãi phía trong, lẫn vào những cánh rừng trùng trùng điệp điệp. Có nhiều ngọn đồi đã được lập thành đồn điền, có người lập thành đồn điền, có người khai khẩn, trái hẳn với những khu rừng vẫn giữ nguyên vẻ hoang vu, được sự bao vệ của sở Kiểm lâm. Trên những ngọn đồi là những nương trẩu, nương sắn, nương khoai và nhất là nương chè. Chè là một nguồn lợi của dân chúng vùng Phú Thọ, và chính cũng nhờ số chè sản xuất hàng năm ở đây người ta sống được phong lưu, không bị chật vật lam lũ như dân nhiều vùng khác. Chè là một trong những nguồn sống chính của dân trong vùng nên những đồi chè thường được trông nom rất cẩn thận. Người ta làm nhà ở chân đồi để hàng ngày tiện săn sóc nương chè. Trồng chè rất vất vả công phu. Phải gieo hạt đúng mùa, phải bón xới đúng độ, phải tỉa cánh bắt sâu, và phải cẩn thận nhất trong công việc hái chè. Trông nom đồi chè, người ta bận rộn quanh năm và công việc cũng đổi thay theo thời tiết. Nhiều việc rất tỉ mỉ và nhiều công việc rất cần có kinh nghiệm để giữ cho cây chè được tươi tốt, trổ được lá nhiều. Những khi bón cây sửa luống, người ta phải lưu ý đề phòng nước mưa không cuốn hết chất mục của đất khiến cho đất trở nên chua, làm cho cây chè cằn cỗi. Những khi tỉa cánh bắt sâu, người ta phải nhẹ nhàng để không hại tới mầm non đang nẩy lộc. Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 44 Rồi những khi gieo hạt gây giống, người ta phải tỉ mỉ chọn hạt để được những cây chè thật khỏe, chịu đựng nổi mưa gió trên ngọn đồi. Trong việc gieo hạt chè, thường có nhiều sự ngạc nhiên cho nhà trồng tỉa: rõ ràng hạt giống ở một cây chè đan, thế mà đến lúc mọc lên, với sự tinh quái của tạo hóa cây chè đó lại là một cây chè nâu. Rõ ràng hạt của loại chè thấp, thế mà cây chè mọc lên lại thuộc loại chè cao. Trong nghề trồng chè công việc vui nhất là lúc hái chè. Ngọn cây thoai thoải, những cây chè thành từng hàng mọc đều đều theo sườn dốc. Lá chè xanh mát, hương chè dâng mùi dìu dịu. Những cây chè cao xấp xỉ đầu người, bóng ngã ngang sườn núi, theo ánh mặt trời. Những cô hái chè yếm trắng áo nâu; khăn mỏ quạ, lẫn trong những khóm chè, ẩn hiện cười ròn rã, với những khúc hát thanh tao. Má các cô hồng môi các cô thắm, mắt các cô trong. Trời xuân đầm ấm, nắng xuân chiếu tía trên muôn lá xanh tươi. Đàn chim xuân ríu rít bay truyền từ cây này sang cây khác, thỉnh thoảng lại hót lên mấy tiếng như muốn ca ngợi cảnh xuân hiền hòa. Những đàn bướm sặc sỡ bay lượn trong những khóm chè, trang điểm cho vườn thêm linh động. Các cô hái chè tay nhè nhẹ vịn cành tay hái lá theo với đà câu chuyện. Những cành chè bị vít xuống, mỗi khi các cô hái hết búp non buông tay ra, lại bật lên, làm rung động cây chè khiến những hạt sương xuân lóng lánh lả tả rơi. Những bàn tay trắng nõn hái những búp chè xanh xanh, thoăn thoắt đưa lên đưa xuống. Mỗi khi búp chè nắm đầy tay, các cô lại bỏ vào chiếc giỏ đeo ở bên mình. Các cô vừa làm việc vừa chuyện suốt từ sáng đến trưa lại từ trưa đến chiều. Mỗi người hàng ngày hái được ba bốn luống. Để cho khỏi mệt nhọc, cô nọ thường ghẹo cô kia, đem những câu vui đùa gán lẫn cho nhau. Các cô ghép cho nhau những chàng trai trong thôn, và các cô kể cho nhau nghe về những chàng trai ấy. Có cô lòng đã rung động về những lời nói chân thật hữu tình của một chàng trai nào, muốn được nghe chuyện về chàng này, thường gợi chuyện với nhau bằng cách gán cho người khác. Theo sau những câu chuyện gán ghép là nhũng chuỗi cười trong trẻo ngây thơ của các cô. Có khi cảnh trời mây xanh đẹp khiến lòng các cô rung động. Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 45 Các cô ca vài câu như muốn đem âm thanh tô điểm thêm cho bức tranh sơn thủy: Rủ nhau lên núi hái chè, Hái dăm ba lá xuống khe ta ngồi. Giọng các cô vút lên không trung, lách qua ngàn cây kẽ lá, có khi lan tới chân đồi, khiến vài chàng trai đang cuốc đất, đang cày ruộng phải ngừng tay lắng tái nghe, rồi hát đáp: Mây xanh xanh, núi xanh xanh, Nước non dành để cho mình với ta. Mình với ta như cà với muối Ta với mình như cuội với trăng Mình về mình nhớ ta chăng Ta về ta nhớ hàm răng cô mình cười. Tiếng hát vọng từ chân đồi lên vườn chè. Các cô lắng tai nghe rồi cùng khúc khích cười với nhau, cô nọ ghẹo cô kia. - Đấy các anh ấy hát cho chị nghe đấy. Cô kia đùn cho cô khác. - Các anh hát gì cho em, các anh hát cho chị nghe thì có. Rồi các cô lại vui vẻ thi nhau thoăn thoắt đưa bàn tay trắng muốt để hái chè, tay hái chè làm nhịp cho lời ca. Giữa đám lá chè xanh, màu đen khăn mỏ quạ của các cô nổi bật lên và theo điệu bộ các cô cử động, những điểm đen đó cũng chuyển động làm rung rinh ngàn lá. Đôi khi mỏi mệt, các cô ngừng tay nhìn phong cảnh. Con sông Thao lừ đừ chảy phía xa xa, hai bên là núi, là rừng hoặc vài cánh đồng hẹp. Thưa thớt một vài con thuyền đủng đỉnh đi ngang tại vài bến vắng. Thỉnh thoảng, bên bờ sông, giáp một ngọn đồi là một ngôi chùa cổ, vài cây cau cao vút như những chiếc tàn hiên ngang. Và không xa đấy, một lều cảnh thiên nhiên cao rộng. Từ mái lều tranh bốc lên làn khói Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 46 trắng đục, biến sang màu lam khi tỏa lẫn với mây trời. Vài con cò trắng lững thững trên đường mòn. Bỗng tiếng chuông chùa vang ngân đem âm thanh cho phong cảnh. Cảnh đẹp như muốn xâm nhập vào tâm hồn các cô, và các cô hát để ca ngợi vẻ đẹp của con sông: Phong cảnh tám bức vén tranh Bình non mượn khắm; gương doành lét tô Bến Nam liễu bá con đò: Mảnh mây viễn phố, cánh cò hàn sa. Ngàn Đông khói lẫn lạc hà, Giọt mưa cổ thụ, tiếng gà cô thôn. Vó câu pha gió nhẹ bon Bên lầu Bắc hỏi hoàng hôn địch nào? Trời Tây bóng hạc non sào, Đường rêu khách quạng ruổi vào thiên thai.[2] Một cô cất giọng trước, năm bảy cô khác hát theo khiến cho núi rừng cũng phải đượm theo cả màu nhạc lẫn ý thơ. Các cô hát xong, các cô khen giọng nhau hay, rồi cùng nhau các cô cả cười để vẫn tiếp tục công việc hái chè của mình. Mùi chè xanh thơm thơm, hăng hắc. Thỉnh thoảng một vài cây chè lại điểm mấy bông hoa sớm đài xanh, cánh trắng nhị vàng, tỏa một mùi hương dìu dịu. Những bông hoa tha thướt trước gió xuân nhởn nhơ với các cô gái hái chè. [2] Mấy câu thơ này ở trong tập Mai đình mộng ký của Nguyễn Huy Hồ. Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 47 Gặp những bông hoa, có khi các cô hái gài lên mái tóc, có khi đùa cợt nhau, cô nọ ném cho cô kia với vài câu nói ghẹo: - Tặng chị bông hoa để chị cài đầu cho thêm xinh để các anh ấy yêu. Thì lại có lời đáp lại: - Thôi đi, em xin chị, chị chớ muốn ăn gắp bỏ cho người. Các cô hái chè từ sáng cho tới trưa, lại từ trưa cho tới chiều. Các cô vui vẻ tha thiết với công việc. Tiền công hàng ngày sẽ giúp đỡ thêm cho gia đình hoặc dành để gây chút vốn riêng. Cũng có người đã có gia đình và đã có con nhỏ. Những người này lại càng cặm cụi làm việc, chỉ mong hàng ngày kiếm thêm tiền giúp đỡ chồng, may cho con mấy bộ quần áo mới. Họ cũng cười đùa ca hát, nhưng bao giờ họ cũng nghiêm trang hơn các cô gái. Lễ giáo Á đông bó buộc họ nhiều khi không được nói những câu hoặc ca những bài chỉ dành riêng cho các thiếu nữ chưa chồng. Chè các cô hái hàng ngày đã có những người chuyên môn vò và sấy để chế hóa trước khi đem bán. Có loại chè bán khô, cũng có loại chè bán tươi. Chè tươi dùng để nấu nước chè xanh mà khách bộ hành hằng uống ở những quán bên đường, sau những thôi đường mệt nhọc. Còn chè khô, được biến chế thành nhiều hạng, trong đó hạng chè tuyết rất được ưa chuộng cũng như hạng chè mạn được thông dụng từ khắp thành thị đến đồng quê xứ Bắc. Chiều chiều, sau một ngày hái chè, các cô lững thững rủ nhau xuống đồi ra về. Bóng các cô thướt tha dưới chiều tà, in hình theo sườn đồi. Ngọn gió xuân, mặc dầu trời nắng, còn hơi lành lạnh. Các cô vừa đi vừa xuýt xoa và muốn cho đỡ lạnh, các cô đi sát bên nhau. Câu chuyện niềm nở trên đường về. Các cô bàn với nhau về công việc ngày hôm sau, về những dự định của mình, và có khi về cả tương lai nữa. Các cô cho nhau biết những câu chuyện tâm tình, những nỗi xao xuyến của yêu đương. Các cô hỏi ý kiến nhau về các chàng trai quen biết, về những cuộc hôn nhân dự định. Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 48 Trời dần dần tối! Đàn chim bay về tổ xào xạc, và các cô già đang mong con về để đón lấy mớ chè xanh, nấu nồi nước nóng cả nhà cùng uống sau bữa cơm chiều; ở nơi đây các đàn em bé đang ngóng chị để tranh nhau cướp lấy mấy bông hoa sớm; ở nơi đây cũng có người chồng trẻ đợi người vợ hiền và cũng có đàn con nhỏ dại đang chờ người mẹ yêu quí. Các cô về nhà với vẻ tươi cười của những bông hoa chè sớm các cô hái mang về. Các cô mang rửa nắm chè xanh, nấu nồi nước nóng. Hương chè mới thơm ngào ngạt, khói bốc làm ấm gian nhà tranh lạnh lẽo. Chè này các cô hái ở đỉnh đồi, hương vị bao giờ cũng đượm, và nước bao giờ cũng ngon. Kinh nghiệm đã cho các cô rõ, chè trên đỉnh đồi thường ngát hương hơn chè ở chân đồi. Và đây cũng là những lá chè già nhất của những cây chè. Chè dùng để chế hóa làm chè khô thì cần hái non, những chè để đun ấm chè xanh lại phải hái những lá thật già, lá chè càng già, nước càng xanh và vị càng đượm. Bữa cơm xong, người nhà quây quần quanh ngọn đèn dầu, mỗi người một bát nước chè nóng hổi, khói bốc nghi ngút hương chè thoang thoảng tỏa khắp nhà, cùng nhau trò chuyện vui vẻ thân mật. Thật là cái cảnh gia đình êm ấm! Bà mẹ già bưng bát nước chè, uống một hơi còn nóng, nhìn cô con gái, nghĩ đến trang giai tế nay mai. Cô con gái nhìn lại mẹ, rồi nhoẻn miệng cười. Bao nhiêu sự mệt nhọc của công việc ban ngày, tiêu tan hết! Chẳng biết nàng có thấu được ý nghĩ của mẹ không, nhưng chính nàng, nàng đang nghĩ đến hội đền Hùng vào ngày mồng 10 tháng 3 sắp tới. Ngày hôm đó, vụ hái chè đầu xuân đã gần mãn, và dù cho còn, nàng cũng sẽ nghỉ một buổi để đi hội trước là lễ Tổ, sau là để khoe nhan sắc với thiên hạ đến trẩy hội. Nàng sẽ lên đu tiên để vòng đu từ từ quay đưa nàng lên như một tiên nữ với xiêm y nhảy múa ở không trung. Nàng sẽ dự xem cuộc ném còn của các cô gái Mán vùng Thạch Sơn. Và nàng sẽ gặp người hò hẹn! Nàng bâng khuâng sung sướng, nghĩ đến mộng đẹp của tương lai. Rồi trong giấc ngủ những cảnh huy hoàng hiện ra với những tràng pháo nổ, với đám đưa dâu, với sự thẹn thùng của người trinh nữ. Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 49 Bình minh hôm sau, cùng tiếng chim gọi đàn, trong sương sớm, nàng cũng trỗi dậy sửa soạn để lại cùng chúng bạn đi hái chè. Lại những lời ca, những câu hát, những chuyện bông đùa, nàng hái hết cây chè này chuyển sang cây chè khác, đầy rổ chè này đến rổ chè kia. Cảnh đồi chè như linh động thêm! Các tao nhân mặc khách, mỗi khi các vị thưởng thức chén trà đầu xuân với hương nồng vị đượm, có vị nào đã nghĩ đến các cô gái quê hàng ngày dưới mưa xuân, trong gió lạnh, vẫn vui vẻ nhanh nhẹn cùng nhau hái những nhánh chè sẽ mang hương vị tới bốn phương cho các vị không? Và có ai đi qua Quốc lộ số 2, quãng đường từ Phú Thọ đến Đoan Hùng, có để ý đến những đồi chè xanh tươi cùng những cô hái chè nhí nhảnh đang cao giọng hát ở hai bên đuờng không nhỉ? ∙ NHỮNG GIA ĐÌNH THỢ THÊU XÃ HƯỚNG DƯƠNG Xe lửa chạy đuờng Hà Nội Nam Định khi đi khỏi ga Thường Tín một quãng thường đậu tại một ga xép, ga Kiều Thụy. Từ ga này đi vào phía tay trái, trên một con đường liên xã, độ hơn một nghìn thước, du khách sẽ tới một làng nhỏ xinh xinh, ở ngay sát bên đường. Ấy là làng Hướng Dương, thuộc phủ Thường Tín, tỉnh Hà Đông. Hướng Dương là một làng rất bé, dân cư thưa thớt. Cả làng chỉ gồm có hai xóm: xóm Đình, và xóm Chùa, và chỉ có độ hơn một trăm nóc nhà, vừa nhà ngói lẫn nhà tranh. Cũng như trăm nghìn làng khác ở đồng quê miền Bắc, chung quanh Hướng Dương có một lũy tre xanh bao bọc. Xã này hơi khác các xã khác ở chỗ đình làng ở ngoài lũy tre xanh, ngay lối vào cổng làng, chỗ nẻo đường rẽ của hai xóm. Trước cửa đình Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 50 là một sân gạch to rộng, rồi đến một cái giếng lớn, không có bờ, hình tròn. Ở giữa giếng nổi lên một cồn đất cũng hình tròn, và ở trung tâm cồn đất, có một cây hoàng lan, với mùi hương sực nức lan tới khắp làng, khi hoàng hôn xuống cũng như buổi bình minh lên. Người ta bảo đấy là một cuộn chỉ và chiếc kim thêu, và hương hoàng lan tượng trưng cho cái gì có màu sắc, đẹp đẽ, mỹ thuật có thể khiến cho người ta say mê như khi người ta ưa thích cái hương thơm của hoa hoàng lan thoang thoảng trong gió sớm vậy. Không hiểu lời nói trên căn cứ vào phong thủy, có từ bao giờ, từ trước khi dân làng Hướng Dương có nghề thêu, hay vì tại làng này có nghề thêu, nên người ta dựa vào phong thủy mà giải thích như vậy? Dù sao có điều không ai chối cãi được là dân làng Hướng Dương hầu hết biết nghề thêu, và họ đều là những người thợ thêu có tài và có tiếng. Chung quanh Hướng Dương, nhiều làng khác cũng có nghề thêu như làng Đào Xá ở ngay sát nách với Hướng Dương, làng Tam Sơn, ở phía trước mặt, làng Quất Động ở mé trên v.v... nhưng chỉ nghề thêu của làng Hướng Dương là nổi tiếng. Những du khách, ai đã đi qua Quốc lộ số 1, tất phải lưu ý tới ngay bên đường cái một tấm biển viết bằng chữ Pháp lập nên từ hồi Pháp thuộc, có mấy hàng chữ: Làng Hướng Dương đồ thêu mỹ thuật. Đồ thêu của làng Hướng Dương sản xuất quả thật là mỹ thuật. Các nhà xuất cảng đã gửi nhiều đi ngoại quốc, và chính ngay ở các hiệu thêu lớn nhất phố hàng Trống, phố hàng Quạt Hà Nội, phần lớn những đồ bày bán đều sản xuất tại Hướng Dương. Nghề thêu là một thủ công nghệ mỹ thuật gia đình. Nhà nhà tại Hướng Dương đều có khung thêu, và trai gái trong làng hơi lớn tuổi một chút đều học nghề thêu, cả thêu trắng lẫn thêu màu. Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 51 Và đến khi nên chồng nên vợ, nghiễm nhiên họ thành những cặp vợ chồng thợ thêu. Đôi bên góp tài góp sức để cùng tạo nên những bức thêu rất đẹp đẽ mỹ thuật đã mang lại danh tiếng cho xã Hướng Dương. Chồng vẽ kiểu, vợ thêu, hoặc có khi chồng vẽ kiểu, vợ góp ý kiến thay đi đổi lại, rồi hai vạ chồng cùng thêu, chồng thêu một đầu khung, vợ một đầu khung. Tác phẩm hoàn thành tất nhiên phải đẹp, vì thuận vợ thuận chồng tát bể đông cũng cạn huống chi là xây dựng nên một bức thêu. Bức thêu xong, vợ chồng cùng ngắm, rồi họ cùng khen đẹp giữa những luồng sóng đằm thắm, giữa những nụ cười đầy âu yếm. Chồng khen mũi kim của vợ tinh vi, vợ khen mũi kim của chồng linh hoạt. Màu sắc của chỉ ăn nhịp với nhau đã tạo nên những cảnh rất nên thơ, trông như những bức họa, có khi là một phong cảnh sơn thủy có đủ mây nước núi trời, có khi là một cảnh sinh hoạt đồng quê với ruộng lúa, với con trâu cày với đàn chim bay lơ lửng, có khi là một sự tích cổ xưa như Trọng Thủy Mỵ Châu, hoặc Trưng Vương đuổi quân Tô Định, có khi lại là hình một nhân vật như đức Phật, đức Khổng Tử hoặc một danh nhân khác. Ngắm bức thêu lòng họ hân hoan sung sướng, cùng nhau nghĩ đến công trình của hai vợ chồng đã chung sức chung tài tạo nên. Một bức thêu xong, họ bắt đầu bức thêu khác, có khi theo những mẫu đồ điển đã sẵn có, có khi theo một mẫu mới thích hợp với sự ưa chuộng của mọi người. Hai vợ chồng cùng giở quyển mẫu in sẵn, cùng nhau góp ý kiến để chọn một bức thêu cho có giá. - Em thấy bức tranh thủy mạc này đẹp, thêu lên chắc nhiều khách hàng phải mua. - Ý kiến của mình cũng giống của anh, nhưng hôm nọ ông chủ hiệu thêu có ý muốn mua một bức thêu đàn voi kéo gỗ. - Ồ nếu thế thì chúng ta thêu bức tranh Đàn voi kéo gỗ trước rồi sau chúng ta làm đến bức tranh thủy mạc này. Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 52 Họ đồng ý rồi lại khởi công thêu một bức mới, hai vợ chồng lại chia nhau từng mẫu tranh, để lại cùng cúi đầu vào nhau, chăm chú từng đường kim mũi chỉ, cố làm sao đặt hết cả tinh thần vào bức thêu. Vừa thêu, họ cùng nhau trò chuyện trông thật là một đôi uyên ương với tất cả những lạc thú của yêu đuơng. Hàng tháng hai lần họ mang hàng lên Hà Nội bán tại các cửa hàng thêu, để mua chỉ và vải. Cũng có khi hai vợ chồng cùng đi để nhân thể vui chơi vài ngày ở đất ngàn năm văn vật để sắm đôi thứ cần dùng hoặc đánh đôi khuyên chiếc nhẫn vàng làm của để dành, nhưng thường vợ vẫn ở lại nhà để làm nốt bức thêu dở, hay chăm lo công việc khác. Người chồng đi Hà Nội bán xong hàng, mua xong vải và chỉ thì tính ngay đường về. Thì giờ là vàng ngọc, chàng ta không muốn lãng phí: còn biết bao nhiêu công việc đang đợi chờ chàng ở chốn quê. Tuy nhiên bao giờ chàng cũng mua cái gì về làm quà chơ vợ con. Có khi là chiếc khăn vuông len để vợ quàng trong vụ rét. Có khi là chiếc mũ để con đội đi học. Cũng có khi là thực phẩm, tùy theo từng mùa xuất hiện ở Hà Nội: tháng Tám là cốm Vòng, tháng Chín là hồng Lạng Sơn, tháng Mười là bưởi Đoan Hùng. Chàng sung sướng mang quà về cho vợ con, cũng như vợ ở nhà sung sướng đón chồng về với một mâm cơm thịnh soạn hôm ngày thường. Hôm nay họ sẽ thổi cơm trắng gạo dự[3]chứ không ăn cơm gạo thông[4] đỏ quạnh như mọi bữa. Thức ăn hôm đó phải có món người chồng xưa nay ưa thích, món ăn đó không cứ là cao lương mỹ vị. Có thể là đĩa cá bống kho khô với nõn khoai, có thể là đĩa thịt lợn rim mua tại chợ Tó, thịt lợn chợ Tó có tiếng là ngon, đã đuợc truyền tụng vào câu tục ngữ: Gà Tò, lợn Tó... và chợ Tó cũng không cách xa xã Hướng Dương là mấy. [3 - 4] Tên hai thứ gạo ở miền Bắc Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 53 Những hôm chàng đi Hà Nội về, nàng ở nhà cố thu xếp công việc cho xong sớm để ra ga Kiều Thụy đón chuyến tầu hoặc chuyến ô tô chở chồng về. Lúc tầu đến ga, hay ô tô tới trạm, chồng ở trên xe bước xuống, khệ nệ tay xách tay mang, nào gói vải, nào gói chỉ, nào bánh của con, nào quà của vợ. Thấy vợ, chàng tươi cuời, và nàng vội vã đỡ tay cho chồng, rồi đôi người cùng nhau song song đi về làng vừa đi vừa hỏi han nhau như tưởng chừng họ xa cách nhau hàng mấy tháng rồi. Chồng hỏi vợ về công việc nhà, về con cái, vợ hỏi chồng về chuyện Hà Nội về việc bán hàng và mua vải chỉ. Vợ khoe chồng sự ngoan ngoãn của lũ con cũng như việc nàng đã hoàn thành bức thêu dở, chồng khoe vợ về giá cao của những bức thêu đã bán được, về một vài màu chỉ đẹp và nhã chàng mua chuyến này, về các món hàng các hiệu thêu Hà Nội đặt làm và về cả chuyện Hà Nội nữa. Mỗi lần ra Hà Nội bán hàng, những người thợ thêu thường rủ nhau năm bảy người cùng đi, nên khi ở xe lửa hoặc ở ô tô xuống, năm bảy người đó lại cùng về, thì trên con đường liên xã Kiều Thụy Hướng Dương lại có năm bảy cặp vợ chồng cùng đi cùng trò chuyện với nhau. Cũng có lúc cặp vợ chồng này hỏi thăm cặp kia về hàng hóa hoặc về công việc đồng ruộng. Con đường xưa nay vắng vẻ nhất là sau buổi hoàng hôn, bỗng nhiên nhộn nhịp tiếng cười xen lẫn tiếng nói. Đôi khi lại có lẫn cả tiếng trẻ bi bô, những đứa trẻ này theo mẹ ra đợi cha để đón quà. Thấm thoắt con đường không xa, bóng cây hoàng lan mọc ở giếng làng đã nổi đen trên nền trời mờ tối và một mùi hương dịu dịu đang tỏa theo gió nhẹ buổi hoàng hôn. Đến đầu làng, bọn họ chia tay ai về nhà nấy, rẽ theo hai lối xóm. Tới nhà, đặt các bọc vải, chỉ, quà bánh xuống giường người vợ vội vàng vào ngay bếp để hâm lại mấy món ăn, và trong khi đó thì người chồng cũng mở các gói để lấy quà cho con, hoặc bày ra đĩa các hoa quả bánh trái mua từ Hà Nội, để lát nữa cơm nước xong, cả nhà sẽ cùng ăn tráng miệng. Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 54 Mâm cơm dọn ra, khói bốc nghi ngút, mùi xào nấu tỏa lên ngào ngạt. Trong mái nhà tranh, dưới ngọn đèn dầu le lói, vợ chồng con cái họ quây quần ăn uống đầm ấm lắm. Vợ gắp cho chồng những miếng ngon, chồng khen vợ tài bếp núc khéo léo. Hai vợ chồng giục nhau ăn, và cùng gắp thức ăn cho đứa con nhỏ. Đến lúc tráng miệng vợ lại khen chồng chọn được thứ bánh khéo, hoa quả tươi, và chồng lại ép vợ ăn thêm một quả hồng, hoặc miếng bánh ngọt. Cơm nước dọn dẹp xong, chồng lấy vải và chỉ ra khoe vợ. Chàng đưa cho vợ xem mấy màu chỉ đặc biệt chàng mới mua lần này. Chàng nói: - Màu hoa cà này thêu với màu tím sẫm nổi lắm. - Màu xanh nhạt này dùng làm nền trời cho những bức thêu sơn thủy thì tuyệt. Vợ cũng đồng ý với chồng và chồng lần lượt đưa hết màu chỉ này đến màu chỉ khác cho vợ xem, họ bàn nhau đến những bức thêu sẽ thực hiện. Cũng có những cặp vợ chồng còn bố mẹ già, thì mỗi lần đi Hà Nội về, người con bao giờ cũng dành một món quà kính biếu bố mẹ, thì trong bữa ăn thịnh soạn của những buổi đi về này, hai vợ chồng còn thi nhau gắp những miếng ngon mời bố mẹ xơi. Lễ giáo của phương Đông lấy hiếu làm trọng, và trong chữ hiếu, việc kính mến phụng dưỡng cha mẹ là cần thiết. Những ông bà già thấy vợ chồng con hòa thuận quý mến nhau lại hiếu thảo với mình cũng lấy làm vui. Tấm lòng già cũng thấy nhẹ nhàng trước cái lạc thú của đại gia đình. Ngày hôm sau, họ lại bắt đầu vào công việc hàng ngày, nghĩa là họ lại chăm chú đến việc thêu. Lại chọn mẫu lại hai vợ chồng cúi đầu cùng nhau cặm cụi trên khung, mũi kim đưa lên, mai đưa xuống, dần dần những bức thêu lại được hoàn thành, và chẳng mấy chốc lại tới kỳ phải mang hàng đi Hà Nội bán, cùng với các bạn thợ thêu khác. Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 55 Cũng có nhiều lần, họ được tiếp khách đến tận nhà đặt hàng. Có thể đó là những người ngoại quốc muốn đặt một bức thêu đặc biệt để gửi làm quà về nước mình, có thể đó là một người Việt muốn thửa một bức thêu để tặng ai, có thể đó là một người buôn đồ thêu, đến mua đồ thêu rồi đi rao bán tại các khách sạn lớn, hoặc tại các khu có nhiều người ngoại quốc cư ngụ. Những lần có khách như vậy công việc của họ lại bận rộn lên đôi chút, nhưng cũng khiến cho quỹ gia đình của họ dồi dào hơn. Ấy là những dịp để họ có thể may thêm cho con được manh áo mới, cho chồng chiếc áo dài để mặc trong những buổi việc làng, hoặc sắm cho vợ chiếc thắt lưng sồi se, hay đôi giải yếm lụa mỡ gà để vận trong những khi hội hè đình đám và những khi đi ăn giỗ, ăn cuới. Tuy việc làm quanh năm, nhưng thực sự những gia đình thợ thêu xã Hướng Dương rất ít người được sung túc. Hàng họ làm ra phải bán ngay để lấy vốn làm lớp hàng sau. Các hiệu buôn tuy bán các đồ thêu được giá cao, nhưng họ buôn của những người sản xuất với giá rất hạ, chỉ để đủ cho những người này một chút lời như trả công thêu vậy. Trừ những khi có khách đến nhà đặt hàng với giá cả khả quan, những người thợ thêu thường khi mang hàng lên Hà Nội là phải bán, tuy biết rằng hàng của mình có giá mà vẫn bị trả rẻ. Lại có nhiều gia đình thợ thêu không có vốn, phải lấy tiền đặt trước hoặc phải đi vay lãi để mua chỉ mua vải. Như vậy họ càng bị thiệt thòi hơn, nhưng họ cũng vẫn vui vẻ với công việc của mình. Họ nghĩ dù có thiệt thòi thật, nhưng vợ chồng con cái họ có công việc làm trong những ngày nghỉ công việc đồng áng, và có làm là có ăn. Làng Hướng Dương ở một cánh đồng cao, hàng năm chỉ cấy có vụ lúa mùa, còn về vụ lúa chiêm, ở đây người ta trồng màu như ngô, khoai, đậu. Mặc dầu làng có nghề thêu, nhưng căn bản của dân quê là nghề nông, nên song song với nghề thêu dân làng này vẫn làm ruộng. Các cô thợ thêu vẫn phải đi tát nước làm cỏ, vẫn phải đi xới đất rỡ khoai, và các chàng trai tuy có hoa tay vẽ kiểu thêu, nhưng vẫn sử dụng bàn tay để đắp bờ, khơi nước, để bừa đất, đào mương. Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 56 Trong những ngày bận việc đồng áng, họ nghỉ việc thêu. Với hai công việc khác nhau, họ sống giữa hai khung cảnh khác biệt, nếu lúc thêu, họ ở trong nhà với bầu không khí thân mật của gia đình, thì khi làm đồng lại được gần gũi thiên nhiên hơn: đồng mông, gió mát, trời cao với muôn sắc mây vần vụ, với hương thơm của sương sớm, với nước róc rách chảy bên mương. Nếu trong lúc thêu, họ cùng nhau nhỏ nhẻ những câu chuyện êm ái thân mật, thì ở ngoài đồng họ ca hát, họ cười đùa cùng chúng bạn làm đồng. Công việc làm đồng tuy mệt nhọc hơn, nhưng lại đầy thú vị. Ở đây có những chàng trai chưa vợ, có những cô gái chưa chồng đang hàng ngày gặp gỡ nhau trong việc làm. Nhiều cô gái lọt vào mắt những chàng trai, và cũng có nhiều chàng trai đã khiến cho các thiếu nữ ngây thơ nghĩ ngợi. Giữa một khung cảnh phóng khoáng cao rộng, lòng những chàng trai tránh sao được nỗi xao xuyến trước nhan sắc của giai nhân, và những giai nhân có lẽ nào sắt đá được với những cử chỉ ân cần, với những lời êm dịu. Yêu đương nẩy nở trong lòng người ta, và muốn tỏ nỗi lòng, những chàng trai đã hát những lời ca rất nhiều ý nghĩa: Con chim bồ câu Liệng thấp liệng cao Liệng ra cửa phủ liệng vào trong kho. Ngọn đèn chịu gió phất phơ Nào người tôi đợi, tôi chờ hôm qua Có nhớ những nhời tôi dặn hôm qua Nhưng yêu đương là một chuyện, còn đôi bên có được yêu đương nhau không lại là chuyện khác. Nhiều khi có những cuộc tình duyên ngang trái vì đôi bên bác mẹ chẳng thuận tình, có khi vì chàng trai nghèo, có khi vì so đôi tuổi chẳng hợp nhau, hoặc vì cô gái đã nhận trầu đám khác. Chàng trai buồn và gửi nỗi buồn trong câu hát: Con chim bồ câu Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 57 Liệng thấp liệng cao Liệng ra cửa phủ, liệng vào trong dinh Khơi lên cho tỏ ta nhìn mặt nhau Nhìn người chẳng dám nhìn lâu Nhìn qua thấy mặt chịu sầu thiết tha Bao lời hẹn ước buổi qua Những chàng trai hát, những cô gái cũng hát, hát để tạ lòng những chàng trai, hay là để hẹn ước một lời ba sinh: Mẫu đơn nở cạnh nhà thờ Đôi ta trinh tiết đợi chờ lấy nhau Cánh đồng làng Hướng Dương sát ngay cánh đồng mấy làng Hạ Vĩ, Từ Vân và Đào Xá, nên trong những buổi làm đồng nhiều chàng trai các làng trên đi qua, thấy nhan sắc các cô gái Hướng Dương xinh đẹp, đem lòng cảm mến. Các chàng trai hát ghẹo: Tóc em dài, em cài bông hoa lý Miệng em cười có ý anh thương Có khi câu hát đi xa hơn lời khen, nói rõ một ước ao: Ước gì anh lấy được nàng Để anh mua gạch Bát Tràng về xây ... Xây dọc đừng chớ xây ngang Xây hổ bán nguyệt cho nàng rửa chân. Mặc những lời hát ghẹo, các cô làm đồng vẫn cặm cụi với công việc. Các cô muốn việc đồng áng cho xong để còn trở lại với khung thêu, kiếm thêm tiền giúp đỡ cha mẹ. Ngoài các công việc đồng áng, mỗi khi rỡ xong màu, các bà nội trợ, các cô gái lại phải đem bán tại các chợ Kiều Thụy, chợ Tía, và có Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 58 khi đi cả chợ Mới, bên kia sông Hồng Hà tại phủ Khoái Châu tỉnh Hưng Yên nữa. Tiền bán màu ngoài công việc dùng để vun đắp cho đồng ruộng như mua hạt giống, sắm dụng cụ, còn giúp các gia đình xã Hướng Dương làm tròn nhiệm vụ với lệ làng. Lệ làng Hướng Dương, mỗi khi tuần tiết, cũng như trong các ngày rằm và mùng một hàng tháng các dân đình từ 60 tuổi trở xuống phải cắt lượt nhau để sửa lễ tại đình. Tùy theo từng tiết, dân làng cúng lễ chay hoặc lễ mặn. Đã là đàn ông con trai trong làng, dù nghèo, túng đến đâu, ai cũng muốn lo tròn bổn phận của mình với thôn xã, nhất là khi bổn phận đó chỉ là việc sửa lễ tại đình, để nhớ ơn vị Thượng Đẳng thần đã đem nghề thêu tới cho dân làng. Theo lời dân làng thì xã Hướng Dương thờ ông Lê Công Thành, người đã đi sứ sang Trung Hoa và đã học được nghề thêu và truyền dạy cho dân chúng dân làng này và mấy làng lân cận. Nghề thêu của xã Hướng Dương vẫn nổi tiếng và càng phát đạt. Những gia đình thợ thêu cũng nhờ đó được sung túc hơn. Họ vui sướng hưởng hạnh phúc dưới mái nhà tranh, sống một cuộc đời giản dị, chồng cũng như vợ chỉ lo làm ăn, gây dựng cho con cái. Những bức thêu của họ hoàn thành được gửi đi bốn phương trời, những ai khi ngắm một bức thêu mỹ thuật có bao giờ nghĩ cuộc sống bình dị của những nam nữ nghệ sĩ đã tạo nên bức thêu chăng? ∙ CHUNG QUANH ĐẦM VẠC Nếu chúng ta có dịp đứng trên núi Tam Đảo nhìn xuống Vĩnh Yên, chúng ta sẽ thấy sát ngay tỉnh lũ Vĩnh Yên một làn nước trắng bao la, giống hình một chiếc vạc ba chân: đấy là đầm Vạc. Đầm Vạc là một chiếc đầm lớn rộng, ở liền kế ngay tỉnh lũ Vĩnh Yên, hình giống một chiếc vạc ba chân, ăn vùng qua chín làng thuộc hai huyện Tam Dương và Bình Xuyên đi từ xã Vĩnh Thịnh, Tịch Sơn, Đông Đạo, Vị Thanh, Vị Trù, Khai Quang thuộc huyện Tam Dương, Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 59 suốt đến mấy xã Quất Lưu, Ngọc Canh, Hương Canh và Tiên Hương thuộc huyện Bình Xuyên, ăn thông với hai con sông Cà Lồ và Tiểu Đáy. Nước sông Cà Lồ trước kia chảy vào đầm Vạc và trút ra sông Tiểu Đáy do một nhánh sông đào nhỏ, nhưng ngày nay nước sông Cà Lồ chảy thẳng qua sông Đuống, và nơi ăn thông với đầm Vạc cũ đã bị ngăn lấp. Nước đầm Vạc trong và mát; cá đầm Vạc béo và ngon, và những dân làng sống quanh đầm Vạc chỉ cần chịu khó đôi chút là được huởng tất cả những nguồn lợi thiên nhiên của tạo hóa chứa đựng trong đầm này. Thật vậy, đầm Vạc rộng và sâu, nước lên xuống tùy theo mùa mưa mùa nắng, khiến đàn cá ở sông Đáy, khi nước lên, theo dòng nước vào đầm, và lúc nước ra, ở lại đầm, biến thành một nguồn lợi cho chín làng ở quanh đấy. Ngoài ra, đất ở đáy đầm là một thứ đất sét quánh, dùng để nung lon nặn nồi rất tốt người ta vẫn thường lấy để mang bán cho các nơi làm đồ gốm như Thổ Hà ở Bắc Giang, Bát Tràng ở Bắc Ninh, Định Trung ở Vĩnh Yên v.v... Ven bờ đầm, những đám rong xanh dùng cho lợn ăn rất lợi, có thể thay bèo và rau được. Sống ở chung quanh đầm Vạc, lẽ tất nhiên người dân biết khai thác phải được hưởng những nguồn lợi vô tận của đầm này. Người ta đánh cá, người ta nuôi lợn, người ta đào rạch để lấy nước trong những năm hạn hán, người ta lặn xuống đáy đầm để lấy đất sét dùng cho nghề nặn. Và cỏ mọc ở bờ đầm rất xanh tốt, trẻ con trong các làng vẫn cho trâu ra gặm cỏ, và các cô gái cùng nhau cắt cỏ nơi đây. Sáng sáng, từ lúc tinh sương, trên mặt đầm đã có người, nhất là ở khu giáp mấy làng Vị Thanh, và Vị Trù. Dân mấy làng này ra đầm đánh cá, trai có, gái có, trẻ có, già có. Đánh cá ở đầm cũng vất vả như đánh cá ở sông và cũng cần đủ những dụng cụ như vậy: phải có chài, có lưới, có thuyền. Ngoài ra còn cần đặt thêm đó, thêm lờ ở những chỗ nước chảy vào đầm hoặc từ đầm chảy ra ruộng để đón cá. Đầm Vạc tuy rộng và sâu, nhưng khu sâu nhất là ở ven xã Vị Thanh, mé bên kia tỉnh lũ Vĩnh Yên, và các cá lớn vẫn tập trung ở khu này. Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 60 Mỗi buổi sáng dân xã Vị Thanh đánh được rất nhiều cá. Cá ở đây có tiếng là ngon và sạch, nên phường buôn thường tranh nhau mua. Cảnh đánh cá trên mặt đầm hoạt động và vui vẻ lắm. Sáng tinh sương, ánh bình minh vừa hé ở phuơng đông, những người dân chài đã có mặt ở ngoài đầm. Mặt trời tự phương đông chiếu đỏ xuống mặt đầm. Gió sớm làm làn nước bạc rung rinh, gây nên những con sóng nhỏ gợn hồng dưới dương quang. Những con thuyền đi ngang đi dọc trên mặt nước. Bơi chèo khua xuống nước, nước bắn lên mạn thuyền tóe trắng như bạc. Thuyền từ từ đi, người thuyền chài chiếc lưới gai đen tỏa ra rơi xuống mặt nước, chùm một bề mặt khá lớn rộng, rồi khép dần lại ở dưới nước theo sức nặng của những thỏi chì, khiến những đàn cá ở trong vòng lưới đành chịu mắc nghẹt để chờ lôi lên khỏi mặt nước. Có những chiếc thuyền chài lội hẳn dưới nước chăng ra quây hẳn lấy một vùng đầm. Trong khi đó thì có những thiếu nữ, những ông già chở những chiếc thuyền nan đi đuổi cá về phía chăng lưới. Thuyền nan bơi nhè nhẹ, thiếu nữ hoặc ông già dùng hai miếng gỗ gõ mạnh vào nhau tạo nên những tiếng động xua cá về cả một hướng. Chiếc lưới chăng dần dần khép lại. Đàn cá bị đuổi, bơi mắc vào mắt lưới. Mỗi lần một chiếc lưới kéo lên, những con cá bạc quẫy như muốn trốn. Chiếc lưới kéo dần dần, đàn cá mắc lưới nhoi dần lên khỏi mặt nước, được các người trên thuyền gỡ dần ra ném vào khoang. Cá to có, cá nhỏ có. Có cá chép, có cá trắm, có cá mè là những loại cá to, nhưng lại có cả cá mương, cá diếc, cá bống, cá mại là những con cá nhỏ. Người ta sẽ chọn để riêng từng loại cá để tiện bán cho những hàng buôn đang chờ đợi trên bờ đầm. Vừa đánh cá người ta vừa trò chuyện nói cười với nhau. Mặt trời dần dần lên cao, cuộc đánh cá hàng ngày cũng xong dần. Những chiếc thuyền được đưa vào bờ. Mặt đầm vẫn nhuộm hồng ánh tía của mặt trời. Cá được các hàng buôn mua ngay tại bờ, hoặc có khi vợ con các nhà chài tự mang bán tại chợ Vĩnh Yên. Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 61 Sau buổi đánh cá sớm ngày, đầm Vạc trở nên hoang vắng, tuy nhiên vẫn còn một đôi người đơm cá hoặc úp cá ở ven bờ, nhất là ở các thửa ruộng sát liền với đầm, và mấp mé mặt nước đầm. Một vài ngư ông có tuổi, với chiếc cần câu, thủng thỉnh buông câu, dưới nắng sớm một cách thật là nhàn nhã. Chiếc thuyền nan bềnh bồng theo sóng nhẹ, mặt nước đầm lăn tăn. Đầu đội chiếc nón mê che nắng, ngư ông ung dung mắc mồi, thả câu mặc cho thời gian đi, tuởng chừng như không biết tới đời là gì nữa. Thỉnh thoảng chiếc phao nổi dập dềnh, nhấp nháy, ngư ông giật cần câu lên, thường thường là một con cá bạc đã cắn câu, đương vùng vẫy ở đầu sợi dây để tìm lối thoát thân. Trong lúc một vài ngư ông già còn buông câu một cách thanh bình như vậy, thì những người đánh cá ban sáng đã người nào việc ấy rồi. Các bà nội trợ, các cô gái mang cá đi bán tại chợ tỉnh Vĩnh Yên; các thanh niên sau khi kéo thuyền vào một chỗ trên bờ, đang xem lại thuyền, đang sửa lại lưới để dùng ngày hôm sau. Những người đàn ông có lẽ đã đi thăm đồng, có lẽ đang đôn đốc công việc trong nhà, hoặc có khi đang nghĩ đến việc khơi mương cho cá theo nước chảy vào ruộng. Cũng như tất cả dân quê miền Bắc người dân ở đây rất siêng năng chịu khó, ham công ham việc. Có việc tại dân số miền Bắc quá đông, cuộc sống quá chật vật nên người ta phải vất vả chăm làm. Có làm thì mới có ăn Không dưng ai dễ mang phần tới cho. Những người dân ở đây, sáng dậy từ tinh sương, làm lụng suốt ngày, mãi thật khuya mới đi nghỉ. Ai có việc nào lo việc ấy, và việc nọ vừa làm xong, họ làm ngay tới việc khác. Những người đánh cá ban sáng, sau buổi chài, lại săn sóc ngay tới công việc cày cấy của mình, nào tát nước, nào làm cỏ, nào phát bờ. Có nhiều gia đình lại lợi dụng đất gần đầm tiện việc tưới bón để trồng rau. Các thiếu nữ những gia đình này, trừ những buổi chợ, thường ngày luôn luôn ở ruộng rau. Các cô bắt sâu, các cô tưới nước, các cô bón phân, và khi rau ăn được, lại cũng chính các cô cắt rau mang bán. Các cô không nề hà công việc tỉ mỉ hay nặng nhọc. Quần xắn cao, các Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 62 cô gánh nước đầm lên tuới rau, rồi các cô lại vén tay áo bắt từng con sâu, bón rau từng gốc. Ruộng cau chia làm nhiều luống, màu rau xanh xanh nổi lên màu đất nâu nâu. Những cây rau ngày một tốt, màu xanh xanh biến dần sang màu xanh đậm. Rồi rau trổ hoa. Những luống rau để bán đã được cắt dần, còn những luống rau để giống thì có hoa rồi có hạt. Các cô gái quê tươi tỉnh, vui vẻ nhanh nhẹn săn sóc những luống rau. Ngoài công việc trông nom các vườn rau, các cô cũng cần để ý tới công việc đồng ruộng nữa, vì nguồn lợi chính của gia đình các cô hàng năm là hai vụ gặt. Các cô cũng như người nhà, theo từng tháng trong năm phải làm công việc ngoài đồng. Nào gieo mạ, cấy lúa, bón phân trồng màu, gặt hái v.v... Chiều chiều những ngày mùa xuân, sau khi công việc khác đã vãn, các cô thường cùng lũ trẻ dắt trâu cho gậm cỏ ở bờ đầm. Với mưa bụi của ngày xuân, những ngọn cỏ non vươn mình mơn mởn. Đường bờ đầm quanh co, mươi con trâu thủng thỉnh đi bước một hoặc đang cúi đầu gậm những đám cỏ non tươi. Lũ trẻ có đứa đang thổi ống sáo theo một bài hát cổ tự bao giờ; có đứa dắt trâu lững thững và thỉnh thoảng lại kêu một tiếng “họ” rất dài trước một bãi cỏ non. Các cô gái quê cũng chăn trâu, các cô cũng theo, sự vui sướng hồn nhiên của các em bé nói cười với chúng. Các cô cũng ngồi trên mình trâu hoặc cũng đang bước một theo con trâu của mình. Chăn trâu cũng lắm cái thú. Nhìn con trâu ăn cỏ một cách ngon lành, dưới bầu trời rộng rãi, bên làn nước trắng trong, cạnh những cánh đồng bát ngát, làm sao lòng người ta không rộn ràng say sưa được. Gió nhẹ như đùa mái tóc mây, mùi lúa xanh bốc lên ở cánh đồng chiều ngào ngạt. Ánh mặt trời xuân tía úa ở non Đoài chiếu lan trên đồng rộng tô điểm cho lúa xanh nuớc trắng. Xa xa chuông chùa thu không, thong thả buông từng tiếng êm và dài. Đàn chim chiều bay về tổ hiện rõ trên không trung nổi bật lên nền trời xám đục. Tiếng ca của em bé vẳng lên: Ngày xưa Nịnh Thích chăn trâu. Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 63 Mà rồi đeo ấn công hầu trâu ơi! Ngày này lưng nghé ta ngồi Mai sau ta có một thời hiển vinh? Bên đám trẻ và các thiếu nữ chăn trâu, có những cô khác đi cắt cỏ. Lưỡi liềm sắc bén cứa vào cỏ soèn soẹt. Tay trái các cô nắm ngọn cỏ, tay phải các cô đưa liềm đều đều. Các cô xếp cỏ vào đôi quang gánh, lớp nọ trên lớp kia. Các cô lom khom bên bãi cỏ xanh, in bóng đen xuống nền cỏ. Có khi các cô hát vài câu. Và không xa đấy, bên những thửa ruộng, có những chàng nông phu đang xẻ mương lấy nước, đang phát bờ hoặc đang cuốc ruộng màu. Mặt trời dần khuất. Chàng nông phu ngừng tay, nhìn đàn chim bay về tổ. Chàng thở ra khoan khoái vì kết quả của một ngày vất vả. Bỗng tầm mắt chàng bắt gặp cô cắt cỏ bên đầy bên vơi ở trên bờ đầm. Chàng hỏi đùa vài câu chuyện, và cũng có khi chàng hát ghẹo các cô: Mặt trời đã xế về Tây, Hỡi cô cắt cỏ bên đầy bên vơi, Cô còn cắt nữa hay thôi, Để tôi cắt với làm đôi vợ chồng? Nghe chàng nông phu hát cô gái có khi mỉm cười, có khi nguýt dài chàng một cái. Cô bảo: - Sao nhà bác nói dễ nghe thế! Này tôi bảo cho nhà bác nhé: Giầu vàng còn để trong cơi Anh kia đũa mốc chớ trèo mâm son! Bị câu nói chanh chua, chàng nông phu chỉ mỉm cưòi, chàng cũng chẳng lạ gì các cô gái làng nữa, các cô khẩu xà nhưng tâm Phật. Chàng lại nói trêu hát ghẹo. Chàng nói: Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 64 - Sao nhà chị chua ngoa thế. Giầu vàng đâu mãi trong cơi. Sợ mai giầu héo, giầu ơi là giầu! Trời tối dần dần. Đàn trâu trên bờ đầm lần lượt đi về làng. Các cô cắt cỏ cũng xếp lại quang gánh ra về, và các chàng nông phu cũng vác cuốc trên vai lững thững đi theo các cô trên nẻo đường làng. Vừa đi có chàng vừa tiếp tục cuộc nói chuyện dở dang, đem những lời ong bướm cợt trêu người thiếu nữ vừa cùng chàng đối đáp. Trước những lời chòng ghẹo của chàng trai, nhiều khi cô gái đã cự tuyệt một cách tinh tế. Bao giờ trạch đẻ ngọn đa, Sáo đẻ dưới nước thì ta lấy mìnhBao giờ rau diếp làm đình Gỗ lim thái ghém thì mình lấy ta. Trời tối hẳn, bóng lẫn vào bóng tối: bờ đầm, bãi cỏ trở nên vắng vẻ. Mọi người đã về làng, cho đến sáng sớm hôm sau ngoài đồng mới lại có bóng người. Và đầm Vạc, với ánh bình minh, trên bờ dưới nước lại có cảnh hoạt động hàng ngày. Có làng như làng Khai Quang tuy ở gần đầm Vạc, nhưng không sống về nghề đánh cá. Hoạt động của dân làng này ngoài công việc đồng áng, họ chuyên việc nặn và nung các đồ sành. Hàng ngày trong khi đàn bà trẻ con ở nhà nặn đồ nung thì có những người đàn ông ra đầm lấy đất sét. Họ rủ nhau từng bọn hai ba người, mang thuyền ra giữa đầm để lấy đất. Đất sét ở đáy đầm Vạc quánh và mềm, dùng trong nghề nung rất tốt, nhưng việc lấy đất rất công phu. Chiếc thuyền gỗ không mui chèo ra giữa đầm được cột chặt vào chiếc sào cắm sâu xuống đáy đầm. Một người ở lại trên thuyền còn mấy người khác chỉ quấn mỗi người một chiếc khố lặn xuống nước dí chiếc mai để đào đất. Đất họ xén thành từng tảng vuông. Mỗi lần được một tảng đất, họ lại nhoi lên đưa cho người ở thuyền đỡ lấy, xếp Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 65 vào khoang thuyền. Người lấy đất lại ngụp xuống và một lát sau họ lại mang một tảng đất khác lên. Từng tảng đất một, họ kiên tâm lấy cho tới chất vừa thuyền họ mới thôi. Những tảng đất sét lấy ở dưới đầm lên còn uớt nước ở bên ngoài, trong như bôi mỡ. Ánh mặt trời chiếu vào lớp nước ngoài óng ánh những tia đỏ chói. Khi đã lấy đất xong, họ thủng thỉnh bơi thuyền vào bờ. Những tảng đất sét lấy đó, qua bàn tay đàn bà con gái ở nhà, sẽ biến thành những chiếc nồi đất màu ngói, những chiếc chậu màu da lươn hoặc những chiếc chum màu gạch già. Những người dân chung quanh đầm Vạc mỗi làng mỗi nghề. Họ quanh năm làm lụng để lo sao cho gia đình không những đủ tiêu, lại sung túc hơn người. Họ làm việc không quản ngại thời tiết nóng hay lạnh, mưa hay nắng, sớm hay trưa. Giàu đâu đến kẻ ngủ trưa Sang đâu đến kẻ say sưa tối ngày. Đầu năm chí cuối họ làm ăn cần cù chăm chỉ, và họ chỉ giải trí nghỉ ngơi trong dịp Tết và những dịp hội. Trong những ngày này thì trai cũng như gái, trẻ cũng như già, họ đều nghỉ ngơi, để dự hội cũng như để vui chơi. Ngày thường họ quần áo lam lũ thì ngày hôm nay, có bộ quần áo nào đẹp nhất họ mang ra mặc. Họ cũng vui vẻ tươi tỉnh hơn. Gặp nhau ở hội họ hớn hở chào đón ngợi khen nhau. Mỗi làng ở quanh đầm Vạc có tục lệ riêng của mình. Làng Tích Sơn thì ngày mồng bốn tháng giêng có tục thi cơm. Các cô gái làng phải lo thổi nồi cơm cho thật dẻo, thật ngon. Các trai làng kén vợ thường kén qua nồi cơm thi các cô thổi cho cha hoặc anh em để trình làng. Ngoài thi cơm còn thú kéo co, tục chém gà và lễ rước thần từ đền làng đến chân Bàu. Làng Vị Thanh có tục đánh vật và chơi Trung Bình Tiên. Vị Thanh là một lò đô vật có tiếng ở Vĩnh Yên. Các đô vật làng này đã nắm nhiều giải ở các làng trong tỉnh trong dịp đầu xuân. Làng Động Đao cũng có tục Vật và tổ chức hội làng vào ngày rằm tháng giêng tại chùa Cói, là một ngôi chùa cổ của miền Bắc. Các làng khác cũng đều có mở hội vào tháng giêng. Hội có rước thần, có đánh vật, Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 66 có đánh cờ. Hội ở mấy xã Ngọc Canh, Hương Canh và Tiên Hường hàng năm mở to lắm. Ba làng này là ba làng giàu có nhất ở quanh đầm Vạc, nhiều ruộng lại có nghề buôn bán rất phát đạt. Hàng năm những vụ nước lên, đem mầu mỡ vào ruộng, đồng lúa càng thêm tốt. Quanh đầm Vạc, mỗi làng mỗi vẻ, mỗi xã có mỗi nghề. Ai tới vùng này có lẽ đã được nghe câu đồng dao: Vị Thanh đánh vật Đào đất Khai Quang Làng Cánh[5],' Tiên Hường Lắm tiền nhiều ruộng. Có thể lời đồng dao còn dài, và còn có ghi đến các xã khác, nhưng vì lâu ngày người ta chỉ truyền khẩu được có bốn câu trên; cũng có thể vì các làng khác không được người ta chú ý bởi không có gì đặc sắc, nên không được truyền vào lời đồng dao chăng? Nhưng dù làng đó có tên hay không ở lời đồng dao, thì những người dân quê chịu khó ở quanh đầm Vạc vẫn suốt đời tận tụy với việc mình. ∙ NGHỀ HÀNG XÁO[6] Nghề hàng xáo chỉ có ở miền Trung và miền Bắc. Ở miền Nam kỹ nghệ xay thóc đã mở mang, người ta dùng máy móc thay cho nhân lực để xay lúa thành gạo, nên không có những người hàng xáo đi đong thóc về xay, giã thành gạo đem bán cho người dùng. Trên khắp các địa hạt Trung và Bắc, ở đâu cũng có nghề làm hàng xáo, nhưng thịnh hành nhất ở chung quanh các đô thị. Ở nhà quê chỉ những người ăn đong mới mua gạo của hàng xáo, còn những nhà có [5] Để chỉ hai làng Ngọc Canh và Hương Canh, tục là làng Cánh [6] Nguyên bản của tác giả là Hàng Sáo Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 67 ruộng, thì nhà nào cũng có cối xay, cối giã và thường thường người nhà làm lấy gạo để dùng. Các xã ở sát các tỉnh lũ, dân chúng phần đông cũng vẫn theo đuổi nghề nông, nhưng có phần sinh nhai bằng nghề buôn bán tại các chợ tỉnh lũ, và một phần nữa làm nghề hàng xáo. Những người đi buôn, cũng như những người làm hàng xáo là những người không có ruộng nương, không thể dựa vào nghề nông để sống và về nuôi gia đình được. Làm hàng xáo thực ra cũng chỉ là một lối buôn nhỏ của những người ít vốn. Mua thóc về, đem sức mình ra xay giã, dần, sàng, chế biến thóc thành gạo đem bán cho người dùng, lấy công làm lãi. Nghề hàng xáo là một nghề vất vả, thức đêm dậy hôm, đem bát mồ hôi đổi lấy bát cơm, đem sức lao động đổi lấy một chút lời nhỏ. Đấy là một nghề của những người không có vốn đi buôn to, không có ruộng nương để cày cấy. Làm hàng xáo thường là đàn bà con gái. Chồng con anh em họ chỉ phụ lực giúp thêm. Thực vậy nhiều gia đình đã có một nghề khác, nhưng vợ con họ vẫn còn rỗi rãi, mà tiền chi tiêu lại không dư dật, nên buộc lòng, các bà nội trợ cũng như các cô gái phải hàng xay hàng xáo để kiếm thêm giúp đỡ cho gia đình. Phụ nữ làm nghề hàng xáo phải thành thạo. Có thành thạo mới mong có lời nhiều, mới biết tính toán khi mua thóc lúc bán gạo, và cũng cần thành thạo mới đỡ mệt nhọc trong công việc làm. Người làm hàng xáo phải có nơi để đong thóc, cũng như phải có khách để bán gạo. Không phải người ta muốn mua thóc lúc nào cũng được và muốn ở đâu cũng có. Nếu thóc mua dễ dàng về vụ gặt thì trong những ngày giáp hạt, mua được thóc lại là một sự khó khăn. Phải biết ở làng nào có những người rẻ đong, đắt bán; phải biết ở đâu có những chủ ruộng muốn bán thóc mà rủ nhau tới mới hòng mua được giá hời, mới hòng đong nổi thóc khi không phải là ngày mùa. Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 68 Bọn hàng xáo họ đã hiểu những ai có tiền dư thường đong thóc trong ngày mùa giá hạ, để bán ra khi giáp hạt giá cao. Bọn con buôn khôn ngoan và chắc chắn mỗi khi bán thóc họ nghe ngóng giá thị trường để chỉ bán ra từng ít một, nhưng các bạn hàng xáo không phải là người chịu mua thóc giá cao. Họ là những người sục tìm mua thóc rất giỏi. Họ rủ nhau đi từng bọn năm ba mươi người, đi khắp các làng ở quanh vùng, những điền chủ nào tích trữ được nhiều thóc, họ đều biết rõ. Có khi họ mua ngay ở xã mình, nhưng nếu ở đây chủ thóc muốn bán nhích giá lên, họ tìm đi nhiều làng khác, hết làng gần đến làng xa. Hoặc chịu đi xa lắm, họ sục vào trong các ấp, hoặc đi sang các tỉnh khác để đong thóc, cốt sao mua được nới giá, mới mong kiếm được chút lời. Với đôi quang gánh, đôi thúng, cái đấu, từng bọn rủ nhau vào các nhà có thóc, kèo nài xin mua. Tuy nhiên mỗi khi đong thóc, họ đều kén thóc già nắng, quạt kỹ. Thóc già nắng xay đỡ tốn, nghĩa là đỡ có nhiều tấm, thóc quạt kỹ làm gạo đỡ hao. Và mua thóc, họ lấy đấu khảo lại thùng hạt thóc của người bán để tính giá cả. Thùng non họ sẽ xin triết tiền. Những người làm hàng xáo là những người chịu khó và chịu đựng được mọi sự vất vả vật chất cũng như tinh thần. Mua thóc, họ phải mất công đi hàng thôi đường dài dưới nắng rát của mùa hạ cũng như dưới mưa phùn của mùa đông. Thóc mua rồi lại gánh nặng trên vai để trở về, qua một lần nữa những thôi đường thăm thẳm. Ánh nắng ở mặt đường bốc lên, ánh nắng ở trên trời chiếu xuống, hoặc gió buốt như cắt lùa qua mặt, hơi giá như đồng bao phủ lấy người, chân đi đất, họ chịu đựng mọi thời tiết không hề phàn nàn. Họ chỉ cần có nơi mua thóc, có thóc là họ mừng. Có thóc tức là có công việc, là có ăn. Còn sự vất vả họ có nề hà gì. Đã làm nghề thì phải chịu sự nặng nhọc khó khăn của nghề đó. Vả chăng, đi mua thóc có bạn, quãng đường xa vui câu chuyện có là bao. Bọn họ trẻ có già có, đứng tuổi có, có con gái, có cả những bà nội trợ bốn năm con. Các bà nội trợ, nhiều bà thường vẫn kể lại Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 69 chuyện mình thời con gái. Các bà xưa kia đã từng ra giày vào dép, đã từng có kẻ hầu người hạ, nhưng: Đàn bà như hạt mưa sa Hạt vào bãi cát, hạt ra vườn hồng. Lấy chồng phải theo hoàn cảnh của chồng, phải sống theo nền nếp nhà chồng, không thể mang cái phong lưu đài các của nhà mình tới được. Phải giúp đỡ chồng, phải gánh vác giang sơn nhà chồng. Sự làm lụng khiến con người trở nên rắn rỏi gọn gàng. Có nhiều người quá chịu thương chịu khó, thân hình không thể nở nang được, đã gây cảm mến giữa bà con bè bạn họ. Và trong bạn bè có ai thương hại hoàn cảnh của họ, ái ngại cho họ vì quá lo tảo tần buôn bán đến nỗi phải thân hình gầy yếu, họ chỉ mỉm cười hoặc đáp lại qua một giọng nửa như đùa, nửa như thật: Những người thắt đáy lưng ong, Vừa khéo chiều chồng, vừa khéo nuôi con. Những người béo trục béo tròn, Ăn vụng như chớp, cấu con cả ngày. Phải rồi, thân hình gọn gàng gầy nhỏ thanh thoát chứng tỏ sự khéo lo lắng để chiều chồng nuôi con, trái lại sự đẫy đà có làm gì, nếu không phải như câu ca dao trên, nó chỉ tiêu biểu cho mấy cái tính xấu của đàn bà con gái. Làm hàng xáo không phải chỉ vất vả trong việc đi đong thóc, mà còn vất vả cả trong các công việc khác nữa. Thóc mua được, gánh về nhà, cần phải xay, giã dần cho thành gạo. Những nhà làm hàng xáo, nhà nào cũng có cối xay, cối giã. Thường thường người ta vẫn có một chái nhà riêng để làm gạo, như thế để tránh những bụi bậm của trấu của cám. Thóc mua về chính các bà các cô sẽ đổ vào cối xay lấy. Đôi khi chồng con hoặc anh em có rảnh rỗi cổng việc thì đỡ tay vào. Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 70 Thóc đổ vào cối, các bà các cô tận lực mà xay, mặc dầu trời nóng bức. Tiếng cối xay ù ù, đều đều. Hạt thóc được nghiến cho trấu tách ra. Theo đà xay, trấu và gạo chảy xuống một chiếc nia kê ở dưới cối. Để cho quên mệt, đôi khi họ vừa xay thóc vừa hát. Các bà hát lại những câu thường hay ca hồi con gái để nhớ lại một dĩ vãng tươi đẹp, cũng như để quên hiện tại quá vất vả. Còn các cô, đang độ thanh xuân, trong lòng còn mang bao nhiêu mộng đẹp, các cô vừa hát vừa nghĩ đến một cuộc sống tưng bừng tốt đẹp hơn bên một người yêu. Nghề làm hàng xáo vất vả quá, và cũng chẳng giũp các cô thừa thãi được bao nhiêu. Các cô phải cố dành dụm lắm mới sắm được bộ cánh để mặc trong những ngày hội hè trong những buổi đi ăn cỗ, hoặc đi chơi cùng chúng bạn. Nghĩ đến chúng bạn là các cô nghĩ đến những chàng trai đã gặp các cô, và đã nói với các cô những lời dịu ngọt hoặc là những lời nói thẳng, hoặc qua mấy câu hát: Hôm qua tát nước bên đình, Bỏ quên chiếc áo trên cành hoa sen. Bắt được cho chúng anh xin, Hay là em giữ làm tin trong nhà. Nhan sắc kiều diễm của các cô đã từng được các chàng trai khen ngợi, và nhiều phen các cô đã rung động tơ lòng trước những lời ca tụng của các chàng: Cổ tay em trắng như ngà, Con mắt em liếc như là dao cau. Miệng cười như thể hoa ngâu, Cái khăn đội đầu như thể hoa sen. Những lời khéo léo ấy, các cô quên làm sao đuợc. Lòng thơ ngây của các cô tránh sao khỏi bâng khuâng. Lại còn những lời khen rất ý nhị, đã từng làm các cô vô cùng sung sướng. Trúc xinh trúc mọc đầu đinh Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 71 Em xinh em đứng một mình cũng xinh Trúc xỉnh trúc mọc bờ ao Em xinh em đứng nơi nào cũng xinh. Có những khi các cô đi đong thóc qua lối ngõ nhà chàng, đã từng được chàng mời khéo dừng chân: Đầu làng có một cây đa Cuối làng cây cậy ngã ba cây dừa Dù em đi sớm về trưa Xin em hãy nghi bóng mát cây dừa nhà anh. Theo dòng tâm tưởng của các cô, chiếc tràng cối vẫn đều đều đưa chiếc thớt cối xay ù ù. Cô hát nhắc lại những câu hát mình đã được nghe, và cô mơ mộng vẩn vơ, cho đến khi cối thóc xay xong. Thóc xay xong, phải lo tới việc sàng để tách cho trấu rời khỏi gạo. Công việc không nặng nhọc nhưng cần sự khéo léo. Phải làm sao trong gạo không còn lẫn trấu nữa. Công việc này, vì phải làm hàng ngày, nên các bà các cô quen tay làm rất gọn gàng. Gạo đa dần rồi, còn phải giã trắng, chỗ trấu, đừng tuởng là bỏ đi đâu. Trấu sẽ được dùng để hầm cám lợn, trải chuồng lợn. Gia đình nào làm hàng xáo cũng đều nuôi lợn. Họ nuôi bằng cám giã ở gạo ra. Nuôi lợn tức là để dành một cái vốn. Việc giã gạo thường làm về buổi tối, sau khi mọi công việc hàng ngày đã xong. Buổi tối những cặp vợ chồng trẻ cùng giã gạo, hoặc các cô gái thì sẽ có các chị em hoặc anh em giúp đỡ. Ban ngày các cô hàng xáo còn nhiều việc khác. Đi mua thóc về, xay thóc, dần gạo là những công việc các cô phải làm đã đành, nhưng các cô còn phải làm cả những công việc ngoài phạm vi chuyển thóc thành gạo nữa. Các cô phải đi lấy bèo, phải hầm cám lợn và phải cho lợn ăn. Người nhà sẽ giúp đỡ các cô một vài việc, nhưng chính các cô phải săn sóc lấy những công việc đó. Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 72 Có thể nói nuôi lợn cũng là ở trong khuôn khổ hàng xáo, vì chính làm hàng xáo, có tấm cám thừa mới dùng để nuôi lợn và tiền bán lợn sẽ giúp thêm vốn để mua thóc để dành dùng làm gạo trong những hôm không có nơi bán thóc. Nếu làm hàng xáo vất vả, thì nuôi lợn cũng không phải là công việc nhẹ nhàng. Phải đi cắt rong, phải đi hớt bèo, dù trời nóng hay rét. Ta hãy tưởng tượng những hôm gió rét căm căm, nước lạnh như băng, mà các cô thiếu nữ vẫn quần vén tới ngang bẹn, lội xuống nuớc để vớt rong, vớt bèo! Bầu trời mùa đông lại xám xịt như muốn sụp, có khi lại điểm mươi hạt mưa phùn, khiến cái lạnh lại càng lạnh buốt! Ấy thế mà các cô thiếu nữ vẫn vui vẻ vớt bèo, vui vẻ vớt rong để lấy các thức ăn cho lợn! Trời lạnh ư? Các cô bịt chiếc khăn mỏ quạ cho kín tai, sẽ thấy bớt lạnh! Gió buốt ư? Các cô xây lưng lại chiều gió, tránh cho gió khỏi tạt vào mặt! Vả chăng khi người ta vui với việc làm thì ngoại cảnh có chi là đáng kể. Người ta chỉ cần nghĩ đến đàn lợn ngày một lớn, chúng đang ủn ỉn kêu ở nhà là người ta vội vàng vớt cho đầy gánh bèo, cắt cho đầy rổ rong! Rong đó, bèo đó, người ta còn phải băm, còn phải hầm với cám! Bây giờ ở ngoài ao, ngoài sông tuy lạnh nhưng lát nửa vào bếp sẽ sưởi ấm bằng hơi lửa của trấu bốc lên! Khói nghi ngút bốc ra ở nồi cám lợn hầm càng làm cho lòng người ta thêm ấm hơn! Vì tất cả đấy sẽ là cái vốn để dành. Có thể lợn sẽ bán vào dịp tết, tiền bán lợn sẽ giúp cho cái tết của gia đình thêm to, nồi bánh chưng thêm đầy, sân thêm nhiều xác pháo, các cô cũng như các em sẽ có những bộ quần áo mới để thưởng xuân. Và các ông chồng sẽ cũng nhờ món tiền bán lợn mà có vài lưng vốn để khai xuân. Bao nhiêu sự nặng nhọc, những người làm hàng xáo đều chịu đựng được hết. Họ chỉ nghĩ đến cái vui của chồng, nỗi sung sướng của con, hay nếu họ là các cô gái, họ chỉ nghĩ đến sự sung túc của gia đình, nghĩ đến cái hân hoan của cha anh và nghĩ đến bộ cánh của mình trong những dịp hội, dịp xuân là họ càng chịu khó hơn. Đã bao nhiêu đêm họ phải thức khuya để giã gạo để sàng gạo mà không biết mỏi. Đã bao nhiêu sáng, họ phải dậy sớm để đi bán gạo, để đi đong thóc mà không biết mệt. Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 73 Giã gạo, họ đếm từng chầy, mong cho gạo chóng trắng. Việc giã gạo nhọc nhất trong nghề làm hàng xáo, nhưng trong công việc này, họ vẫn được người nhà giúp đỡ thêm, vì mọi người trong gia đình thừa rõ, sức một người phải cố gắng lắm mới có thể dậm nổi cần cối, và như vậy mỏ cối không rơi xuống mạnh, gạo sẽ lâu trắng. Trong khi giã gạo, nhiều khi theo sự lựa chọn của khách hàng, các bà các cô hàng xáo thường hồ cho gạo đuợc trắng xanh bằng cách giã lẫn một chút lá cây vào gạo. Gạo giã xong, các bà các cô phải sàng để cám và tấm tách riêng khỏi gạo. Gạo sẽ đem bán, cám dùng cho lợn ăn, còn tấm sẽ dùng để thổi cơm để các bà các cô ăn. Cơm tấm no lâu, sẽ giúp các bà đi chợ đường xa quên mỏi, và ăn cơm tấm đó, các bà các cô cũng lại đã tiết kiệm được một món tiền nhỏ cho quỹ gia đình. Cơm gạo ngon, các bà dành cho chồng con xơi, còn tự các bà, bao giờ các bà cũng tự hy sinh ăn cơm tấm. Chồng con có thương hại, bảo các bà cùng ăn cơm gạo ngon, các bà chỉ cười. Có khi các bà nói: - Tấm cũng là gạo chứ sao! Bỏ đi hay cho lợn ăn phí quá! Công việc làm hàng xáo bận quanh năm, nhưng các bà các cô vẫn vui vẻ với nghề quên mệt nhọc. Hai thúng gạo đầy, hàng ngày gánh đi chợ bán, đó là một phần thưởng đích đáng của mọi sự vất vả. Vả lại có vất vả mới có tiền, gia đình mới vui vẻ, con trẻ mới có cơm ăn áo mặc! Ở đời ai chẳng phải làm, không theo nghề này tất phải làm nghề khác! Và những ai hàng ngày bưng bát cơm đầy, hạt cơm trắng và dẻo, mùi cơm thơm và dịu, có bao giờ đã chịu nghĩ tới những sự vất vả của nghề hàng xáo không? Ai ơi bưng bát cơm đầy Dẻo thơm một hạt đắng cay muôn phần! Nhưng đắng cay thì mặc đắng cay, hết vất vả sẽ có lúc nghỉ ngơi, sự nghỉ ngơi đó mới đáng quý. Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 74 Vất vả có lúc thanh nhàn Không dưng ai dễ cầm tàn che cho! Quanh năm vất vả nhưng đến những ngày hội và những ngày tết họ sẽ nghỉ ngơi, vui chơi cho thỏa thích những khi làm lụng. Họ sẽ leo đu, họ sẽ đi chùa lẽ Phật, họ sẽ dự những cuộc hát quan họ, hát ví hay hát đúm, tùy theo từng hội của từng vùng Họ cũng sẽ rủ năm ba chị em cùng đi, như khi đi đong thóc, nhưng những hôm nay là những hôm họ thong thả thanh nhàn, áo tứ thân khép nếp, họ đeo hoa vàng, sà tích bạc, họ cố làm cho thân hình thêm duyên dáng, cử chỉ thêm dịu dàng. Họ nói đùa với nhau, họ gán ghép cho nhau những chàng trai làng hoặc trai thiên hạ! Nhung ngày hội xong, ngày tết hết, họ lại trở lại cuộc đời cân cù vất vả như mọi sự hy sinh của người phụ nữ Việt Nam. ∙ TRỒNG DÂU CHĂN TẰM Nếu chúng ta có dịp xuôi theo dòng nước trên các sông miền Bắc, từ sông Đuống đến sông Cầu, từ sông Nhuệ đến sông Thương, chúng ta sẽ phải chú ý tới những ruộng dâu ở hai bờ ven sông. Nếu phong cảnh hai bên bờ của mỗi dòng sông được thay đổi bởi núi cao rừng rậm ở miền thượng du, thì khi dòng sông chảy tới Trung du, ăn về đồng bằng những cánh núi rừng cao rậm, đã được thay thế bằng những ruộng ngô, ruộng đậu, và nhất là ruộng dâu. Ruộng dâu có nhiều về mạn Trung du hơn. Có lẽ đất nửa núi nửa sông ở mạn này hợp với cây dâu, và khí hậu ở nơi này cũng thuận tiện với nghề tầm tang nhiều. Nông tang là hai nghề cốt cán của những xứ nông nghiệp nhất là những xứ kém mở mang về kỹ nghệ như nước ta. Người dân quê Việt Nam, trăm người như một, đã thạo nghề nông họ lại biết cả nghề tầm tang nữa. Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 75 Sách có câu “Tích cốc phòng cơ, tích y phòng hàn”, thì người dân quê Việt Nam, nhất là ở miền Bắc, khi đã lo đến đói, tất nhiên họ phải phòng tới rét. Bởi thế cho nên, muốn có ăn họ cấy lúa cày ruộng, và muốn có mặc họ phải trồng dâu chăn tằm. Trồng dâu chăn tằm liên quan rất nhiều tới đời sống hàng ngày của người dân, nên ruộng dâu và guồng tơ đối với họ cũng quí giá như đồng lúa và bịch thóc. Người dân quê sống giữa ruộng dâu, cũng như sống bên ruộng lúa, cạnh lạch nước, trên đám đậu, nương khoai. Nhà em ở dưới đám mây, Thân trên đám đậu, đầu cầu ngó qua. Ngó qua nhà trống bên sông, Thấy con bìm bịp khãn hồng quay tơ. Dâu trồng bằng cành. Người trồng dâu, đốn cành ở các cây dâu khác, dâm xuống đất, những cành đó nẩy mầm, bén rễ, rồi mọc cây. Mỗi năm dâu phải đốn hai lần để chặt hết những cành già, thân cỗi, cho những mầm non mọc lên, nẩy ra nhiều chồi nhiều lá. Lá dâu xanh um, trông mơn mởn như lụa nõn. Lá dâu hái để nuôi tằm lấy tơ. Vuờn dâu xanh ngắt, liên tiếp nhau ở cạnh những bờ sông, đón tia nắng sớm, hứng ánh sương đêm, hút hơi ẩm bốc từ mặt sông khiến lá dâu thêm tốt, tằm ăn sẽ đượm tơ. Du khách xuôi dòng sông chỉ thấy những ruộng dâu bát ngát, xanh xanh rồi lại xanh xanh. Giá có những buổi tiễn đưa chắc người đi kẻ ở sẽ: Cùng trông lại mà cùng chẳng thấy Chi xanh xanh những mấy ngàn dâu Ngàn dâu xanh ngắt một mầu Lòng chàng ý thiếp ai sầu hơn ai. Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 76 Bao nhiêu dâu xanh là bấy nhiêu tiền bạc của người dân. Người trồng dâu mong lá dâu tốt cho tằm hơn tơ. Thường thường hái dâu chăn tằm là công việc của phụ nữ. Chỉ phụ nữ mới có đức tính chịu khó, nhẫn nại cần cù để theo dõi việc nuồi tằm, bận rộn và vất vả hơn nuôi con mọn. Người nuôi tằm tùy theo số tằm đang gây, đã ăn ngủ mấy lượt, phải đi dạm mua dâu từ trước. Họ đến từng chủ các vườn dâu đặt tiền mua lá dâu sắp tới, và khi cần đến họ mới cắt người đi hái dâu. Trồng dâu ở ven bờ sông, nhưng người ta trồng cả trong vườn nữa. Một vườn dâu, một năm bán được nhiều lứa. Loạt lá dâu này hái đi, vài tháng sau, loạt lá dâu khác đã mọc lên, cũng xanh nõn rậm rạp như lứa trước. Đi hái dâu, các cô thường rủ nhau vài ba người, như thể để vườn dâu nào đã hái thì hái cho xong hẳn, và công việc làm có bạn bao giờ cũng nhanh chóng nhẹ nhàng hơn. Vườn dâu xanh xanh, ánh nắng bình minh tía chói, những hạt sương sớm lóng lánh như muôn ngàn hạt trai trên những lá dâu. Cơm gió nhẹ làm rung cành lá, để bóng các cô hái dâu thấp thoáng hiện ra như những nàng tiên trong vườn. Má các cô ửng hồng dưới nắng mai, môi các cô thắm, mắt các cô trong. Chiếc khăn mỏ quạ để lộ khuôn mặt trái xoan xinh xắn. Các cô cười có hai hàm răng đều như hạt lựu và đen nhức như hạt na già. Tay các cô thoăn thoắt đưa ngắt những lá dâu. Cành dâu lay động theo ngón tay cô hái lá. Mỗi khi các cô vít cành cây dâu cao lại làm rung rinh cả bụi dâu, khiến những hạt suơng rơi lả tả. Gió sớm như muốn vờn vài sợi tóc của các cô phơ phất ngoài nếp khăn. Những con bướm đậu trong đám lá khi thấy động bay vụt ra và là lượn quanh khóm dâu trước khi đậu vào một cành khác. Vài con chim khuyên líu lo hót ở một bụi xa xa. Mây trên trời giăng hàng lững thững. Tia nắng mặt trời tỏa từ thấp lên cao. Dòng sông bên cạnh vườn dâu chảy lững lờ. Vài con thuyền đủng đỉnh trôi theo dòng nước. Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 77 Các cô ham với công việc. Mỗi lá dâu các cô hái đều là món ăn của tằm, và mỗi con tằm sẽ nhả tơ kết kén, kéo kén dệt lụa, các cô sẽ có những chiếc áo đẹp. Em đi hái dâu, Lá dâu xanh xanh, Nuôi tằm dệt áo dâng anh chờ ngày. Trúc mai có đó có đây, Có tay nguyệt lão buộc dây tơ hồng. Vừa hái dâu các cô vừa nghĩ đến công việc chăn tằm ươm tơ. Lá dâu xanh, tằm ăn dâu, tằm nhả kén vàng, kén ra tơ nõn. Các cô cùng trò chuyện, nào chuyện làm ăn, nào chuyện làng trên xa dưới, nào lứa kén này được, lứa kén kia hỏng. Các cô làm quên mỏi. Đôi bàn tay trắng muốt đưa đi trên đám dâu xanh. Hết nhánh dâu này các cô hái sang cành dâu khác, hết khóm dâu này, các cô tới khóm dâu kia. Bao giờ cho lá dâu đầy dành đầy giỏ các cô mới rủ nhau ra về. Có khi các cô hát cùng nhau vài câu để quên mệt. Giọng các cô vút trên cành lá, văng vẳng xa đưa, lan trên dòng sông. Có những câu hát tâm tình, có những câu hát cổ tích, có những câu ca dao dịu dàng và cũng có những câu hát khôi hài ý nhị. Một cô hát lên, vài ba cô hát đáp, vườn dâu như trở nên linh hoạt hơn. Rồi có tiếng cười hồn nhiên xen vào vài câu chuyện vui vẻ. Dâu hái về hoặc để nguyên cả lá cho tằm ăn, hoặc phải thái nhỏ từ khi tằm mới nở cho tới khi đã ngủ ba. Tằm có khi ăn khi ngủ. Lúc tằm nhỏ, phải cho ăn đầy bữa, và lá dâu phải thái thật nhỏ. Tằm lớn dần thì dâu thái bớt nhỏ đi; đến khi tằm ăn rỗi tức là lúc tằm sắp chín, có thể cho tằm ăn cả lá dâu. Nuôi tằm lúc tằm nhỏ tuy vất vả nhưng không phải chạy dâu, nhưng lúc tằm lớn, phải có sẵn dâu, không thể để tằm thiếu ăn đuợc. Một bát trứng tằm nở ra, lúc nhỏ chỉ để trong một cái mẹt, rồi theo với sức lớn của tằm phải chuyển sang một chiếc nia, một chiếc nong Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 78 rồi nhiều chiếc nong. Một nong tằm khi chín, kéo kén, số kén sẽ được nhiều nong: Một nong tằm là năm nong kén, Một nong kén là chín nén tơ, Công em trăm đợi nghìn chờ, Mà anh rứt chỉ guồng tơ cho đành. Nuôi tằm rất khó khăn, phải che nắng che gió, phải phòng nóng phòng lạnh. Trời đang tự nhiên, nếu chuyển gió tây, tằm sẽ bị hỏng. Có thể tằm mắc bệnh nghệ, nghĩa là toàn thân con tằm vàng như nghệ, hoặc mắc bệnh ủng, nghĩa là thân con tằm mọng những nước mà chết: Lạy giời đừng chuyển gió tây, Lứa tằm em đã đến ngày nhả tơ. Tằm đã ăn rỗi nghĩa là tằm đã sắp chín. Lúc này là lúc rất cần nhiều dâu cho tằm ăn. Mỗi lá dâu lúc này là một sợi tơ. Thiếu ăn, khi kéo kén, thân kén sẽ mỏng, ươm kén sẽ thiệt tơ. Lúc này là lúc bao nhiêu vườn dâu đặt trước, người nhà phải chia nhau đi hái để đủ cho tằm ăn. Như vậy tằm mới đầy kén, và đượm tơ. Phương ngôn có câu “Ăn như tằm ăn rỗi”, để chỉ sự ăn nhiều, ăn nhanh, ăn bỗ bã, thật là đúng. Tằm cắn vào lá dâu sào sạo. Lượt dâu vừa vứt vào nong tằm, không mấy chốc đã hết veo, lại phải vứt luôn lượt dâu khác. Thân những con tằm trong óng ánh mọng những tơ. Người nuôi tằm đã phải vất vả, nhưng nhìn đến kết quả người ta càng chịu khó hơn. Các cô gái chia lượt nhau đi hái dâu và săn sóc cho tằm ăn. Người nhà cũng phải ngừng nhiều công việc khác để ý giúp đỡ vào lứa tằm. Rồi đến lúc tằm chín. Loáng thoáng trong nong vài con tằm nhả tơ cuộn kén. Bấy giờ là lúc phải cho tằm lên né. Chiếc né tằm giống như một chiếc vỉ lớn bằng chiếc nong, đan bằng tre hoặc nứa. Ở các mắt chiếc vỉ lớn này, có ken rơm. Những con Thưc hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 79 tằm chín được nhặt từ nong đặt lên trên né, bám vào những cụm rơm để làm kén. Cảnh bắt tằm chín đặt lên né trông rất linh động. Ở những chiếc nong to, tằm còn đang ăn, người ta chọn những con nào đã bắt đầu nhả tơ kéo kén, nhặt để trên né. Một dãy nong dài đầy tằm, lẫn lá dâu đặt ngay trên mặt đất. Vài cô thiếu nữ tiếp tục vứt dâu cho tằm ăn. Bà nội trợ và vài bà già nữa lựa tằm mang lên né. Lũ trẻ con chạy quanh, bí bô chỉ chỏ, như hình chúng chia vui với kết quả tốt đẹp của lứa tằm sẽ mang lại cho gia đình. Một dãy né treo theo xà nhà, chừng hai chục chiếc, song song cùng nhau khẽ lắc lư theo sự đụng chạm của người đặt tằm vào né. Những con tằm bám vào cụm rơm, cuộn tổ. Đầu tiên là những chiếc kén vàng mờ mờ mong mỏng, còn để cho ta thấy rõ con tằm qua lượt tơ vàng óng ánh. Rồi chiếc kén đầy dần, hình con tằm không còn lờ mờ qua lượt tơ nữa. Những chiếc kén vàng ánh nằm bên nhau, phủ lên chiếc né. Thật là trồng cây đến ngày ăn quả. Người ta sung suớng nhìn những ổ kén đậm tơ vàng. Tằm đã lên né hết, và trên né, mỗi con tằm đều là cuốn kén. Người ta bắt đầu gỡ kén để vào nong. Người ta khe khẽ nhặt từng chiếc kén một khỏi cụm rơm để xuống nong. Những chiếc kén dày tơ nhặt trước, và những con tằm bám trên né tiếp tục nhả tơ kéo cho xong chiếc kèn của mình. Những nong kén đầy, màu vàng óng ánh. Mùi tơ thơm thơm. Từng nong kén một, người ta xếp lên cũi tằm, thay cho những nong tằm không còn nữa. Mỗi nong kén là chín nén tơ, và mỗi nén vài con tằm yếu không kéo tơ nổi, bị rơi xuống đất. Một lứa tằm xong, người ta như trút xong một gánh nặng. Bao nhiêu là vất vả, bao nhiêu là sự săn sóc, bao nhiêu công trình. Nào thức đêm, nào dãi dầu mưa nắng để hái dâu. Nhũng nong kén đã xếp lên cũi tằm, lứa tằm mới thật là xong. Từ nay người ta có thể nghỉ vài bữa để lấy sức và người nhà đã phải phục dịch khi tằm chín, nay có thể quay lại công việc cũ của mình. Thực hiện ebook: www.hocthuatphuongdong.vn 80