🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Miền Lưu Dấu Văn Nhân Ebooks Nhóm Zalo https://thuviensach.vn MIỀN LƯU DẤU VĂN NHÂN Tác giả: Nguyễn Tham Thiện Kế Thể loại: Văn hóa nghệ thuật Nhà xuất bản: NXB Hội Nhà Văn Ebook: Cuibap Nguồn text: Waka - 11/05/2017 https://thuviensach.vn LỜI TỰA ICO Loại hình chân dung đang bùng nổ. Không có gì lạ khi nó đáp ứng từ hai phía: nhu cầu chính đáng được nâng niu tên tuổi, nhu cầu khám phá một thế giới khác với những gì bộc lộ trong sáng tạo của văn nghệ sĩ nhằm nghiên cứu mối liên quan giữa tác giả và tác phẩm. Cũng phải kể thêm nhu cầu bản năng của số đông là thỏa mãn trí tò mò trước đời tư hấp dẫn của những nhân vật danh tiếng. Riêng nhà văn, khi bắt tay vào viết, trước hết là cuộc cam kết về trách nhiệm của họ với từng nhân vật có thật ngoài đời và với văn chương. Sau đó là cách thức nhìn nhận khi anh ta trình diễn trước công chúng những người đã hoặc chưa nổi tiếng, những đam mê và khát vọng, thành công và thất bại của mỗi cá nhân để từ đó dựng nên khung cảnh văn chương của một thời đại. Vì thế để có một chân dung đích thực theo đúng nghĩa không đơn giản. Người ta dùng chì than xổ vài nét một gương mặt, thuyết phục đó là chân dung tôi, phác thêm bông hoa, gật gù: cái này gọi là chân dung nghệ thuật. Kể hay tả về một người được gọi là chân dung, lăng-xê bằng vài tính từ có thể gắn cho văn sĩ cũng đúng hay thượng nghị sĩ cũng chẳng sai, dù ngợi ca hoặc bài khích trên sách báo, được tóm đồng là chân dung văn học. Nơi tôi sống, xứ sở mà chân dung được coi là một thể loại văn học từ những năm 1650, được bàn sâu và cụ thể trên giảng đường các trường đại học, thì chân dung nghệ thuật nó phức tạp hơn bông hoa một chút và chân dung văn học cũng phong phú hơn phương diện tính từ một chút. Chân dung, đơn thuần là sao chụp, khắc họa con người trong một khoảnh khắc của cuộc sống, thiết lập nó trong bộ nhớ, chống lại sự hao mòn của thời gian, giống như những chấm phá của ánh sáng, của màu sắc. Chân dung nghệ thuật là tinh hoa của nhiều khoảnh khắc tạo nên thần thái một https://thuviensach.vn gương mặt, bật thức dấu ấn thành công và thất bại, niềm vui và đau khổ mà nhân vật đã thấm trải. Chân dung văn học, ngoài việc phải làm được hai công việc trên, còn phải có khả năng kích hoạt được sự quan tâm và cảm xúc của người đọc, phản ánh được hình ảnh của một thời đại, của một nền văn hóa mà tác giả và nhân vật làm nhân chứng. Chân dung đơn thuần là sản phẩm tự nhiên và chân thực của tình cảm yêu mến. Không mấy ai thực hiện chân dung người mình căm ghét để treo trong nhà. Chân dung nghệ thuật và chân dung văn học bộc lộ chi tiết về hình thức và tâm lý không những bằng tình yêu mà có khi còn bị sự thù ghét phối dẫn ngòi bút tác giả. Nhân vật bị đẽo gọt theo tâm trạng và cảm xúc của người viết, được trao phó cho tài năng, nhân cách và uy tín của tác giả để gây sức ảnh hưởng tới sự tôn trọng hay khinh ghét của người đời. Tôi nhớ, một giáo sư Pháp từng kể trên bục giảng về tập truyện ngắn trong đó có "Viên mỡ bò[1]" của Maupassant. Flaubert[2]- lúc đó đã nổi tiếng, nhận được cuốn sách của tác giả gửi, nồng nhiệt thốt lên: "Tôi coi "Viên mỡ bò" là một kiệt tác. Đúng vậy anh bạn trẻ ạ. Không hơn, không kém, một kiệt tác của bậc thầy… Cô gái của anh duyên dáng đấy, nhưng, giá anh có thể làm cho nàng mảnh mai hơn một chút thì tôi mới thật sự vừa lòng"! Sau này, các nhà nghiên cứu phê bình, khi so sánh nhân vật "Viên mỡ bò" trong cuốn sách được xuất bản với bản thảo gốc, nhận thấy nhân vật đã bị nhào nặn lại, giảm mỡ ở bộ phận này, khéo léo che giấu cơ quan khác dù hình ảnh nàng được lấy từ một nguyên mẫu có thật là cô Adrienne Legay hết sức tròn trịa ngoài đời. Cho nên, tuy thành công, nhưng "Viên mỡ bò" là một nhân vật của truyện chứ không thể là một chân dung. Vậy thì mối quan tâm trong một tập sách chân dung, chính là sự thật. Sự thật làm nên sự thành công của một tập chân dung. Có bao nhiêu phần trăm sự thật trong tập sách này? Bởi ngay chính say mê yêu dấu chỉ cần quá liều lượng khi phóng bút có khả năng vô tình biến đổi chân dung thành một hình tượng hay một điển hình văn học. Điều này làm mất nguyên tắc thống soái của thể loại chân dung: đó là sự pha trộn của chủ nghĩa hiện thực và chủ nghĩa tự nhiên. Không có chúng, chân dung của anh bỗng trở thành https://thuviensach.vn một nhân vật được sáng tạo của truyện ngắn hay một tiểu thuyết ngoài ý muốn. "Miền lưu dấu văn nhân" - Ba mươi nhân vật, ba mươi số phận công dân với cá tính trội. Người tóc bạc lẫy lừng, kẻ tuổi xanh chập chững. Người, sách, tranh, tiền bạc ngang đầu, kẻ khó rớt. Người ngựa xe đón đưa mỗi bước, kẻ hoang khuất miền quê. Tất cả bình đẳng ngồi chung chiếu thời cuộc vì cùng mang thiên chức sáng tạo nghệ thuật trong mình. Ai đã thưởng thức tập sách da diết "Dặm ngàn hương cốm Mẹ", lấp lánh tài hoa tùy bút của nhà văn Nguyễn Tham Thiện Kế, từng ngỡ ngàng với khả năng phù phép chữ và hình ảnh cùng những liên tưởng không giới hạn, thì trong "Miền lưu dấu văn nhân" sẽ lại có dịp được chiêm ngưỡng nhà ảo thuật chơi cùng bàn phím, biến ảo nhuần nhuyễn giữa truyện ký và tùy bút. Huy động những kỷ niệm tình cờ, các tiệc rượu hay những cuộc tiếp xúc với các văn nhân - những người vừa là bạn chơi, vừa là đồng nghiệp, sắp đặt dữ liệu kiểu ngẫu hứng, chọn lựa chi tiết ngoại hình, qua kỹ năng ví von và ẩn dụ, tác giả thắp sáng cơ chế suy nghĩ và mô hình thế giới nội tâm của nhân vật. Chân dung dần lung linh thứ ánh sáng riêng. Mỗi chân dung biệt lập một hiện thực sống giữa đời thường và tác phẩm. Mỗi số phận nhân vật phản ánh lịch sử đời sống tinh thần giàu có và phong phú theo cách riêng phổ vào dàn hợp xướng đương đại của văn chương Việt. Các văn nghệ sĩ khi đọc nhà văn Nguyễn Tham Thiện Kế tả về mình, chắc đều phải tủm tỉm giấu nụ cười. Hơi ngượng mà vui. Đằm thắm ánh nhìn giễu cợt thân tình giữa hai kẻ tâm giao, rồi lại dè dặt tách lớp vỏ ngoài hé lộ tâm tư hay một thoáng mong manh mà văn nhân thường xuyên phải đối diện. Quan trọng là tác giả không cố tình tô son điểm phấn, không phóng đại mình lên. Tả thực, chính xác mà không thô, không trần trụi. Đâu là đòn bẩy để đưa nhân vật thoát ra khỏi vỏ hình thức về mặt thị giác để được người đọc tiếp cận bằng linh giác? Đó là nghệ thuật gạn lọc giữa những điểm nhấn sắc nét về hình thức tượng trưng cho tính cách, hài hòa trong sự thống nhất hoàn cảnh và tâm lý, cùng kỹ năng hoán dụ và các mệnh đề, dùng hình ảnh, sắc thái và giọng điệu nối nhân vật với thế giới https://thuviensach.vn bên ngoài; ý thức về thời gian đồng thời phủ nhận sự thống trị của thời gian. Như khi viết về họa sĩ – nhà văn Đỗ Phấn: "cặp môi ham hố, đam mê đỏ son không bình thường như kẻ mới biết khui nút chai. Ánh mắt qua cặp kính mắt tròn muôn thuở sáng trầm: mơ, quái, phiền buồn, biểu cảm trạng thái thấu thị hình ảnh phía sau, phía trước và chẳng muốn nhìn thấy gì, nhớ gì. Gương mặt im im, phẳng lặng trĩu ký ức thời gian cộng hưởng." (Đỗ Phấn - Kẻ hạnh phúc vì sự thất vọng); "Quần áo bò cả cây bạc phếch. Giày chiến sự. Tầm thước, quánh đặc, nâu mịn, đường nét sắc đậm. Tóc suông bóng, rẽ ngôi giữa. Mày rậm. Mũi gồ. Râu bàn chải. Cằm mạnh mẽ. Mắt to, ẩn chứa cả thông tuệ lẫn mơ mộng, tự tin lẫn rụt rè. Phóng khoáng mà gìn giữ. Lịch sự nhưng không cách xa. Thứ văn hóa giao thoa giữa Đông và Tây…"(Chiếc bình rượu của Nguyễn Quang Thiều); "nụ cười sáng duyên chữ và cả duyên tình trong ngữ điệu", "Âm lượng nhỏ, nhưng dài và vang, từng âm tiết, từng chữ, từng câu được phối âm rõ ràng, không nhanh cũng chẳng chậm có sức mạnh bí ẩn buộc lòng người ta phải lắng nghe, phải chú ý. Một giọng nói chiếm ưu thế để đứng trên bục làm thầy thiên hạ…" (Đỗ Ngọc Thống và những đồng cảm); "Người đàn ông cao lớn, như được vạc đẽo từ những vết rìu quyết liệt bước ra. Ngăm đen, ria mép dài cợp, gò má cao, mắt rực, áo veste dạ đen, khăn len huyết dụ, quần bộ đội ghi xám cấp tá, nhưng đôi giày da lính Liên-Xô sần sùi bên buộc dây bên không. Tự tin giữa lồng lộng phông màn sân khấu đỏ, xanh, nõn chuối bay phần phật, anh ta cúi chào, quá ư duyên dáng, quá ư mềm mại…"(Văn Chinh và đối cực). Là ông chủ xa hoa của kho tiếng Việt phong phú, luôn ý thức làm mới và tạo nghĩa cho chữ, Nguyễn Tham Thiện Kế không dừng lại ở việc tạc ngoại hình hay tính cách mà tìm cách tôn vinh những giá trị tinh thần. Sinh trưởng ở miền văn hóa gốc Hùng Vương đất Tổ, quê hương quy tụ nhiều văn tài, tác giả có điều kiện sống, giao tiếp cùng những con người đặc biệt là nhân chứng của nửa thế kỷ trầm luân. Những hình ảnh day dứt: "Tuổi thơ Trần Quang Quý đẫm phù sa sông Đà", chiếc xe đạp của Bút Tre: "vỏ yên nhựa đứt ngậm, vếch lên như mõm chó, không chắn bùn, chắn xích, lốp https://thuviensach.vn buộc khúc lồi khúc lõm như rắn cạp nong, poóc-ba-ga chằng một bó sắn tươi bọc lá cọ…"; hay Ngô Ngọc Bội "Đọc văn ông như thấy ông đang trèo cọ hom tàn, đang cuốc nương đồi sỏi…", là bức tranh đau lòng và sinh động về hiện thực đói nghèo của dân tộc một thuở. Văn nhân nuôi sống mình bằng nỗi đam mê bằng ảo tưởng và cả sự suy sụp tinh thần tới tận cùng để làm văn nghệ. Tuy mang số phận và nhãn quan của thời đại mình sống, nhưng là thứ số phận và nhãn quan đã được thẩm lọc, nâng cao đẩy lên một chiều kích đủ lớn bảo đảm cho tính sáng tạo hội đủ năng lượng bùng nổ sản sinh nên tác phẩm đến với người đời. Nếu như công trình nghiên cứu công phu "Nhà văn hiện đại" của Vũ Ngọc Phan làm việc trên những mô hình và văn bản, "nói đến thân thế của nhà văn để đặt họ vào những tác phẩm, đem cuộc đời của họ mà đọ với những ý nghĩ của họ", "Các nhà thơ cổ điển Việt Nam[3]" của Xuân Diệu, hay "Hồn thơ thế kỷ[4]" của Anh Ngọc là những trang phê bình văn chương trào dâng cảm xúc với thơ, hay "Chân dung và đối thoại[5]" của Trần Đăng Khoa cố gắng dựng chân dung các nhà văn trong vài nét chấm phá thì "Miền lưu dấu văn nhân" của Nguyễn Tham Thiện Kế là sự tạc chân dung trong ý nghĩ, trong thịt da cuộc sống bên cạnh những sẻ chia cảm động đẫm ân tình, với cả những hiện diện âm thầm như cái bóng, giải mã họ trong sự giằng xé giữa những quan niệm về nhân tính, về văn hóa truyền thống để gắn liền lao động khổ nhọc của nhà văn dưới cái nhãn mác nhà văn. Một Trần Hoài Dương tất tả đón tác giả như đón người em trai từ Hà Nội lo lắng và che chở; một Đỗ Ngọc Thống, vị giáo sư tóc hoa râm hấp tấp tận tụy cầm dù che cho thầy, một Văn Công Hùng với đám trẻ bán hương và dịch vụ trước cửa Đền Hùng, là những cảnh phim quay chậm mới thương làm sao và lãng mạn làm sao! Cuối cùng thì "Văn chương, cơn cớ muôn thuở để người đến với người, người nhớ người và người xa người. Nó không là đích, cũng chẳng phải phương tiện mà là ánh xạ lòng trắc ẩn buồn vui mỗi thân phận..." (Đỗ Ngọc Thống và những đồng cảm). Thành công trong việc khắc, khảm chân dung của Nguyễn Tham Thiện Kế, bên cạnh những tên đặt ấn tượng cho từng bài viết phải kể đến phong https://thuviensach.vn cách khái quát hóa trên mỗi câu kết trong bài làm nên thần của một bức tranh 3D. Thực và hư, những hình ảnh cô đọng, trừu tượng mang tính tượng trưng khiến cho chân dung văn học lưu dấu với thời gian. Đó cũng là bí quyết trong xây dựng văn học chân dung của các nhà văn cổ điển Pháp: Chateaubriand, Proust. "Y ngồi bất động trên chiếc ghế nhựa gia công sứt sẹo. Ẩm ướt một bình minh trung du. Và trước ngã ba đường…" (Phạm Xuân Nguyên - đầu bạc không ăn đúng bữa) "Ánh nhìn thi sĩ loang sắc trăng rừng có hợp lưu sóng nước sông Lô sông Đáy và cả ngọn lửa mất ngủ từ ngôi nhà tuổi mười bảy cháy rực." (Chiếc bình rượu của Nguyễn Quang Thiều) "Cành hoa đào núi rực lên vẻ riêng khác thường không thể lẫn với bao nhiêu sắc đào trên đường Hà Nội. Phong trần trong lịch lãm. Trên vai bạn tôi đã có dăm cánh đào vừa rụng…" (Hồ Anh Thái - Người đứng sau cánh gà mang hoa đào trên phố) "Dấu chân tiếp dấu chân cô độc trên cát, phút chốc sóng biển đã xóa nhòa, phẳng mịn. Những dấu chân còn "vong thân" huống hồ sự đổi mới, cách tân thơ của thiên niên kỷ mới, chàng Mai Văn Phấn không vong thân, thì làm sao có một Mai Văn Phấn đang đi bên lệch cả miền sóng?" (Chàng thi sĩ đi bên bờ sóng) "Gương mặt phong trần rạng ngời lên những hạnh phúc. Thứ hạnh phúc của người tự nguyện và sẽ mãi là người hữu ích cho đến khi nào có thể đang giúp được những người Việt, dù xa lạ hay thân quen ở mọi ngõ ngách trên trái đất cùng cười cùng vui cùng đau khổ và gánh vác sẻ chia những thăng trầm của đất nước trên một diễn đàn bé nhỏ mà ông đã lao tâm tạo dựng với tất cả nhiệt huyết và tình yêu của một con dân yêu nước". (Trần Nhương - Ẩm chập IC tài hoa đa hệ) Tác giả xử lý logic văn chương bằng một cuộc tìm kiếm bản sắc riêng và phong phú. Điều gì xảy ra khi "văn nhân", những tên tuổi nguyên mẫu ngoài đời trở thành nhân vật của văn chương? Họ khẳng định "sự độc đáo" https://thuviensach.vn của tính cách có thể làm nên giá trị để tồn tại độc lập. Họ phản ảnh một cá thể tinh thần được tạo nên bởi thường nhật cuộc sống và sức mạnh của đam mê. Những chân dung chân thực của nhà văn Nguyễn Tham Thiện Kế dựng nên một góc không gian xã hội và văn học Việt Nam thế kỷ XX. Cuốn sách đáp lại đòi hỏi của sự thống nhất, một đường thẳng giới hạn, một trách nhiệm với thực tế. Bản thân nhà văn tự nguyện đảm trách làm hàn thử biểu cho xã hội, đó chính là giá trị toàn cầu của tinh thần. Mong mỏi cho tác phẩm và tên tuổi được biết đến, không còn mang nghĩa "háo danh" thông thường mà là nguồn động lực không nhỏ để họ sáng tác trong chiếc áo khoác số phận gọi là thiên chức. Nỗi hạnh phúc phủ đầy kiêu hãnh, đôi khi tiêu kiệt sinh lực của người nghệ sĩ. Giữa đời thường bon chen và đố kỵ, hơn bao giờ hết, văn nhân - những trái tim mong manh, dễ thương tổn cần tiếng nói tự thức của sự thấu hiểu và tấm lòng. Nếu giữa những bạn văn còn thiếu chia sẻ thì làm sao văn nghệ sĩ có thể làm trọn chức phận canh đêm đợi sáng cho đồng loại. Và cuối cùng, trong khi nỗ lực giải mã bí ẩn bản sắc phong nhiêu của mỗi văn nhân, tác giả đã hé mở những bí mật về thế giới nội tâm của chính mình: Một tấm lòng ngậm nhiều mưa nắng, chẳng nguôi song hành nhịp đập bên các nhân vật. Cuốn sách khơi ngọn lửa từ chân trời trung du gọi ta về buổi những con người đã tận hiến cho đam mê và cả khổ đau của xứ sở. Ta có thêm một nhân vật nữa - chân dung thứ ba mươi mốt. Tôi muốn đặt tên: Nguyễn Tham Thiện Kế - tài hoa bên các văn nhân. N.C – Paris, ngày 07 tháng 10 năm 2013 https://thuviensach.vn BÚT TRE ĐẶNG VĂN ĐĂNG Một công dân đặc sắc... 1 Những năm cuối cấp III, khi tôi tập tọe làm thơ viết văn thì một người trong họ làm giáo viên cấp I đã chòe môi bảo: Không khéo lại thành thơ phú Bút Tre mất thôi! Ngày ấy, tôi không hiểu thơ Bút Tre là thơ gì, gặng hỏi thì người họ hàng ấy cao đạo phẩy tay bỏ đi. Ấm ức, nhưng tôi biết hỏi ai nơi núi rừng vây quanh miền khẩn hoang, cách huyện lỵ cả buổi cuốc bộ. Rồi tôi đi lính. Trong giờ nghỉ giải lao tập xạ kích, viên thượng úy vốn tổng động viên từ trường Đại học Tổng hợp Văn vừa về quê cưới vợ, nằm đè trên đám cỏ tế ngửa mặt lên trời dưới tán cọ chẹp miệng ê a: Anh đi chiến đấu Pờ lây/ Cu dài dằng dặc biết ngày nào ra... Hoan hô anh Tạ Đình Đề/ Trước đi theo giặc sau về với ta... Hoan hô bà Nguyễn Thị Bình/ Đàn bà ngồi với ông Chinh ông Đồng... Tức thì cả đám lính mới oạc miệng cười sặc sụa tới đau cơ bụng. Nghe xong một lúc lâu, khoái trá lẩm nhẩm đọc thầm lại câu thơ vừa lỏm được ấy tự nhiên tôi nấc lên trận cười nữa. Viên thượng úy tưng tửng vỗ bụng đọc tiếp: Chị em du kích tài thay/ Bắn máy bay Mỹ rơi ngay cửa mình. Hỡi anh đang tập bắn bia/ Sao anh cứ ngắm về phìa chúng em... Những năm cuối thập kỷ bảy mươi của thế kỷ hai mươi cả nước rùng mình xanh xao thiếu đói và thấp thỏm trận mạc biên giới, thì cảm khoái từ trận cười khi nghe những câu thơ ngộ nghĩnh, đối với đám lính tò te chúng tôi như một liều thuốc bổ cho sức khỏe. Nó khơi nguồn lạc quan chốc lát cho những căng thẳng mỏi mệt dẫu kiếm tìm cũng không có được. Huy động hết can đảm, (đúng là vậy, bởi binh nhì trong đơn vị huấn luyện so với viên thượng úy thì cũng như thượng úy so với đại tướng Tổng https://thuviensach.vn tư lệnh), tôi mới dám hỏi viên sĩ quan rằng ai đã sáng tác những câu thơ đặc biệt ấy. Viên sĩ quan nhỏm dậy, nhìn tôi xa lạ rồi hất hàm: - Cậu quê đâu? - Dạ Phú Thọ. - Phú Thọ mà không biết Bút Tre nghĩa là sao? Lạc hậu chậm tiến bộ là phải... Trong tôi vụt sáng tia ký ức: Sự cảnh báo của người họ hàng năm xưa về thứ thơ Bút Tre... - Thưa thủ trưởng, Bút Tre là ai ạ? Ngần ngừ chau mày hồi lâu, thủ trưởng đáp: - Tất nhiên là nhà thơ... là... là... là... rất không bình thường. Ông ta có lẽ là thiên tài mà cũng có thể là một thứ vớ vẩn nào đó. Không, Bút Tre là thiên tài thật đấy, hiếm có ai lại biến mọi nghiêm túc đạo mạo thành hài hước vui vẻ yêu đời đến thế mà vẫn không làm giảm ý nghĩa tuyên truyền giáo dục hiện thực của vấn đề... Cậu còn trẻ, lại cùng quê với Bút Tre. Đánh đấm xong mà còn sống trở về thì chắc suất gặp Bút Tre đấy... Trong khía cạnh nào đấy, Bút Tre là một công dân đặc sắc không những của Đất Tổ mà của cả nước... Viên sĩ quan móc bao thuốc lẹp xẹp ném cho tôi một điếu, cười hinh hích rồi thở dài nối bản: Anh đi công tác Ban Mê/ Thuột xong một cái lại về với em... Với tôi, mấy năm quân ngũ liền, mỗi dịp đọc thơ Bút Tre là một dịp được giải thoát, an ủi cho mình và đồng đội. Hơn một lần tôi đã thầm cảm ơn Bút Tre, nếu không có kiểu thơ ngộ nghĩnh, kỳ lạ ấy, thì chắc hẳn chúng tôi đã phải chịu đựng không biết bao nhiêu buổi chiều nhạt tẻ tái tê. 2 https://thuviensach.vn Năm 1980, tình cờ, tôi được gặp nhà thơ dân gian Bút Tre trong hội nghị của Hội VHNT Vĩnh Phú. Ngồi cuối hội trường, bỗng bên tai tôi có tiếng xì xào: Ông Bút Tre, nhà thơ Bút Tre Đặng Văn Đăng hôm nay cũng đến kia kìa… Như bị điện giật, tôi ngớn ngác nhìn quanh thì thấy ông già vàng ủng tầm thước, tinh anh, áo đại cán màu phù sa nhạt cổ sờn lốm đốm vết nhựa cây, nước chè cặn, quần ka-ki màu đất sét xám phẳng phiu sạch tinh gấu lơ-vê, dép rọ nâu, mũ cọ, bên hông lắc lẻo chiếc xà-cột của quân đội, thứ chuyên đựng tài liệu và bản đồ. Ông đang được nhạc sĩ Cao Khắc Thùy, nhà văn Văn Chinh mỗi người kẹp giữ một cánh tay, đi ngoài sân gạch. Hai người cố ép Bút Tre ngồi lên phía hàng ghế đầu của hội trường, nhưng ông thì lại cố trằn ra, đứng khựng bên ngoài cửa sổ. Bút Tre mấp máy đôi môi, nói một câu tiếng Pháp rồi tự dịch, đượm hài hước: - Đúng là ta có thời là kép chính, nhưng kép chính mãi cũng thành kép phụ, huống hồ ta bây giờ dẫu có mong làm kép phụ cũng không xong thì ép nhau lên trước phông nền sân khấu làm gì cho tanh dơ danh phận. Tức thì Cao Khắc Thùy và Văn Chinh buông Bút Tre. Nhà thơ nhanh nhẹn đến bên cửa sổ ngó vào hội trường hồi lâu, vẫy vẫy hai nghệ sĩ nọ lại gần, vểnh chiếc cằm lơ thơ râu bạc ngắn dài nói bô bô: - Hư... các cậu kiểm người chưa? Đấy trông xem... phe miền Tây chúng ta vẫn chiếm đa số hội trường... Hai nghệ sĩ cười bối rối, nhìn trước nhìn sau vẻ ngại ngần như sợ có ai nghe thấy. Mãi sau này tôi mới hiểu thái độ của hai đàn anh lúc đó khó xử thế nào. Bởi tỉnh Vĩnh Phú hình thành do hợp nhất tỉnh Vĩnh Phúc ở phía Đông và tỉnh Phú Thọ ở phía Tây nên đã nảy sinh bè phái trong đội ngũ lãnh đạo tỉnh, hệ quả tất yếu do chính sách cán bộ duy ý chí. Tôi không rõ Bút Tre cố tình làm lọt tai một số người điều đó vì mục đích gì? Bản vị địa phương, hay giễu cợt cái sự chia bè kéo phái gây họa cho dân cho nước? https://thuviensach.vn Ông ngoắt người quay gót. Giờ thì lại là ông già Bút Tre hai tay lôi hai chàng nghệ sĩ xềnh xệch ra cổng hội trường tỉnh Vĩnh Phú. Tôi tò mò thủng thẳng đi theo ba người. Chiếc xe đạp dựng bên hàng rào gạch, vỏ yên nhựa đứt ngậm, vếch lên như mõm chó, không chắn bùn, chắn xích, lốp buộc khúc lồi khúc lõm như rắn cạp nong, poóc-ba-ga chằng một bó sắn tươi bọc lá cọ. Bút Tre hào hứng chỉ vào bó sắn củ: - Này đây sắn cao sản mới được các anh ở sở Nông nghiệp cho trồng thử ở quê. Các cậu có thèm không, tớ cho tất luộc tất mà ăn. Bở tắc cổ họng... Nhạc sĩ Thùy xua tay: - Thôi ạ, sắn này chắc bác mang lên báo cáo tỉnh chứ gì? Để hôm khác ạ… Văn Chinh liền tay đặt lên bó sắn: - Sắn nhà thơ Bút Tre trồng có khác, củ nào củ nấy múp míp như lợn con. Thôi thì chúng con chỉ dám xin bố hai củ gọi là nếm thử. Để bố còn mang đi cung tiến chứ...Con cam đoan với bố, ông tỉnh nào hôm nay nhận bó sắn này của bố thế nào cũng phải ký nhoằng gia ân cho xã Đồng Lương một món hớ... Nhà thơ Bút Tre cười khơ khơ: - Chịu các thầy, chả là cái trạm xá xã mới bị tốc mái... các lão biết vậy thì tớ không cho các lão nữa. Hôm nay các lão có hội nghị, được ăn no, ăn tươi rồi... Bút Tre bỗng ngẩng lên, chợt thấy tôi đang bị thu hút bởi chính ông. Ông lại gần tôi, chìa bàn tay nhăn khô nhưng mềm và ấm, lem nhem mực, loại mực tím gia công từ thuốc nhuộm thời đó: - Đồng chí bộ đội trẻ quá nhỉ... cậu lính... cậu có ăn sắn thì tôi cho? Tôi chỉ cho cậu thôi. Cao Khắc Thùy phấn khởi khoe với Bút Tre, theo giọng điệu Bút Tre: https://thuviensach.vn - Báo cáo bác, cậu lính đây là mầm măng non văn học của tỉnh nhà, chúng em mới sưu tầm được để bồi dưỡng trong trại viết đợt này đấy ạ. Bút Tre nheo nheo mắt nhìn tôi thân thiết. Sự hóm hỉnh bỗng rực lên trong mắt tinh anh của ông: - Là mầm măng, nhưng thế hệ các cậu không thể là tre nứa bương diễn được. Phải là đinh lim sến táu là sắt là gang là đồng mới ổn. Tôi không nhớ mình đã thưa thốt với ông những gì. Lúc nhìn lên thì thấy ông đang giậm nhảy lấy đà để ngồi lên chiếc yên xe nhựa rách. Xà cột, xe và hình như cả những khớp xương của ông cùng một lúc rung lên lọc cọc. 3 Bẵng hơn năm, họa sĩ Nguyễn Đài được một chuyên san ở Sài Gòn điện ra đặt ký họa cho bổn báo chân dung Bút Tre Đặng Văn Đăng. Báo phía Nam có khác, họ gửi kèm theo luôn cả tiền cọc. Tôi không nhớ chính xác là bao nhiêu nhưng cỡ tiền triệu bây giờ. Nguyễn Đài xông xênh lại ham vui liền mò đến trại viết văn của quân khu II rủ tôi đi theo làm thằng hỉ đồng dắt xe đạp, ôm cặp vẽ, đeo máy ảnh (tất nhiên là máy ảnh đi mượn). Từ Việt Trì băng qua phủ Lâm, vượt phà sông Thao, hai chúng tôi đến trước hàng rào dâm bụt và cây cúc tần luồn vào những đoạn tre gai làm bờ rào nơi cổng nhà thơ Bút Tre thì nắng cũng sắp đứng bóng. Làng Đồng Lương trưa hè xao xác tiếng gà lẻ. Khóm chuối, hàng tre, lá cọ ỉu xìu. Căn nhà ngói năm gian khép cửa hờ hai gian bên, ba gian giữa cửa để thông lông. Con chó mực nằm úp duỗi bốn chân nơi góc hè, thấy động hé mắt nhìn chúng tôi giây lát rồi buông mi khép mắt. Trên tấm phản gian bên, Bút Tre trong bộ pi-gia-ma kẻ trước kia có lẽ sáng màu lắm, chân vắt cao lên gờ cửa sổ, lộ hai ống chân như hai ống tre khô lóp lép, chiếc quạt lá cọ ể oải lạch xạch... đầu kê lên chiếc gối gỗ nâu bóng. Nguyễn Đài hắng giọng, - Bút Tre lật người ngồi phắt dậy, lia chiếc quạt lá cọ vào góc nhà, dường như ông đã nằm đó chỉ để mà chờ đợi ai đó đến thăm mình. https://thuviensach.vn - Ô, các lão đấy à? - Bút Tre ôm chầm Nguyễn Đài - Ôi ông họa sĩ Nguyễn Ra-đi-o, lại cả ông bộ đội nữa kia à? Cậu lính này tôi nhìn quen quen... Nắng chó le lưỡi mà các lão cũng lặn lội giỏi nhỉ? Cơm nước gì chưa? Các lão mò lên tận đây hẳn phải có việc cần. Hôm nay có mỗi tớ ở nhà thôi, cứ ở yên đây nhé... Nhộn nhạo lẹp xẹp đôi dép nhựa gia công nâu sần trong nhà mấy lượt, một giây trầm lắng, Bút Tre cao hứng giơ hai tay lên hỉ hả: - Hoan hô văn nghệ chúng mình/ Sướng lên là bất thình lình việc công... Hai chúng tôi ngồi giữa nhà kéo vạt áo lau mồ hôi. Thấy tôi ngó nghiêng hồi lâu căn nhà, Bút Tre đi ra ngoài sân còn ngoái lại: - Nhờ có ông nhà văn Nguyễn Hữu Nhàn viết một bài bút ký từ những năm bảy bảy ôn nghèo kể khổ hộ tớ, nào là gia đình liệt sĩ, cán bộ lão thành nên tớ mới được các ông tỉnh cấp vật liệu cho xây cái nhà này đấy. Năm gian nhà tềnh toàng, tường xây vênh váo, mái ngói lượn sóng lọt cả khe trời, cửa xập xệ, mạng nhện chăng như trận đồ bát quái, tựa mấy gian kho để phân đạm hay thuốc trừ sâu của HTX Nông nghiệp bất kỳ. Nếu không có căn bếp nối liền bên gian buồng, thì không thể nghĩ đây là nhà tư. Ghế mộc cập kiễng. Bàn viết chất cao lộn xộn bản thảo, sách, báo, tạp chí tiếng Pháp, đóng dấu Bộ Ngoại giao. Chiếc đèn dầu thông phong ám muội khói ma-rút. Kính lão dày cộp gọng nhựa Đức nhờn nhờn cặn gỉ đen, buộc dây đồng một bên khớp gập. Lọ mực nút lá chuối, bút ngòi chấm, quản tre. Thứ chữ trên bản thảo, mới nhìn tưởng dễ đọc, nhưng nhìn kỹ thì chỉ có thể đọc được ký tự đầu tiên, còn lại cứ như là mớ rau muống khô đóng hộp nơi trại lính mà Bút Tre vừa tẩm mực tãi ra trên giấy. Người ta nói, nhiều văn bản viết trong lúc cao hứng, Bút Tre còn không đọc nổi mình viết những gì. Không ít lần ông đã phải cho gọi cô văn thư của Ty dịch lại chữ của chính mình. Tôi cố đọc bản danh sách những tác phẩm ông sáng tác khi về hưu mà ông đã lên kế hoạch: "Địa chí xã Đồng Lương", "Nguyễn Trãi - người anh hùng dân tộc", "Nguyễn Quang Bích", "Nhật ký thơ" (Đường luật). https://thuviensach.vn Lẫn trong mớ bản thảo là thư từ của bạn đọc và của nhiều văn nghệ sĩ nổi tiếng trong cả nước tâm giao với ông. Và, trên bàn làm việc, ghi lại câu nói của Bác Hồ khi về thăm Đền Hùng mà chính Bút Tre là người chấp bút: "Các Vua Hùng có công dựng nước, Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước." Tôi xoay người nhìn giá sách. Những từ điển bọc da gáy chữ mạ vàng, những tuyển tập quan trọng về chủ nghĩa xã hội và vô số sách văn học, lịch sử, hồi ký, địa lý, kinh tế… dễ đến cả ngàn cuốn sắp xếp không theo trình tự. Chứng tỏ chúng luôn được chủ nhân sử dụng. Kho sách quí giá này, những năm cuối đời khi mắt kém không thể đọc nổi nữa, con cháu không ai nối nghiệp, Bút Tre đã thuê hai chuyến xe bò vượt sông Thao tặng hết cho thư viện thị xã Phú Thọ. Lát sau ông lão Bút Tre cầm đâu về ba quả trứng vịt. Bữa trưa của chúng tôi là cả một nồi xúp thập cẩm: hạt bo bo, củ từ, loáng thoáng hạt gạo, khuỷu xương lợn nguyên cả móng giò và xương ống, rau mồng tơi, rau ngót, rau đay. Đập thêm cả ba quả trứng vịt, Bút Tre luôn tay quấy đều đũa cả nồi xúp nóng bốc hơi ngùn ngụt, lăm răm váng mỡ. Tôi nhìn đôi đũa cả tre cật già ám ảnh. Chẳng biết nó đã được dùng bao nhiêu năm, phía đầu ghế cơm đã mòn thắt cổ chày. Đồng Lương đâu có thiếu tre, kể cả tre để làm củi làm bờ rào mà ông lại không chịu vót đôi đũa mới? Múc xúp ra ba cái bát hoa, cái nào cũng mẻ sứt đặt sẵn ba thìa nhôm mòn vẹt, hai bát đầy, một bát vơi, Bút Tre kéo lại lòng mình bát vơi, dùng lưỡi đẩy tới đẩy lui hàm răng giả hỉ hả: - Các lão ăn thật lòng đi nhé! Có vậy thôi, tớ ăn nhẩn nha từ sáng tới giờ. Ông lão lại lăng xăng chạy vào bê ra đĩa muối nướng và mấy quả ớt chỉ thiên vàng hung hung. - Lão nào chưa đủ đậm đà thì cho thêm vào. Nếu mà mặn quá rồi thì đổ thêm nước phích nhé. Khẩn trương rồi nghỉ ngơi chu đáo ta mới làm việc. https://thuviensach.vn Ông lão mút mút từng thìa xúp khó nhọc. Tự dưng tôi thấy buồn. Bữa ăn diễn ra trong sự ắng lặng. Tôi gợi lại những gì tôi được biết về ông với một sự thận trọng như đi trên mảnh thủy tinh vụn, chọn lựa từng từ để khỏi làm ông mếch lòng. - Hồi mới mười lăm tuổi cháu đã được nghe người ta nói nhiều đến bác... Bút Tre mắt sáng ngời liền vung tay chém chém: - Thiên hạ sẽ còn phải nói lâu nói nhiều nhiều đến Bút Tre... Thì sao ai cũng thích nghe/ Cứ nghe mà biết Bút Tre là cười/ Bao nhiêu bút sắt mòn rồi/ Bút Tre vẫn để cho đời nguồn vui... Nguyễn Đài vốn cũng cũng hay thơ phú liền tủm tỉm thêm vào: "Cuộc đời dù có tối thui/ Đuốc tre thắp sáng rút lui kẻ thù..." Bút Tre buông phịch bát xúp vỗ bàn cười ha ha: - Các lão thấy chưa. Giá trị thơ Bút Tre là ở chỗ, khi đã nắm rõ cung cách thì ai cũng có thể tập được như tập Kiều. Bát đũa dọn đi, ông lão cầm ca nước chè tươi ra đầu hè ý tứ rửa hàm răng giả, một lát sau trở vào uống nước bỗng trầm ngâm: - Thời điểm tớ làm Trưởng ty Văn hóa Thông tin thì vừa mới trải qua vụ Nhân Văn giai phẩm không lâu. Nhiệm vụ của ngành lúc đó mục đích số một là phải tuyên truyền nhanh, kịp thời, sâu sắc đường lối chính sách của Đảng: xây dựng CNXH ở miền Bắc, cổ vũ cho đồng bào miền Nam đấu tranh giành độc lập thống nhất đất nước. Tớ chẳng có thời gian tuyên truyền kiểu hàn lâm. Cứ phải gây sốc thì dân chúng mới nhớ cho. Bởi chính sách của ta nhiều cái thứ na ná nhau, chồng chéo rất khổ cho việc phổ biến... Chúng ta chú trọng đến mọi phong trào trong cùng một thời điểm... Nguyễn Đài chỉ vào giá sách: - Cụ đọc Đông Tây Kim Cổ chẳng thiếu sách nào. Nhưng các sáng tác cụ lại viết mang nặng tính phong trào... Hẳn là có chủ kiến không bình thường phải không ạ? https://thuviensach.vn Bút Tre đưa bàn tay sần sùi bấu cái cằm nhẵn nhụi, gườm hứ một cái: - Nước mình nó vậy. Chết một đống còn hơn sống một người. Danh dự một người không quan trọng bằng danh dự của nhiều người. Văn chương bác học thì hẳn như cụ Nguyễn Du, Nguyễn Tuân... bằng không thì bút tre hoặc bút nứa còn có ích hơn. Nửa nạc nửa mỡ khó lắm thay... Mình thế chấp danh dự để thể nghiệm lối thơ phục vụ chính trị thì phải chấp nhận hệ lụy. Ý tưởng làm thơ ép vần, ép điệu hình thành trong tiếng loa đài, tiếng hát tiến quân vào trận, tiến quân lên đồi, tiến quân ra đồng... nên nó cần nôm na... cần cho người ta nhớ một đặc tính kỹ thuật được lặp lại như một định tính bất di bất dịch của công thức nào đấy thì mới ổn... 4 Ngày đó, tôi ngờ Bút Tre nêu luận điểm ấy là để thanh minh cho những tác phẩm không giống ai kia. Và may mắn, không lâu sau tôi chuyển ngành về Ty Văn hóa - Thông tin mà Bút Tre từng làm giám đốc. Nhận việc ở phòng Xuất bản chưa đầy ba tháng thì nhà xuất bản Thanh Niên đặt nhà văn Nguyễn Hữu Nhàn và tôi biên tập cuốn "Giai thoại Bút Tre". Để có tập sách gần trăm trang in giấy Lửa Việt ấy, chúng tôi phải nhướng mắt lên những con chữ viết tháu quềnh quàng trên những khổ giấy to nhỏ, mỏng dày lỗ chỗ mọt đục và loang ố hơi nước, mỗi trang chừng mấy chục chữ hơn ba tháng trời. Chồng bản thảo nặng hơn năm ki-lô-gam đóng tập lộn xộn, khâu tay chỉ đen, gim, kẹp sắt han gỉ bọc trong mảnh ni-lông màu ô liu được đích thân con trai trưởng Bút Tre trao gửi. Một tập hợp những ghi chép, những tác phẩm đang phôi thai, đang trong quá trình sửa chữa và đã hoàn thành. Có thể gọi đó là thơ, là vè, là diễn ca, thơ văn xuôi cũng ổn. Một hỗn giao các thể loại. Hình thức lúc thì lục bát, đường luật, thất ngôn, tự do chen cài lẫn lộn, không cần cấu tứ, bố cục. Thi thoảng lại chen vài dòng chú thích, chú ý bằng tiếng Pháp đặt trong ngoặc. Mỗi câu chữ đều toát lên năng lượng trầm tích tự thân của bản năng ứng biến của người viết. https://thuviensach.vn Cảm giác sâu sắc một điều, dường như trước một chủ trương cần được truyên truyền nào đó, thì con người công-dân-chính-trị và bản năng nghệ sĩ đã được Bút Tre đồng nhất tức thời. Nghĩa là dù nội dung hay hình thức đều phụ thuộc vào tâm trạng Bút Tre thăng hoa tùy theo biên độ nào đó. Người đọc vừa bực vừa buồn cười. Mệt nhưng thích. Tò mò. Đã cầm đọc thì phải cố mà đọc hết. Những chỗ tức cười, ngang ngang lại là những chỗ nội dung cực kỳ quan trọng của vấn đề mà Bút Tre muốn hướng người đọc tới đích. Làng Đồng Lương hầu như ai cũng thuộc vè, biết đặt vè. Nơi Bút Tre sinh ra thuộc vùng văn hóa cổ Phú Thọ. Đồng Lương kề với làng Văn Lang, một Grobvo của Đất Tổ và liền bên làng Thanh Uyên, cái nôi của hát Ghẹo có từ thời Hùng Vương dựng một tam giác địa văn hóa đặc sắc. Có lẽ Bút Tre là hiện tượng văn nghệ quần chúng tuyên truyền trực tiếp phục vụ chính trị duy nhất, đột biến thành trào lưu văn nghệ dân gian ngay khi tác giả đang còn sống. Sự hồn nhiên tưởng là ngây ngô gây nên hiệu ứng cảm xúc đặc sắc, bởi tính bất ngờ, gấp ngoặt trong ngôn ngữ là bản thể chính yếu của thơ Bút Tre. Thực vậy, đã là người Việt Nam, dù ở bất cứ nơi nào trên thế giới đều thuộc dăm ba câu thơ Bút Tre. Thuộc mà không biết vì sao mình thuộc. Thơ Bút Tre được người ta tấu lên mỗi khi rơi vào tình thế không bình thường, vui quá hoặc buồn quá. Nó như một liều thuốc giảm stress. Bất cứ ai đã một lần được nghe, được đọc, tinh ý một chút nắm được qui luật ngắt câu xuống dòng giữa chừng, ép vần ép chữ là tự mình có thể làm được dăm ba câu thơ kiểu Bút Tre. 5 Trở lại trưa hè Đồng Lương tháng 4 năm 1982. Họa sĩ Nguyễn Đài mướt trán bố cục các tư thế để Bút Tre ngồi mẫu. Nhưng ông lão ngồi chưa được nửa phút đã nhấp nhổm không yên, nào ho, nào chẹp miệng, nào gãi cổ gãi đầu. Nguyễn Đài toát mồ hôi bặm môi đưa bút. Bút Tre cào cào mái tóc dựng ngược: https://thuviensach.vn - Cậu nên vẽ cho tớ cái portrait như cả một khối củ tre tua tua rễ thì mới ra cá tính của tớ được. Chẳng hiểu có phải do ông lão mách nước hay không mà họa sĩ Nguyễn Đài đã dùng bút sắt ký họa rất nhanh bức chân dung Bút Tre tóc dựng ngược như rễ tre và nét mặt vừa khắc khổ giễu cợt với chút le lói lạc quan trong ánh mắt. Nhìn bức chân dung mình còn tươi nét mực Bút Tre móm mém cái cười gật gật. Trong lúc làm mẫu Nguyễn Đài vẽ tiếp, ông bảo tôi: - Cậu lính vào trong gian buồng sát cửa bếp có đặt thùng lương khô đựng mì sợi vụn, mang hộ cái nắp đậy ra đây hộ mình. Nói là gian buồng nhưng chống chếnh, chỉ có chiếc giường gỗ xoan vênh vao, rúm ró dưới lá màn ám khói nâu xỉn buông rủ. Lia mắt, tôi thấy ngay cái thùng sắt tây vuông vuông có chữ Trung Quốc. Một khung vải úp ngược to hơn cuốn sổ cái chấm công điểm của HTX, chèn nửa hòn gạch thay cho cái nắp sắt đã không còn. Tôi thận trọng nhấc nửa viên gạch lên, tức thì mùi mì mốc hăng sực, một vài con gián bay vụt ra ngang mặt... Thì ra đây là khung toan. Bụi đóng bám không còn nhìn rõ màu sắc hình hài trên đó. Ngồi trên ghế Bút Tre nhoài đỡ tấm toan, thổi bụi phù phù, kéo vạt áo pi gia-ma lau lau xoa xoa. Cảm thấy chưa ổn, ông với chiếc khăn rửa mặt còn ẩm phơi trên dây mây căng trước thềm miết cho đến khi lộ hẳn hình hài trên toan. - Đây là bức portrait của họa sĩ Trần Văn Cẩn vẽ cho tớ từ năm 1962 khi về thăm lại khu 10, thủ đô Văn nghệ kháng chiến. Tôi và Nguyễn Đài ngẩn ngơ nhìn người đàn ông trong tranh. Lịch lãm, đôn hậu, vẻ tự tin phảng phất nỗi u uẩn, giống như một giáo sư đại học bất chí. Nguyễn Đài buột miệng: - Hồi xưa bác đẹp trai thế này, đi kháng chiến có làm khổ em nào không? Bút Tre bùi ngùi thở dài. https://thuviensach.vn - Tớ theo kháng chiến thì đã lấy vợ rồi. Đâu dám tý máy tý mẻ gì nữa. Mà cũng có một đám hương sắc lắm... Tôn Nữ M.N... nữ sinh Đồng Khánh. Hai bên mến cảm nhau... nhưng chỉ trò chuyện qua thư từ mươi năm rồi người ta đi lấy chồng. Nguyễn Đài chẹp miệng tiếc rẻ: - Sao bác không làm quách luôn hai bà. Hồi đó đã gắt gao kiểm soát như bây giờ đâu, khối ông kháng chiến lấy bà hai bà ba đấy thôi... - Người ta khác, mình thấp cổ bé họng. Bì phấn với vôi. Vả lại hai vợ thì tránh sao bên nặng bên nhẹ... Nguyễn Đài thọc mạch hỏi tiếp: - Nghe nói, hồi bác làm thư ký cho ông Ung Văn Khiêm, ngoài lần theo thứ trưởng tháp tùng Bác Hồ sang Ấn Độ, phụ trách điện đài bác đã dịch sai mật mã; và… còn xông vào cuộc họp của Bộ Chính trị dưới gầm nhà sàn của Bác Hồ? - Cậu nghe hơi nồi chõ ở đâu vậy? Nguyễn Đài le lưỡi nín thít. - Thực ra chuyện là thế này. Tớ chỉ định cầm văn bản trình thủ trưởng Ung Văn Khiêm đang họp trong phủ chủ tịch xin chữ ký điện văn khẩn, đi thẳng vào khu vực cấm mà cảnh vệ không ngăn lại. Khi nhận ra quá đà thì quay lại không kịp, sợ quá tớ đành giả vờ trượt ngã. Chính Bác Hồ đã bỏ họp chạy ra hiên đỡ tớ đứng dậy và hỏi "cháu có đau lắm không?". Ông cụ còn cho luôn một hộp dầu bôi. Ông lão ậm ừ quấy quá. - Đại khái như vậy, lần đó suýt nữa tớ chết vì kiểm điểm đấy... - Thế còn cái vụ đàn Piano cho Đại tướng Võ Nguyên Giáp thì sao ạ? Bút Tre chẹp miệng: - Thì có gì đáng nói đâu, chẳng là hồi mới về làm trưởng Ty tớ đã đề nghị tỉnh duyệt mua đàn Piano cho đoàn Văn công, nhưng tỉnh lại bảo cần https://thuviensach.vn sắn khô chứ không cần Piano. Cuối năm đó Đại tướng về Phú Thọ công tác, yêu cầu cho mang đàn Piano đến để Đại tướng thư giãn, thì chính ông quan tỉnh từ chối không cho mua đàn Piano lại cho thư ký sang bảo tớ mang đàn Piano đến nhà khách cho Đại tướng. Tớ đốp thẳng thừng: Văn hóa chỉ có sắn thôi. Lấy đâu đàn Piano... Nói xong ông bỗng bất động như một mômi. Tại sao Bút Tre lại bỗng buồn đến thế? Một người trải nghiệm nhiều lẽ trong đời, hiểu lắm ngóc ngách trên dưới đã dám mang thân phận tạo một cuộc chơi chữ nghĩa động trời bất chấp khen chê mà cũng phải buồn ư? Đến bây giờ thì tôi lờ mờ phỏng định: đêm hội đã tàn, khán giả đã về, phông màn đã gấp, ánh sáng màu đã tắt, vở diễn có thành công đến đâu, người nghệ sĩ lúc tẩy trang cởi bóc râu tóc giả làm sao mà tránh khỏi lạnh lòng khi nhìn lên trời chỉ có trăng sao suông suông... Nguyễn Đài chụp Bút Tre hết cuốn phim đen trắng nữa thì ngả chiều. Mặc dù Bút Tre tha thiết níu giữ, hãy ngủ lại với ông một đêm cho ông đỡ "khát thèm" không khí văn nghệ, nhưng chàng họa sĩ đào hoa Nguyễn Đài, đã trót hẹn một hẹn với người đẹp Việt Trì. Ông lão Bút Tre lóng ngóng buộc vào ghi-đông xe đạp của chúng tôi một nải chuối lá chín ương bắt mang về làm quà. Những ngón tay lấm mực, nhăn nheo điểm chấm da mồi cứ run rẩy lên một cách bất thường. Chỉ xuống cuối vườn chè, dưới lũy tre ngà ông lão Bút Tre vỗ vỗ ngực bảo: - Chỗ ấy là nơi chôn cái xác phàm này... Cũng vì thương nải chuối ương của Bút Tre, khi gặp cơn mưa chiều có giông gió mạnh, tôi bị cướp lái, nên cả hai anh em lao xuống một cái ao sâu lút cổ lối rẽ vào đầu làng Thụy Vân. Mấy bức ký họa, cuốn phim chụp Bút Tre chưa kịp tráng, ngâm trong nước ao tù. Hôm sau tôi phải về đơn vị, chẳng biết rồi Nguyễn Đài sẽ ăn nói với bổn báo trong Nam kia ra sao, khi tiền đã tiêu mà tranh lẫn ảnh đều không... Cho đến bây giờ hình ảnh ông lão Bút Tre nhỏ gầy đứng nơi đầu ngõ vắng của miền thượng du heo hút có bao nhiêu là lá tre lá cọ lật ngược lên https://thuviensach.vn trời chiều ấy vẫn khiến tôi nao lòng. Ông đã mang lại bao nhiêu tiếng cười cho bao nhiêu lượt con người, nhưng cái buổi chiều ấy thì một mình ông đã không tìm nổi một cái cười cho mình. Tháng 5 năm 2007 https://thuviensach.vn CẦM GIANG Với mối tình ẩn khuất và miền thơ tây bắc Nhắc đến Cầm Giang người ta nhớ ngay những bản dịch thơ tiếng Thái nổi tiếng thuở nào. Nhiều độc giả và không ít nhà văn nhà thơ mặc tưởng Cầm Giang sinh và lớn lên ở Tây Bắc. Phải là con đẻ của Tây Bắc mới làm thơ và dịch thơ về Tây Bắc ám ảnh đến thế. Và tôi, nếu không có cuộc gặp ngẫu nhiên với người quen cũ của nhà thơ buổi chiều cuối thu Sài Gòn thì trong ký ức giáo khoa thư cũng đã yên bụi phai mờ về ông. Cụ bà cán bộ ngân hàng hồi hưu, ngoại bảy mươi, quá vãng xuân sắc vẫn nguyên nét sự sang trọng, kiêu hãnh ở nụ cười ghìm giữ, ở mái tóc bạc suông mềm, ánh nhìn lắng trầm và cử chỉ khoan thai sắp có vẻ chậm. Căn phòng trên tầng mười một cửa mở hướng Tây - Bắc, gió lay dãy chậu cảnh, tung lá rèm lách cách khua những vòng treo. Biết tôi là nhà văn ở Bắc, sau nửa ly vang lạnh, hồi ức những câu chuyện xưa của người đàn bà đa đoan bỗng nhắc địa danh Thái Nguyên đặc sản trà Tân Cương... giai điệu dân ca bản địa sli, lượn và nhà máy thép với âm sắc bỗng dịu dàng. Nụ cười phiêu du, bàn tay xếp chéo nhau trên bàn, bà nhìn vào màu rượu tím, hay là ánh xạ của pha lê. Một câu hỏi thẳng, như là lời tự sự: - Ngoài Bắc, cháu nghe mấy ai còn nhắc đến Cầm Giang nữa không? Ngỡ ngàng, tôi không chuẩn bị để nghe một cụ bà đài các từng là cán bộ quản lý tiền vàng nhắc về Cầm Giang. Chưa kịp giao lễ thì bà đã nối tiếp qua nụ cười rưng rưng: https://thuviensach.vn - Mấy mươi năm trước, tôi là trại viên trại sáng tác văn học nghệ thuật quân khu Việt Bắc mà Cầm Giang làm trại trưởng. Người thơ đã tặng tôi một quyển sổ bìa giả da màu nâu và chiếc bút máy kim tinh... Anh ấy làm y tá của nhà máy thép, đôi lần tôi cảm cúm đều len lén đưa thuốc chữa bảo tôi uống... Mấy bài thơ tôi làm, tự anh ấy chép lại ngay ngắn, chân phương... Thì ra làm nhà thơ, đôi khi được người đời nhớ đến vì tấm lòng nhân hậu chứ không phải những vần thơ đã viết. Và với câu chuyện của bà cụ, tôi cũng nhớ một Cầm Giang đã gặp vào những năm 80... Tư gia nhà thơ Bùi Đăng Sinh, lúc đó ngụ ở làng Thổ Tang, Vĩnh Tường, một làng cổ nơi đỉnh tam giác đồng bằng Bắc bộ đã sinh ra Nguyễn Thái Học, là nơi ghi dấu cuộc gặp của tôi với Cầm Giang. Trước đó, tiềm thức tôi vẫn xác quyết Cầm Giang là người gốc Tây Bắc. Ông đang ở làng bản nào Tây Bắc, ngẩn ngơ ngắm trinh nữ Thái tắm nơi suối vắng rừng hoang mà làm thơ. Hễ hình dung miền thơ Tây Bắc thì lại thấy miền hoa ban trắng hoa ban hồng và nhớ ngay một giọng thơ Cầm Giang trong trẻo, hồn nhiên chân thật đến nao lòng: Tôi nhớ vợ tôi lắm, xin anh về hai ngày. Tôi càng bắn trúng Tây, vì tay có hơi vợ… Cầm Giang tài hoa, đôn hậu bao nhiêu thì cũng lận đận bấy nhiêu. Dường như để bù lại những lao lực, trầm thăng, cuộc đời dành cho nhà thơ nhiều hơn người khác một chút, đó là tình yêu. Với tình yêu Cầm Giang có được hương vị ngọt đằm nhất của nó và cũng không kém đắng cay. Duyên phận bốn người đàn bà đa đoan với nhà thơ đã từng được nhà văn Hoàng Quảng Uyên nói kỹ trong cuốn sách "Ẩn số Cầm Giang" nên tôi không tiếp lạm bàn. Người đàn bà thứ năm, bên cạnh bà Nguyễn Thị Kiên, người vợ thứ hai ở thôn Khách Nhi xã Vĩnh Thịnh, Yên Lạc, Vĩnh Phúc, luôn là hai hình ảnh song trùng, mờ chồng, đan xen trong miền thơ Tây Bắc của Cầm Giang. https://thuviensach.vn Một thiếu nữ người Thái, đã từng được giới chức Phìa, Tạo tuyển chọn từ bé đào tạo bài bản múa xòe bản phục vụ chúng và quan thầy thực dân Pháp. Lương Cầm Giang nhập ngũ từ Hoằng Hóa, Thanh Hóa năm 1948, trong đoàn binh Tây Tiến vượt biên giới sang Lào rồi vòng về giải phóng Tây Bắc. Và người đẹp Cầm Bạch Thiêm xuất hiện trước mắt ông như bông hoa rừng đẹp quý phái nhưng lại ở trong vòng cương tỏa của bao nhiêu nghi kỵ… Nhà thơ Bùi Đăng Sinh lúc ấy là giáo viên giỏi dạy Văn cấp III. Các nhà thơ kiêm thầy đồ ngày đó không dạy thêm dạy kèm như bây giờ. Các thầy làm thêm nghề lộn cổ áo sơ mi hay bán nước chè nước vối đầu đường góc phố, nuôi lợn trên ban công, nuôi gà đẻ trong buồng. Nhà thơ kiêm thầy giáo còn có nghề cuốn thuốc lá cối, giao buôn. Một công việc có vẻ mang tính chất sản xuất hàng hóa. Tôi không hút thuốc lá nhưng mỗi lần qua lại Thổ Tang thường ghé Bùi Đăng Sinh. Hoặc nghe ông đọc thơ hoặc uống nước chè tươi ăn ngô luộc hoặc nữa là sẽ có một bịch thuốc lá cuốn. Bùi Đăng Sinh lấm lét nhìn quanh không thấy bóng vợ mới nhét vội thuốc vào chiếc túi vải bạt tôi đeo bên sườn gửi mấy người bạn thơ trên Việt Trì. Một lần, trong lúc Bùi Đăng Sinh đang vờ xếp những bịch thuốc cuốn một trăm điếu vào thùng giấy, nhờ tôi canh chừng bà vợ để tìm cách bớt xén sản phẩm thì có người động cửa. Tôi giật mình. Bùi Đăng Sinh thì không, thậm chí còn thở phào, nói nhỏ: "Quân ta cả đấy mà." Người đàn ông chừng ngoại năm mươi, ngăm đen, cao lớn, nét tròn tròn hiền hậu nhưng tinh anh. Quần áo ka-ki vàng đất. Bên vai áo, một miếng vá trái màu. Mũ lá cũ được gia công khâu lại chắc chắn như một mái lá gồi có thể chịu đựng mọi cơn mưa nắng. Đôi dép rọ màu nâu nhiều ánh tím, kiểu sĩ quan quân đội, hàn vá bằng đủ thứ nhựa khắc màu. Chiếc xe đạp tồng tộc, nơi ghi-đông ngoắc lồng chiếc túi vải bạt vàng vào hai quai bọc vải giả da, góc đáy túi loang một quầng mực thấm như thứ nấm đen, thò lên mấy xấp tài liệu bọc bìa xanh loăn quăn mép rách. Hai ngón tay kẹp điếu thuốc https://thuviensach.vn cuốn ám khói như móng giò thui. Thần khí người đó toát lên một sắc vàng nghệ non. Nhà Bùi Đăng Sinh ngay mặt phố. Người đàn ông dựng xe tỳ tường nhà, dưới bệ cửa sổ lớn bày tủ kính bán hàng. Một nửa bánh xe thập thò vào giữa cửa chính để tiện trông chừng. - Chào Đăng Sinh, chào cậu nữa nhé! Giọng nói ấm, buồn, tự tin nhưng kín đáo vẻ nghi ngại. Người đàn ông xách túi tiến lại bộ trường kỷ kê giữa nhà ngồi rít nốt mấy hơi thuốc lá cháy chỉ còn như nửa chiếc tổ sâu kèn trước khi tiếc rẻ thả vào gạt tàn. Bùi Đăng Sinh hồ hởi giới thiệu tôi là chú em vừa đến chơi, nhưng mải việc không giới thiệu người đàn ông đó là ai. Thuốc cuốn một bịch trăm điếu. Nước vối một ấm giỏ. Ngô lai luộc một rá. Trái nào cũng cỡ bắp tay, hạt bóng cứng như sỏi cuội tráng dầu. Qua câu chuyện rời vụn giữa hai người, chen đệm những nhịp thở dài và chẹp miệng ngán ngẩm, tôi biết ông cũng là giáo viên Văn như Bùi Đăng Sinh. Ông hút thuốc điếu nọ nối điếu kia. Cả tầng nhà mờ mờ khói thuốc như đang hun sấy thứ gì đó. Nhẩn nha gặm, những ngón tay thô cùng lúc khéo léo lạ kỳ chỉ nháy mắt đã tách được lưng lòng tay ngô hạt khỏi cùi. Không vội vàng, ông há miệng hất vốc ngô hạt gọn lỏn vào bên trong. Nhai nghiền ngẫm như đang chiêm nghiệm một triết lý về ngô lai. Rá ngô luộc mình ông gặm đến 99,9%. Còn tôi dù đang sức, cố lắm cũng chỉ được nửa bắp. Bùi Đăng Sinh ngó chiếc rá trống không, vui vẻ hỏi khách: - Nữa không? Ông khách gật gật: - Tất nhiên, nếu thi nhân có thể xoay thêm. Phố làng Thổ Tang thời đó đã là một thị trường dịch vụ nên mua một rá ngô luộc lúc đang mùa không có gì là khó. Bùi Đăng Sinh chéo chân, tựa cửa nhìn mặt đường lục cục chấm đen phân ngựa và ruồi bay, ới một tiếng đã hai ba đám mang ngô luộc tận cửa. Nóng khói. https://thuviensach.vn Rá ngô thứ hai đang vơi dần vài ba phút một nhịp. Chỉ còn biết mắt chữ o mồm chữ y, tôi chiêm ngưỡng tài ăn của người đàn ông cũ cũ hiền hiền mà sau này tôi mới hay là nhà thơ Cầm Giang. Một bạn thơ bạn nghề-nhà thơ Kim Dũng cho hay thêm: Trong một trại viết về Giáo dục tổ chức ở Tam Đảo, Cầm Giang đã đạp xe gửi dưới chân núi, rồi cuốc bộ lên. Ông đến muộn, Kim Dũng đi cùng bạn xuống nhà bếp đã chứng kiến Cầm Giang ăn hết veo ba mâm cơm dôi dư, mà còn kèm theo nửa nải chuối. Hằng bữa sau, biết sức ăn của Cầm Giang, ai cũng ý tứ dồn những cơm canh không đụng đũa tới dành cho bạn. Và Cầm Giang cũng chẳng nề hà giơ cao đôi đũa chọc chọc vào khoảng không tiếp nhận sự đồng cảm bạn bè một cách tự nhiên: - Tôi không có quyền được ốm. Cơ thể tôi là một cỗ máy không đồng bộ, nên tốn kém quá nhiều năng lượng… Không rõ tôi hay Bùi Đăng Sinh mà cũng có thể là ông trong lúc qua lại đã làm rơi chiếc túi vải bạt xuống nền nhà. Có tiếng kim loại va đập xô nhau. Ông khách giật nảy, suýt mắc nghẹn. Kẹp vội bắp ngô vào khe đùi ông hấp tấp nhặt vội chiếc túi vải lên, mở banh nhìn vào trong trước khi đưa tay lần tìm. Thì ra tiếng kêu kim loại là từ hộp nhôm đựng bộ bơm và kim tiêm. Run rẩy hồi lâu ông mới mở được nắp hộp kim loại. Gương mặt ông bỗng ngời sáng như vừa bắt được vàng: - May quá không hề suy chuyển. Nó mà có vấn đề, thì dẫu có nhờ mua chui được cũng phải mất nửa năm. Không có cần câu này thì các con tôi thành mèo hoang hết. Hơn nữa nhiều bà con hàng xóm cũng bị vạ lây, đau ốm đêm hôm vời được y sĩ ở trạm xá vào thì cũng sáng bạch. Bùi Đăng Sinh lại gần ngó nghiêng nhẹ nhõm thốt lên: - Đây thuộc loại vật tư y tế chiến lược, quản lý rất ngặt mà lại. Thôi ăn mừng được rồi. Không lâu sau khi cùng với Tất Ứng, một hội viên Hội Văn nghệ Tây Bắc được Cầm Giang giới thiệu và kết nạp về thăm ông ở Khách Nhi, tôi https://thuviensach.vn mới biết thêm nhiều điều. Cầm Giang từng là y tá sơ cấp quân y thời kỳ ở Tây Bắc. Cái nghề đưa ông đến mối tình ngang trái với người vũ nữ Thái Cầm Bạch Thiêm, giúp ông nuôi sáu đứa con nên người, giúp ông có thêm anh em người thân còn hơn ruột thịt nơi đất Khách Nhi. Ông thầy giáo nhà thơ kiên quyết mở cánh tủ buýt-phê trịnh trọng bê ra hũ rượu rắn hổ mang bạnh ngâm lẫn thuốc bắc, mật ong. Ba chiếc ly pha lê bụi bám lưu cữu được ông thau rửa nước sôi mấy lần, cuối cùng mới vơi vơi thứ rượu quý. Ông đưa đẩy: - Hôm nay đại may. Không có lý gì ông lại từ chối chén mừng. Nâng ly, tôi đợi ông khách quý kia uống thì mới theo. Ông khách xoay xoay hồi lâu ly rượu rắn, như hồi nhớ: - Gan tôi bị trệ, hậu quả những cơn sốt rét Tây Bắc và do thiếu ăn. Mà cũng có lẽ do ăn quá nhiều châu chấu với măng rừng. Tôi biết mình sức vóc to ngốp, nếu mà nghiện thứ gì thì sẽ nghiện rất nặng. Tôi đã nghiện thuốc lá, nay mà nghiện thêm cả rượu thì chỉ còn cách xẻo thịt mình bán dần may ra… Ông khách chỉ nhấp ướt môi rồi dằn chén đứng dậy cáo từ. Khổ chủ liền nhanh nhẩu biết ý bỏ cả bịch thuốc đang hút trên bàn vào túi vải bạt. Khách đẩy vội ra. Khổ chủ kiên quyết ấn vào. Nhưng sau mỗi lần khách đẩy bịch thuốc, thì động tác từ chối cứ yếu đuối dần. Rồi ông khách buông xuôi… - Nể anh quá, lần nào cũng ăn no căng, lần nào cũng nhận thuốc lá… Lần đâu đó trong người, ông khách lôi ra xấp tiền gấp phẳng phiu, đếm nhanh, nhét vội mấy tờ vào túi khổ chủ. - Ông cầm một ít gọi là… Ông tuy làm ăn giỏi nhưng đâu đã giàu có gì. Cầm lấy cho tôi thanh thản tí ti. - Cầm Giang khách sáo từ khi nào nhỉ? Cái này đâu có đáng gì. Tôi cũng vừa gửi cả trăm điếu cho Tất Ứng qua chú em đây này… Không tin Cầm Giang hỏi ngay xem… https://thuviensach.vn Gần như giật ra khỏi sự níu giữ của bạn, ông khách vớ xe đạp bỏ đi nhanh. Cái tên Cầm Giang vừa vang lên như tín hiệu đã mã hóa trong tiềm thức tôi cựa quậy. Tôi cật vấn Bùi Đăng Sinh về cái tên. Có phải Cầm Giang đã có bảy bài thơ trong Tuyển thơ ca Kháng chiến? - Ô, thế mà tôi cứ ngỡ cậu biết Cầm Giang rồi! Đích thị Cầm Giang "Em tắm", "Nhớ vợ" đấy mà… Tôi vọt ra đường quay xuôi nhìn ngược không thấy Cầm Giang mà chỉ thấy những xe thồ xe ngựa và quang sọt gánh gồng tất tả phố làng Thổ Tang. Tôi dám chắc đến 95%, những người ham hố sáng tạo ngôn từ hy vọng ghi tên mình vào chuyến tàu bất tử thì ai cũng bắt đầu bằng dăm bài thơ tình nơi ngực áo. Tôi cũng là kẻ như vậy. Rồ dại mê thơ. Làm thơ để được nhiều cô gái xinh đẹp đem lòng yêu. Mà đọc thơ Cầm Giang thì lại thấy da thịt đàn bà lồ lộ. Thách thức với tuổi học trò quá thể. Một thứ da thịt vừa đủ độ chân thật sau màn sương mờ trí tưởng tượng. Hơn một lần tôi ngỡ mình là Cầm Giang đang nhìn trộm người đẹp Tây Bắc tắm tiên. Và tôi cảm giác, hẳn Cầm Giang có mối ẩn ức với nhan sắc Tây Bắc. Đọc thơ ông giữa chừng tôi phải buông mà đặt câu nghi vấn. Chắc chắn như vậy không à? Thưa thi nhân Cầm Giang. Và chính Cầm Giang đây, người tôi vừa thấy mặt. Lần thứ hai tôi diện kiến Cầm Giang năm đó giữa lúc thu đương mùa. Phố Thổ Tang thêm người đội nón mê bê ngang sườn rổ hoa sen, gương sen bán dạo. Lại Bùi Đăng Sinh và Cầm Giang đối thực một rá lạc luộc lùm ngọn. Cầm Giang vừa nhả khói thuốc vừa nhằn vỏ lạc non pầng pậc. Lần này, tôi quan sát Cầm Giang kỹ càng. Những chấm nốt ruồi quanh cổ, sau tai, vạt da má nám. Mắt long lanh, sao vẫn âm u. Sơ-mi nhờ nhờ trắng, lấm tấm trứng rận dài tay, vén quá khuỷu, lộn cổ. Quần ka-ki bích-kê hai đầu gối thì hẳn sẽ bích-kê sau mông (tôi khẳng định vậy). Dép cao su đúc. Móng chân cắt sát, nhưng váng phèn đỏ như mai cua phơi. Túi thuốc có logo quân y. https://thuviensach.vn Khổ chủ Bùi Đăng Sinh, vợ con đi vắng, có lý do mạnh dạn mời cơm. Ông giáo chắc không mấy khi vào bếp nên làm bữa mà cứ như đánh trận công đồn. Hành mỡ xèo xèo. Khói tuôn ngùn ngụt. Bát đũa dao thớt va nhau như dàn nhạc đại bộ gõ. Tôi và Cầm Giang bóc tỏi, nhặt rau muống ngay trường kỷ. Giữa khoảnh khắc ông đồ Sinh nho nhã chân thấp chân cao hết lướt vào gian bếp lại lượn ra ngoài phố, tôi rón rén thưa chuyện. Nghe tôi kính cẩn gọi bác, Cầm Giang ném toạch nắm gốc rau muống vào xô rác. Giọng nhỏ nhẹ, hơi có vẻ tủi thân: - Cậu gọi Đăng Sinh thế nào thì gọi mình như thế cho tiện. Người thì anh người thì bác, nghe bất công quá. Mình đâu đã già lắm… Đọc được sự tự tin trên gương mặt tôi, Cầm Giang bập bập hơi thuốc: - Có lẽ bất cứ việc gì của người đàn ông Việt từ làm ruộng, đánh dậm, đánh giặc, đào than, đóng gạch, xây nhà, mót sỏi, mót cát, tôi vôi lẫn tiêm chọc con người ta nhì nhằng, mình đều làm tốt. Hơn nữa tại nước da hơi ngăm đen… - Thưa, anh… anh Cầm… Giang đã mấy dịp về thăm người đẹp nơi Tây Bắc năm xưa? Tôi hỏi câu hỏi ấy chỉ vì sự ám ảnh từ những bài thơ Cầm Giang. Bỗng nhà thơ lặng đi run rẩy khiến những ngọn rau muống héo rời tay. Hơi thở nấc lên, ông nhìn theo con ngựa già gò lưng kéo xe qua cửa: - Chuyện… đó… đó... kín thế… lâu thế… mà cậu cũng biết hay sao? Vô tình tôi sắp biết một bí mật thuộc về Cầm Giang mà có thể chưa ai hay. Khoan khoái và đắc thắng cách trẻ con, tôi nhếch cười. Quả là bất nhã, nhưng thưa bạn, nếu như là bạn thì có hãm cháy phanh đứng khựng giữa đường trong lúc câu chuyện vừa chớm pha gay cấn? Tinh quái, tôi dấn tiếp: - Nàng Cầm… Cầm… gì ấy… Anh Cầm Giang nhỉ…? - Thì là Cầm Bạch Thiêm chứ còn gì nữa mà cậu còn giả vờ… https://thuviensach.vn Tôi đã linh cảm không lầm. Một cái tên! Một cái tên đã được nhà thơ thốt ra đau đớn lẫn yêu thương. Lúc này thì tôi không còn chọn lựa nào khác là thú nhận với Cầm Giang. Tôi đã bắt bài ông bằng linh cảm và qua cái bút danh ông mang. Tôi thèm được nghe toàn bộ sự thật về người đẹp Cầm Bạch Thiêm… Cầm Giang thở dài. - Sự thật người ta không tìm, thì mình sẽ phải tự thú là lẽ thường. Nhưng mong cậu ý tứ, vì mình đã có quá nhiều rắc rối với đàn bà và với cuộc sống tội nợ. Mình được đàn bà họ yêu chỉ vì cái tính ăn khỏe và thật thà thôi. Cầm Bạch Thiêm thì khác… Những năm năm mươi khi đơn vị từ Sầm Nưa trở về Tây Bắc, chàng lính trẻ vừa học xong lớp y tá sơ cấp được phân công đi vận động quần chúng ở bản Thái mươi nóc nhà. Cách nơi đóng quân hơn chục cây số rừng. Vận động quần chúng là phải ba cùng: Cùng ăn, cùng ở, cùng làm. Lối vào bản ấy phải vượt qua dòng suối sâu ngang ngực. Nước xiết, xanh biếc rêu, cá sỉnh, một loài cá đặc sản ở sông suối Tây Bắc, nhiều vô kể. Ngay hôm đầu nhìn thấy bản Thái đó chàng đã lâm cảnh huống cười dở khóc dở. Đang trần truồng đội ba lô súng đạn lên đầu lom khom băng qua suối sâu trước bản thì Nàng xuất hiện nơi bờ bên. Chậm rãi, đầu tiên Nàng đưa chân xuống nước. Bước một, Nàng tiến ra xa xa bờ lau, bới cao mái tóc lên đỉnh đầu. Chẳng biết chiếc áo bó đã tuột xuống thắt lưng Nàng từ lúc nào. Sao anh lại rình/ Trộm xem em tắm/ Da của em ngần trắng/ Da của ái của êm/ Da của em trắng ngần/ Là của anh tất cả/... Em tắm giữa suối Mường/ Tắm trong mối yêu thương… Chàng lính trẻ hổn hển cháy khát, phải nuốt vội ngụm nước suối đầy. Nàng tung nước lên đôi nhũ hoa hồng hồng nụ. Da thịt và nước mát lóng lánh dưới ánh mặt trời hắt ra rực rỡ của pha-lê. Nàng khe khẽ hát khúc ca tình ái nào đó. Rập rờn cánh bướm và sắc hoa ban. Chính lúc đó ánh mắt hai người chạm nhau. https://thuviensach.vn Tối đó loanh quanh một hồi, Chàng khoác ba lô dừng trước lối lên nhà Nàng. Ngôi nhà sàn bề thế nhất bản. Đó là lối duy nhất trong bản không cắm cành lá cấm người lạ vào nhà. Nhà Nàng có người làm ruộng chăn trâu, có anh chị đã dựng vợ gả chồng, có ông bố già nghiện thuốc phiện, ôm bếp lửa khư khư. Trong khung ảnh gỗ gụ trên vách nhà sàn là những bức ảnh Nàng chụp với đội xòe cùng mấy vũ công người Pháp. Bữa tối có hũ rượu cần. Cá sỉnh ướp muối nướng. Cơm nếp Tú Lệ. Chăn bông mới, đệm lau mới. Và có ánh mắt trinh nữ e lệ lẫn buồn rầu. Đáng lẽ sau một tuần ba cùng thì phải về đơn vị báo cáo một lần. Nhưng chàng y tá lại nằm lì cả tháng trời. Chàng học chơi đàn tính tẩu. Học tiếng Thái để hát dân ca. Đêm trăng sáng, dưới những bóng cây ban tưng bừng hoa dạo mùa xuân nơi đầu sàn, Chàng ngắm Nàng xòe chay trong tiếng đập cánh côn trùng. Tưởng mất người, đơn vị đã tìm đến. Bản Thái được phát thuốc sốt rét, đã nhốt trâu bò ra xa nhà ở. Cỏ vườn được phát quang. Nhưng người chiến sĩ được phái đi ba cùng đã bắt rễ nhầm địa chỉ. Gia đình cô gái có gốc gác Phìa, Tạo. Bản thân cô ta đã đi học xòe phục vụ Tây từ bé… Kể đến đây Cầm Giang rũ xuống như tàu lá héo. Ông nhìn quanh tìm cái gì đó. Tôi biết ý đưa ông cốc nước vối đặc. Điếu thuốc cuốn lỏng tay, vụn sợi theo cả khói vào trong miệng, ông không nhằn ra mà nghiến răng nhai nuốt. - Tệ thế đấy, tôi đã từng là một chiến sĩ có vẻ mất lập trường. Hơn nữa lúc đó bố mẹ ở quê cũng bị quy lên thành phần, nên tôi cũng tỏ ra hối hận. Tôi làm kiểm điểm, nhưng sao lại chỉ thấy hình ảnh Cầm Bạch Thiêm hiện lên rực rỡ một giấc mơ hồng… Tôi đã không dám chào Nàng, không dám chào gia đình đông đúc của Nàng, đang đêm ôm ba lô lội qua sông bỏ về. Tôi đã thật không phải… Nhưng sang đến bờ bên kia, tôi thấy trong ba lô đã có sẵn nắm cơm nếp Tú Lệ, đã có ba con cá sỉnh ướp muối ớt nướng. Và chiếc khăn Piêu! Rồi Pháp nhảy dù xuống Điện Biên Phủ. Đơn vị cơ động thường xuyên. Cầm Bạch Thiêm nghe đâu xung phong đi dân công hỏa tuyến lại được https://thuviensach.vn tuyển vào đội múa… Vừa lúc Bùi Đăng Sinh lễ mễ bê mâm cơm lên giục giã: - Nào các vị, ta xoa chân ngồi thôi. Nghe Cầm Giang nói chuyện thì đến sang năm… Trong bữa Bùi Đăng Sinh đọc thơ. Cầm Giang bình. Ngỡ tưởng ông chỉ hùi hụi ăn, nhưng khi nghe ông nhận xét thì tôi bỗng giật mình vì sự tinh tế, nhạy cảm với chữ của ông. Thế là ôi thôi bỏ lửng câu chuyện về Cầm Bạch Thiêm. Ngỡ duyên tôi với ông chừng vậy, nhưng may, một hôm ông biên tập viên già Tất Ứng, người vẫn hay được Bùi Đăng Sinh dấm dúi thuốc lá cho rủ tôi về thăm Cầm Giang ở thôn Khách Nhi. Tất Ứng về chơi Khách Nhi để nhờ Cầm Giang mua hộ lợn con và gà giống về bán kiếm lời. Cầm Giang đang đứng trên ghế đẩu quét mạng nhện hiên trần nhà. Gặp lại tôi, Cầm Giang thân mật gật đầu chào: - Lại là cậu đấy à? Dạo này được ăn tốt hay sao mà có vẻ lên cân? Không ngờ cơ ngơi ông nhà thơ mà lại có dáng vẻ của một phú ông. Gần bốn sào đất. Ba cái nhà xây khang trang, xếp hàng nhìn ra sông Hồng. Cây cối ăn quả, tre bao quanh bờ rào um tùm. Lợn gà rủm rỉm. Cuốc thuổng, xẻng cào, cày, bừa, dậm tép lủng lẳng treo ngang móc dọc tường bếp, hiên sau. Cầm Giang hô người nhà rang lạc, đích thân xách chai rượu đặt cộp lên bàn. Mắt Tất Ứng rực lên khi thấy tăm rượu nếp lăn phăn trườn ngược. - Người ta còn gọi anh lên huyện làm khó dễ nữa không? Cầm Giang khoan khoái trườn người mở cánh tủ chìa ra cả mấy gang hóa đơn, giấy báo lĩnh nhuận bút mấy chục năm trời rồi sổ ghi chép bán gà bán lợn bày trên bàn. Những hóa đơn chỉ có đồng rưỡi hai đồng. Cao nhất là mấy trăm… - Nếu tôi chả giữ được những thứ này thì chắc khó nói. Nhà thơ từ trước tới nay đã ai tự xây được nhà. Hơn nữa lại là nhà thơ gõ đầu trẻ. Tôi không ngờ chỉ bằng sự tích cóp mà lại xây được nhà. Có lẽ tại áp lực tôi sợ các https://thuviensach.vn con mình sau này hèn, không chịu học thì không có chỗ chui ra rúc vào, đỡ chường cái mặt ra nắng mưa. Văn chương là không ít lý do để con người hành hạ con người, nhưng mục đích tồn tại của văn chương là để cứu con người khỏi tuyệt vọng. Ví như là tôi đây… Tôi có ý chờ Cầm Giang nói tiếp, nhưng Tất Ứng đã đỡ lời, vẻ thông thạo hơn người, bỗ bã chỉ vào chủ nhà: - Ông này nếu không có giấy chứng nhận dự lớp bồi viết văn do Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức và chữ ký của Nguyễn Đình Thi ở mảnh giấy đó, thì chắc chắn không thể chuyển ngành về làm giáo viên Văn ở Ty Giáo dục Vĩnh Phú nổi. Nhờ sự thuyết phục của những bài thơ về Tây Bắc, cán bộ tổ chức ngành Giáo dục Vĩnh Phú đã nhận ông vào dạy Văn cấp II, dạy đội tuyển học sinh giỏi cấp huyện. Nhiều người theo nghề thầy. Trong họ bây giờ vẫn còn ám ảnh hình ảnh người thầy thăng hoa truyền thụ, tâm tình trong không gian chật hẹp của lớp học, người thầy đã hé cho họ thấy thế giới siêu vi hồn người qua văn chương… Gió từ sông Hồng thổi lộng. Sang ngang là Sơn Tây. Chếch ngược dòng là Hòa Bình, một trong lối ngõ vào Tây Bắc. Có tiếng đàn cò rỉa lông trên ngọn bờ tre quắc quặc, Cầm Giang tự hào khoe: - Chỉ nhờ lũy tre ấy mà tuần nào các con tôi cũng có thịt ăn. Chặt bán một cây tre là được một cân thịt mông sấn. Tôi băn khoăn không biết giữa nông dân căn cơ bòn tro đãi sạn Cầm Giang với nhà thơ Cầm Giang thì có mối liên hệ với nhau như thế nào. Khó mà tưởng tượng hai con người trái ngược lại hòa hợp trong một. Nhác thấy ngoài sào tre luồn nơi hiên nhà lủng lẳng hai ba chiếc đèn bão, tôi đoán chắc là Cầm Giang thi thoảng soi ếch. - Anh soi ếch chắc cũng mát tay hay sao mà lắm đèn thế ạ? Cười mỉm, Cầm Giang lắc đầu: https://thuviensach.vn - Tôi soi ếch cũng tạm được. Nhưng đèn ấy là để dùng vào việc đọc sách. Soi ếch thì người ta dùng đèn bấm kia. Chẳng là tôi tốt giọng, sách lại sẵn, bà con xóm quanh thì đài điện không có. Đêm nào không vướng việc, tôi đọc sách cho mọi người tập trung kín trong nhà ngoài sân nghe cùng… Những bộ "Thủy Hử", "Tam quốc chí", "Liêu trai" sờn rách sém mồ hôi tay và muội thuốc lá trên giá sách. Chứa đựng một hồn thơ tự nhiên và phóng khoáng mà sống trong không gian khép kín làng quê Bắc bộ, Cầm Giang còn cách gì hơn là dồn yêu thương vào người thân, vào học trò vào bà con lối xóm, vào thuốc lá và những ván cờ tướng thâu đêm. Học trò giỏi thì thầy bỏ tiền riêng mua giấy bút thưởng. Chữa bệnh thì chỉ lấy công không tính lãi thuốc. Ông bạn già Tất Ứng liếc nhanh sang tôi như khoe mẽ, trước khi hỏi Cầm Giang: - Này cuốn tiểu thuyết tôi nhờ ông đưa cho Nguyễn Đình Thi đọc giùm đã có phản hồi gì chưa? Cầm Giang im lặng hồi lâu: - Ba tháng trước, ông Thi và ông Diệu có ghé qua đây. Nhưng thú thực, tiểu thuyết của cậu chưa ổn, tôi không dám đưa sợ mất thì giờ người ta… Đận đó tôi hy vọng Cầm Giang tiếp đoạn kết về vũ nữ xòe Cầm Bạch Thiêm, người đẹp khởi nguồn cảm hứng miền thơ Tây Bắc. Nhưng phần vì tôi ngất ngư say, phần vì Cầm Giang không hào hứng hồi cố chuyện cũ. Vâng, cuộc đời làm thi nhân đã là nỗi đau bất tận, vậy nhớ lại vết thương lòng sâu xa thì mấy ai có gan. Cầm Giang cũng không là ngoại lệ chăng? Rồi, nhờ một người bạn ở Sơn La, tôi có thể thêm vào một vĩ thanh. Vũ nữ xòe Cầm Bạch Thiêm trong chiến dịch Điện Biên Phủ đã kết hôn với một sĩ quan tham mưu cấp trung đoàn. Nhưng viên sĩ quan hào hoa người Hà Nội đã sớm hy sinh. Miền Bắc giải phóng, Cầm Bạch Thiêm theo họ hàng di cư vào Nam. Mãi đến khi đất nước thống nhất, nghe đâu bà đơn lẻ trở về Tây Bắc ở với người cháu họ... https://thuviensach.vn Vâng, trên là những gì tôi biết về Cầm Giang và đã thưa lại với cụ bà một nhan sắc xưa đã từng thu hút nhà thơ lưu tâm săn sóc và hy vọng vào khả năng sáng tác văn học. Nắng chiều thu phương Nam hắt ngấn sáng chan chứa căn phòng. Người đàn bà với vội cặp kính màu, một cử chỉ duyên dáng thời thiếu nữ còn hắt bóng, để nhìn ngược sáng khỏi chói mắt. Tôi không dám tầm hiểu tiếp một câu chuyện mới của một nhan sắc với Cầm Giang. Chắc chắn giữa bà với nhà thơ có khoảnh khắc sâu sắc mà bất kỳ một tuổi trẻ và một tuổi trẻ biết gìn giữ và tôn trọng cái đẹp thực thể và vẻ đẹp trí tuệ cảm phục nhau. Rót thêm cho tôi, bà tư lự. - Đang ở trại sáng tác thì tôi nhận lệnh chuyển công tác về. Người yêu tôi - một thủy thủ đang chờ đợi một đám cưới. Cầm Giang đẩy xe đạp thồ hành lý giúp, tiễn tôi hơn bảy cây số đường rừng ra ga xe lửa. Anh ấy bảo, nếu không có điều kiện sáng tác, thì hãy đọc, hãy yêu văn học như đã từng yêu cũng là một điều hạnh phúc không phải ai cũng có được... Tự thân văn chương đã ắp bất ngờ và ly kỳ. Số phận những con người tạo tác nên những áng thơ văn để đời nhiều khi còn vượt lên tất cả những gì họ có thể tưởng tượng. Và Cầm Giang ngay cả khi khuất đi rồi, vẫn còn để lại bao nhiêu băn khoăn, vướng bận cho người đời truy tìm căn nguyên của những huyền hoặc… Tháng 8/2007 - tháng 2/2012 https://thuviensach.vn ĐỖ NGỌC THỐNG Và những đồng cảm Nhắc đến Đỗ Ngọc Thống, người ta hình dung mái tóc bồng bềnh như chứa xoáy gió trên đầu, nụ cười sáng duyên chữ và cả duyên tình trong ngữ điệu. Ấy là cảm nhận của tôi khi gặp Đỗ Ngọc Thống hơn hai mươi năm trước ở hội nghị những người viết văn trẻ. Áo cộc tay kẻ Tiệp sáng màu, quần ghi xám, giày thể thao, chàng thư sinh ấy với móng tay để dài giống gã kỹ sư mới ở Đông Âu về hơn là thầy đồ dạy Văn trường trung học Lam Sơn - Thanh Hóa vừa lai kinh làm học trò Nguyễn Đăng Mạnh. Buổi tối báo Nhân Dân chiêu đãi các cây bút trẻ trên căng-tin sân thượng tòa soạn, tôi đang bị ép uống, bỗng Văn Giá kéo Đỗ Ngọc Thống ngang qua tiến đến mấy nhan sắc văn chương. Ánh mắt chùng xuống, Thống khựng lại, rẽ ngang chìa tay cho tôi. Hơi bất ngờ, tôi chỉ kịp mỉm cười giao đãi. Một cái bắt tay không chặt và cũng không quá lỏng để người đối thoại băn khoăn, nhưng cũng đủ tin tưởng và ấm lòng. Bàn tay đầy và ấm mềm. - Chào ông, tôi là Thống - Đỗ Ngọc Thống, tôi đang đọc tiểu thuyết đầu tay của ông. Và đang làm việc với nó... Cái nghiêng đầu đủ điệu cho mái tóc bồng hơn lên để thêm rạng nét hào hoa của gương mặt tự tin. Âm lượng nhỏ, nhưng dài và vang, từng âm tiết, từng chữ, từng câu được phối âm rõ ràng, không nhanh cũng chẳng chậm có sức mạnh bí ẩn buộc lòng người ta phải lắng nghe, phải chú ý. Một giọng nói chiếm ưu thế để đứng trên bục làm thầy thiên hạ. Thật may, Mohamet đang tìm đến với núi thì núi lại đến với Mohamet... Trước đó, Văn Chinh đang thực tập biên tập ở báo Văn Nghệ, giới thiệu Đỗ Ngọc Thống, rằng là một người xứ Thanh phá cách, nghĩa là hội đủ cả https://thuviensach.vn cá tính kẻ sĩ hai miền Nam Bắc, kiến văn phong phú, tài hoa, ngang tàng, nhưng cũng kiên nhẫn ít ai bằng, chịu khó học hỏi và tinh thần ganh đua mạnh mẽ. Khi chơi thì xả láng hết mình như các anh hai Nam bộ. Khi gìn giữ thì lặng lẽ thâm trầm hơn cả các đồ nho xứ Đoài. - Cảm ơn ông đã đọc tôi... Liệu tôi có thể giúp gì nhỉ... Mong ông cứ làm việc độc lập với văn bản… Thống nhún vai: - Có lẽ vậy, đó cũng là quan niệm của tôi. - Nhưng... ông kiếm cuốn sách của tôi...? - Tôi không kiếm, tôi được chị Thiếu Mai, người phụ trách trang phê bình báo Văn Nghệ của ông Nguyên Ngọc chuyển cho cả một lô sách của Nhà xuất bản Lao Động trong đó có cuốn của ông... Những năm tám chín, khi Ma Văn Kháng làm Tổng biên tập Nhà xuất bản Lao Động, ai có sách được in dưới nhãn mác đó coi như vượt qua được một cửa ải khắt khe của văn chương. Chắc hẳn tôi gặp may... - Ông đọc xong rồi chứ? Làm sao mà ông phải đọc? Cười. Một cái nghiêng đầu bí hiểm. - Thì đọc chứ làm sao nữa? Đọc là nghề của tôi... Tôi bây giờ đang mới bắt đầu học đọc một cách nghiêm túc... Nghiên cứu sinh văn chương mà lại nói đang học đọc! Tôi thấy lạ, nhưng sắc diện anh ta thì nghiêm lạnh như ông thầy vừa đọc đề thi cuối cấp. Không ngờ, Thống lại dẫn tôi sang một vấn đề khác, tưởng không liên quan gì, nhưng hóa ra cũng chỉ là mặt kia của đồng xu: - Học sinh của chúng ta trước nay hầu như được các thầy cô đọc hộ, nghĩ hộ, cảm hộ và tôi cũng ít nhiều là sản phẩm của hệ thống giáo dục cổ điển xã hội chủ nghĩa đó. Đọc phải tự mình tiếp xúc với văn bản, hiểu thấu đáo thì mới có thể cảm nhận và đánh giá chính xác. Biết vậy, nên bây giờ có dịp đi học lại, thì học đọc có sao... https://thuviensach.vn Ngớ ra một lúc, tôi mới hiểu thực trạng của vấn đề. Trang sử văn học Việt không thiếu bi kịch hài hước chỉ vì người đọc không hiểu và cảm hết văn bản của một tác phẩm. Nhiều nhà văn đã phải trả giá sinh mệnh chính trị và cả cơm áo chỉ vì tác phẩm bị hiểu sai lệch nhãn quan sáng tác. Tôi đưa ra nhận xét đó với người bạn mới biết mặt chưa đầy mười phút tỏ ngưỡng mộ một phát hiện sắc sảo hơn là sự chia sẻ. Quên bẵng Văn Giá đang níu tay lôi đi, Thống hào hứng như đang đứng lớp vào một ngày đẹp trời: - Với các tác phẩm của nhà văn, việc không được cảm thụ đầy đủ ý nghĩa tự thân có thể châm chước phần nào do nhiều yếu tố từ phía bạn đọc. Nhưng với các tác phẩm được tuyển vào sách giáo khoa mà cũng bị cảm thụ sai lệch thì là vấn nạn của quốc gia... Nhưng sẽ chẳng bao giờ có một cách cuối cùng, duy nhất cho việc hiểu và cảm thụ, hay phân tích một tác phẩm... Quan điểm này của Đỗ Ngọc Thống chính xác không chỉ với văn học nói chung và cả việc giảng dạy văn học trong hệ thống giáo dục hiện hành. Từ đó nhìn sang lĩnh vực khác, thấy chúng ta mắc một cái lỗi chí tử ngay từ gốc của hệ thống. Tổng kết chiến lược này của Đỗ Ngọc Thống không chỉ đơn thuần là sự mẫn cảm mà là tổng thành từ lòng trắc ẩn sư phạm với thế hệ tương lai, tích lũy qua những tháng ngày cầm phấn, bình giảng từng câu, từng ý trong giáo khoa thư từ một ngôi trường tỉnh. Mấy tháng sau, báo Văn Nghệ đăng bài "Đọc Miền đời quên lãng" của Đỗ Ngọc Thống in tràn nửa trang, gần một nghìn bảy trăm từ, tôi đã ngồi thần ra níu lấy trang báo sau khi đọc. Tôi cảm động không phải vì những lời khen tác phẩm của mình, mà là sự đồng cảm, chia sẻ và cách thức tiếp cận tác phẩm dân chủ. Đỗ Ngọc Thống trước tiên không đặt mình ở địa vị nhà phê bình mà là một bạn đọc bình thường ái ố nộ hỉ với tác phẩm yên bề rồi mới để chức phận của người làm khoa học lên tiếng. Sự điềm tĩnh, tinh tế và thận trọng nhân văn từng là kim chỉ nam cho không ít những phê bình gia Đông Tây từ cổ chí kim. https://thuviensach.vn Đỗ Ngọc Thống viết: "Chẳng phải có một thời, miền đời riêng tư ở mỗi người bị bỏ quên, bị khuất lấp hoàn toàn sau một miền đời chung rộng lớn, nơi con người ta gặp gỡ và hội tụ vào các tổ chức đoàn thể, cùng phấn đấu cho sự nghiệp chung và đó là toàn bộ giá trị cá nhân của họ? Cách nhìn nhận và định giá cá nhân thông qua lăng kính các chuẩn mực quy phạm của cộng đồng dẫn con người tới tình trạng trở nên giống nhau một cách hình thức, hệt như những đơn vị vô hồn trong cái tổng số lớn lao, đồng thời cũng làm tăng sự gián cách giữa họ". Chia sẻ về hiện tượng cái tôi bị quên lãng, bị dàn mỏng, đánh đồng trong "Miền đời quên lãng" của tôi thì chính bản thân Đỗ Ngọc Thống đã phải thấm trải, nghiệm sinh điều đó trong đời sống một cách sâu sắc. Cái sự học đọc của Đỗ Ngọc Thống cũng xuất phát từ đấy để chuẩn bị cho việc làm khoa học văn chương lâu dài chăng? Thường các nhà văn được các nhà phê bình đọc sách, có bài viết ngợi khen đứa con tinh thần của mình thì mặc nhiên, cách này cách khác nhà văn đó mắc nợ nhà phê bình tình cảm. Âu cũng lẽ thường, nhất là thời buổi số đầu sách văn học ra trong một tháng đã gấp đôi số nhà phê bình. Đọc văn trong lúc chợ đời ì xèo bao chuyện, quả là sự hành xác của các nhà khoa học nghiên cứu văn chương. Nhưng không hiểu sao, với Đỗ Ngọc Thống, tôi không có cảm giác nợ nần hay hàm ơn thông tục ấy. Mỗi khi nhớ nghĩ tới thì một cảm giác ấm áp, an tin về người văn ấy lại chiếm giữ tâm trạng tôi lâu lắm mới lắng yên. Sự thù tạc, giao đãi trong văn chương giữa cái gọi là nhà phê bình và nhà văn diễn ra rầm rộ, thoải mái bắt đầu từ thời kỳ đổi mới cho đến nay chưa có dấu hiệu trầm lắng. Nhà phê bình nghiêm túc cũng không thể tránh khỏi vấn nạn phải viết lời giới thiệu cho dăm ba cuốn sách tẻ nhạt. Khen một tí, chê một tẹo, đủ vị như một lẩu thập cẩm của thứ ngôn ngữ trả nợ miệng. Và thực tế đã sản sinh ra nhiều nhà phê bình tay ngang chuyên đi giới thiệu sách và tận hưởng ưu thế ấy với các nhà văn thiếu tự tin. https://thuviensach.vn Với Đỗ Ngọc Thống, chẳng biết vì mải làm khoa học giáo dục văn chương hay là nhờ sự khắt khe trong quan niệm đọc, hiểu nên đã khôn khéo đứng ngoài sự phiền nhiễu ấy. Trong các cuộc gặp bạn bè, xoay chuyện văn chưa xong chén trà Thống đã nhắc đến cụ Mạnh (Nguyễn Đăng Mạnh) với sắc thái vừa kính trọng vừa thoải mái của kẻ gần chùa nhưng chưa bao giờ gọi Bụt bằng cái tên khác. Niềm mến cảm văn chương với người tài vai trên thuần khiết đến lạ lùng. Những mẩu rời vụn về vị giáo sư già, đứng đầu giới sở học thuộc phái sư phạm đương đại, mà từ lâu Thống cũng là một gương mặt sáng giá cùng những người học trò khác của ông kết nên danh tiếng: "Thời đi học, tôi không được học giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh. Tôi biết tên tuổi ông qua những trang phê bình, nghiên cứu văn học. Sau này quen ông, được trao đổi và trò chuyện cùng ông... tôi mới thấy mình may mắn. Cứ nghĩ, làm học trò Nguyễn Đăng Mạnh cũng là được nhiều rồi. Ấy thế mà lắm khi ông còn coi kẻ hậu sinh như tôi là bạn vong niên. Nhiều lần cùng ông đến chỗ khác, gặp người này, người nọ, ông chỉ vào tôi "giới thiệu": Đây là ông bạn tôi... đến gượng. Ngay sau đó tôi lại hoàn toàn bị cuốn hút bởi tính tự nhiên chân thực và tươi trẻ trong cách ứng xử của ông..." Nụ cười rủm rỉm, hất lên cao mái tóc vốn đã hấp dụ bao nhiêu thanh nữ sinh viên, xòe bàn tay sạch tinh trước mắt ngắm qua cho yên tâm hơn, Thống nhắc lại câu nói của cụ Mạnh mà tôi từng nghe cả Văn Giá lẫn Chu Văn Sơn truyền tụng như một bửu bối để phân định thứ hạng người làm nghiên cứu: "Cụ Mạnh thường hay nhắc lại Hoàng Ngọc Hiến rằng trời định tính có hai loại người: Loại thứ nhất: thực vật. Loại thứ hai: động vật". Rồi say sưa giảng giải, thế nào là thực vật, thế nào là động vật, ánh mắt Thống cứ ngời ngợi niềm thiên chân bồng bột như con trẻ. Cảm thấy rằng chưa đủ, Thống lại thao thiết thêm công quả mà vị giáo sư già đã định tính phong cách cho các nhà văn tên tuổi, và nhấn nhá những kỉ niệm đi đó đi https://thuviensach.vn đây cùng cụ Mạnh. Tôi mong hơn một lần, giá như cụ Mạnh được tận chứng người học trò tự thụ giáo nói về mình lúc này nhỉ? Chưa xa, mươi năm trước, mỗi lần Thống lên Việt Trì thỉnh giảng nâng cao cho các thầy cô dạy giỏi Văn của tỉnh hoặc dạy các cháu đội tuyển Văn trường chuyên Hùng Vương thì cụ Mạnh được vời đi cùng đóng vai long trọng. Lần đó tôi cùng ban giám hiệu trường Hùng Vương nghênh đón các thầy trường Đại học Sư phạm... Phòng khách nhà Hiệu bộ bảy giờ tối, đèn sáng choang, máy lạnh rì rì, cỗ bày chờ, rượu cao tráng nồi của thầy Lê Văn Viết đã kịp san sang chai trắng sữa vây quanh những cá lăng nướng, cá chiên hấp mà vẫn chưa thấy bóng khách. Thầy Viết nhòm đồng hồ, hỏi thầy Lập: - Có chắc là thầy Thống hẹn không? - Vâng, Đỗ Ngọc Thống lên lịch... - Thế thì tôi yên tâm, Thống chưa bao giờ sai hẹn... Hơn tám giờ, động cơ ô tô xình xịch tới. Cánh cửa phụ bật mở, một người tầm thước, chớm bệ vệ, tóc bồng. Người đó quành lại mở cánh cửa sau, giữ im. Ánh néon sáng xanh lóa xuống mái tóc muối tiêu xùm xòa của người đàn ông thanh mảnh từ từ nhô ra. Người giữ cánh cửa, vội đặt bàn tay lên gờ cửa trên, tránh cho một sự va chạm tưởng tượng. Người tóc muối tiêu bước xuống chẳng ai khác chính là Nguyễn Đăng Mạnh, người mở cửa là Đỗ Ngọc Thống. Cụ Mạnh kéo tay Thống: - Nào ta nhanh nhanh ông ạ, để mọi người chờ lâu quá... Giữ cánh cửa xe Thống vẫn khiêm cung, ghìm tay lại, cười lóa: - Dạ! Kính cụ... Cửa xe đóng phập, Thống khoác ba lô, cầm ô đi lui sau ba bước. Dường như cảm thấy trống trải, không biết bấu víu vào đâu, cụ Mạnh quay lại khều vai học trò: - Ơ, sao ông để tôi độc hành thế này... https://thuviensach.vn - Dạ, độc hành vốn là con đường của các bậc thầy... mong chóng tới ngày độc hành... thưa thầy! Chủ nhà xếp chỗ thầy trò Đỗ Ngọc Thống vị trí trang trọng nhất bàn để hiệu trưởng hiệu phó kẹp cứng hai bên. Mấy cô giáo mặt hoa da phấn đang theo học thầy Thống thì ngồi nép một góc với nhau, cười rúc rích. Cụ Mạnh nắm tay che miệng khụt khịt như đang có chuyện nghiêm trọng sắp xảy ra. Trò Thống liền đứng dậy xua tay. - Ôi, các thầy ơi, uống rượu nói chuyện văn chương mà bày cơm rang cạnh cơm nguội, để sắn với khoai còn hơn... Thôi cho phép tôi làm trưởng ban tổ chức... Hiệu trưởng Viết đắn đo: - Tôi sợ không tiện cho giáo sư... - Anh Viết ơi, thầy em Tết chỉ mê mỗi hoa đào. Quất, bưởi, cam không dám mua về bày vì sợ thấy mình già... Tức thì Thống khoát tay nhắc nhở nhân viên nhà hàng chuyển vị trí mấy bình hoa tươi vào trung tâm bàn tiệc, rồi mới quay ra với các cô giáo nhưng vẫn đang làm học trò: - Thôi nào các trò ngồi lại đội hình nhé... cái đẹp tự nhiên của con người cũng chính là cái đẹp của tạo hóa bằng ngôn ngữ hình thể, cũng vĩ đại không kém gì ngôn ngữ văn chương bác học mang lại cảm thụ mỹ học... Mọi người yên vị, ai cũng có vẻ trút được sự căng thẳng khách khí. Tôi bỗng cảm được không khí đặc biệt của các giáo chức, giữa họ vừa là cấp trên, cấp dưới, là đồng nghiệp và trên hết là tình thầy trò. Người trên có thể gọi người dưới là anh, là chị, nhưng người dưới dứt khoát không dám suồng sã gọi người trên bằng sếp, bằng bác bằng chú, mà chỉ một điều thầy hai điều cô. Ngay cả đồng tuế, đồng niên họ cũng trịnh trọng thưa gửi thầy thầy cô cô. Một khu vực đời sống công chức hiện đại vẫn lưu giữ được phong đạo của cha ông - chắc duy nhất chỉ có nghề giáo. https://thuviensach.vn Nâng ly rượu, Thống đứng dậy, tay chống bàn, tay biểu đạt phụ họa cảm xúc mà ta thường bắt gặp ở những người đa trí, hoạt ngôn, dễ thăng hoa khi cảnh huống đẩy tới ngưỡng. - Chúng ta nghiêm túc, nhưng không có nghĩa là chúng ta không biết trân quý cái sắc mà tự cổ chí kim các văn nhân kỳ tài trong thiên hạ bắn cả máu tim não ra để ngợi ca, những giây phút thi tứ tửu sắc giao thoa bừng sáng... Văn hay chẳng lọ bút cùn, nhưng thực sự khi mà khơi được mạch văn hay thì chắc chắn bút cùn sẽ bất lực không thể theo kịp. Thế nên văn hay, chắc chắn bút phải trơn bén... Một tâm hồn đẹp cũng thường ngụ trong một thực thể đẹp... Thống mê sự hài hòa trong đời sống và văn chương. Mọi liên quan đến văn chương, đến nghề làm thầy thì đều phải chuẩn đẹp. Nhớ lần ấy, quan đốc học tuần du một vòng Tây Bắc, dừng lại ở Việt Trì say uống với nhau, Thống nhắc chuyện ông hiệu trưởng nào đó nguyên là giáo viên dạy Toán mời cơm thân mật đã đắn đo không biết mời cô giáo nào đi tiếp rượu cùng cho phải lẽ: - Trời ạ, cả cái trường học danh tiếng của vùng đất cũng danh tiếng mà cô giáo dạy Văn nào cũng không tươi nhuận. Đã là cô giáo dạy Văn thì tiêu chuẩn nhan sắc cũng phải là một điều kiện tiên quyết chứ. Nhất thanh nhì sắc, giáo viên thì hẳn phải tốt thanh, nhưng mà được sắc nữa thì học trò nào cũng ngồi yên lắng nghe thầy cô giảng cả ngày. Cô giáo dạy Văn mà không có sắc thì khác nào thứ văn viết chỉ nhăm nhăm đúng ngữ pháp với mớ ngôn từ cũ mốc... Tôi rót thêm cho Thống. - Hẳn thầy là người yêu học trò lắm lắm... - Ô, không yêu, không trọng học trò thì làm sao tôi có thể thăng hoa khi mang tinh lực kiến thức tu luyện bao nhiêu năm giảng dạy... Tôi có cơ hội đến nhiều tỉnh thành của nước Việt, ngồi với dân văn nghệ ở quán café hay quán nhậu, bao giờ cũng có một vài nhân mạng nghệ sĩ xuất xứ giáo chức, như một minh chứng cho một nhận định: Nền văn https://thuviensach.vn chương và chính trị Việt chính là nền văn chương, chính trị thầy đồ. Nước Việt của thể chế phong kiến phát canh thu tô, thì chỉ có thầy đồ mới đủ sức đọc đời sống xã hội và định hướng xã hội cũng như khen ngợi hoặc bêu riếu nó. Lần ấy xong dăm điều giao đãi và ba lần cụng ly, loanh quanh đã có kẻ nhắc đến Phó giáo sư tiến sĩ Đỗ Ngọc Thống. Nhan sắc mặn mà đó hỏi tôi: - Anh biết thầy Đỗ Ngọc Thống chứ ạ...? Chẳng biết là do rượu hay là do nóng mắt bị người đẹp coi thường, tôi giơ ngón trỏ: - Dạ, tôi biết Đỗ Ngọc Thống đã hơn hai mươi năm... Nhưng nhan sắc ấy vẫn hồn nhiên làm như không biết đến thái độ trịch thượng ấy của kẻ đang bị rượu chi phối là tôi. - Thầy… lạ lắm cơ, một khi đã uống rượu thì dứt khoát phải có người đẹp ngồi rót rượu... Dù uống một vài ly đã đỏ mặt như hoa mẫu đơn... Chẳng khác Lý Bạch khi say hỏi hoa mẫu đơn, mặt mình đỏ hay hoa mẫu đơn đỏ hơn... - Thầy em thế mà phong lưu nhỉ... - Anh hiểu phong lưu theo nghĩa nào ạ? Thầy phong lưu theo kiểu sách vở... trong như giếng Ngọc Đền Hùng quê anh và sáng như trăng mười bốn nhé. Rót rượu nhưng phải ngồi cách xa thầy một tầm với... Và khi uống thì nâng niu từng giọt... Em cũng được một lần rót rượu mời thầy. Có chút men, thầy nói thật hơn về những ẩn ức của người làm khoa học xã hội phải dung hòa với cơ chế. Ở vị trí của thầy thật không dễ chút nào... - Dào ôi, cô giáo ơi, ông bạn tôi vi vu khi Nam khi Bắc lúc Á lúc Âu, bao nhiêu là dự án nghìn tỷ... làm sao mà phải buồn cơ chứ... - Anh biết một thôi... thầy Thống chịu nhiều áp lực lắm... Xem ra tôi biết Thống hai mươi năm, chưa chắc đã bằng học trò học Thống một hai năm. Nhất là học trò đã làm thầy lại tái tục làm học trò, thì https://thuviensach.vn hẳn họ hiểu người thầy mình hơn cả. Hơn hai mươi năm cung đường Việt Trì - Hà Nội từ ba giờ xe đò còn một giờ xe khách tốc hành chất lượng cao, cơ hội ngồi với nhau giữa chúng tôi mới đếm trên đầu ngón tay. Mà lạ khi công việc tôi ở Hà Nội cả tuần thì Thống lại thỉnh giảng một tuần ở đâu đó, khi thì Việt Trì, lúc tận Cần Thơ hoặc Điên Biên Phủ. Hoặc là tất tả vân du châu Âu Mỹ khảo sát kinh nghiệm giáo dục. Vậy mà không có bài viết nào của tôi mà Thống không đọc... Chỉ riêng từng ấy thôi, là người sáng tác, tôi phải mang ơn Thống vì sự sẻ chia chẳng dễ gì. Mỗi lần vào mùa thi hoặc rục rịch giảm tải, hoặc cải tiến cải biên sách giáo khoa, thì y như rằng trên ti vi hoặc mấy tờ báo danh giá lại có bài phỏng vấn Đỗ Ngọc Thống. Nhìn Thống mỗi năm trán mỗi cao thêm màu tóc mỗi năm thì mỗi bạc, gương mặt thì cộng thêm nỗi ưu tư... Riêng chuyện biên soạn sách giáo khoa đã tốn không biết bao nhiêu giấy mực báo in, và thời lượng phát sóng truyền hình, sóng phát thanh. Nhà báo nào cũng giắt dăm câu lắt léo quanh việc sửa đoạn kết câu chuyện cổ tích Tấm Cám nhằm ông Tiến sĩ Phó chủ tịch hội đồng khoa học Viện Khoa học Giáo dục mà nã... Rồi đến lượt tôi cũng phải quay ông bạn chủ biên chương trình và sách giáo khoa ngữ văn phổ thông khi bị con gái thắc mắc về "dị bản" và không dị bản câu chuyện kia. Phải năm lần bấm máy mới bắt được sóng từ Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam, ông bạn thở dài thượt, âm thanh lào xào. - Vụ Tấm Cám là thế nào ông nhỉ? Nó đã nằm lòng người Việt bỗng dưng bị thay đổi trong sách giáo khoa? Tôi viết văn không làm khoa học văn chương như ông, nên chẳng biết trả lời con gái thế nào? Đầu dây lặng đi một lát, ông bạn cất giọng khàn khàn: - Ui hơn tuần nay, ngày nào tôi cũng phải nhậu món Tấm Cám đây. Sáng nay cũng vừa trả lời phỏng vấn hết cả hơi... - Khúc chiết và chu đáo, Thống https://thuviensach.vn giải thích: Từ những năm 1980, một số nhà nghiên cứu đã đặt vấn đề cách hành xử của Tấm hơi dị biệt với truyền thống nhân bản của người Việt, nên loại Tấm Cám không đưa vào chương trình phổ thông. Và bây giờ, sau khi suy xét chúng ta lại đưa câu chuyện cổ tích đó trở lại chương trình, nhưng nắn phần kết cho nhẹ bớt vì lo ngại sẽ có sự liên tưởng nào đấy với đời sống hiện tại nhiều bạo lực... - Từ bé cả ông và tôi đều học Tấm Cám nguyên bản... - Thì vưỡn, áp lực của xã hội khiến những người làm sách giáo khoa lo lắng... Nhưng hai cái kết của câu chuyện trước và sau hiệu chỉnh chẳng xa nhau bao lăm... vẫn kết thúc trong ước vọng, vẫn thiện thắng ác... người Việt vốn đã nghe ông bà cha mẹ kể Tấm Cám từ bao đời; và cho đến nay chưa có nghiên cứu nào khẳng định yếu tố ác trong câu chuyện đã ảnh hưởng đến cách hành xử của học sinh... - Vậy nếu ở địa vị ông bố có con học Văn thì ông khuyên tôi thế nào đây? - Tôn trọng văn bản nguyên thủy của Tấm Cám... Đấy cũng là tinh thần của nền tảng cải cách giáo dục năm 2000. Thầy cô giáo không cảm thụ hộ, không áp đặt nữa... mà là người đồng hành, hướng dẫn cá nhân học sinh tự phát huy năng lực, tự cảm nhận, giải mã tác phẩm... Tạo tương tác dân chủ... Lan man, chuyện lại nối sang cải tiến cải lùi giáo dục. Nào giảm tải, nào thay đổi tư duy, nào thi cử lụy phiền. Là một trong những tác giả biên soạn sách giáo khoa tác nghiệp ở Viện KHGD Việt Nam, chưa bao giờ Thống nguôi vơi nhiệt huyết với nghề. Hễ được hỏi đến là cả mấy chục phút giãi bày. Hàng tá lý do được nhắc đến, tựu trung vẫn là do con người, do sai lỗi hệ thống... Với Đỗ Ngọc Thống nghề và nghiệp đan xen, bện thắm vào nhau thống nhất trong mỗi câu chữ và vọng ngôn bổ sung cho nhau làm nên một phong cách văn chương mạch lạc, trong sáng, khoa học nhưng không thiếu vắng dư ba, phiêu lãng vượt ngưỡng. Thăng hoa mà vẫn chừng mực tiến đến sự https://thuviensach.vn giản dị cho mọi đối tượng độc giả. Hiếm ai trong cùng thế hệ có được sự thăng bằng như Đỗ Ngọc Thống. Đây là những dòng viết về một nhân vật khả kính: "Tôi có thói quen hay nhắm mắt lại, rồi hình dung về một người mà mình quen biết và liên tưởng họ với một hình ảnh hay biểu tượng nào đó. Với giáo sư Trần Đình Sử, không hiểu sao trong tôi cứ hiện lên hình ảnh ngọn núi lửa. Ngọn núi ấy lúc nào cũng muốn phun trào các ý tưởng, ngay cả lúc yên bình vẫn nghi ngút các ý tưởng". Và nữa một nhận xét tinh tế về hệ thống ngôn từ của nhà văn: "Tạ Duy Anh đã thể hiện và phác họa chân dung những con người và sự việc này bằng một vốn ngôn ngữ phong phú, hiện đại - ngôn ngữ tươi rói, róng rẫy của đời sống hiện thực - cát bụi lấm lem. Ngôn ngữ ấy dường như tôi thấy chỉ có ở tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp. Rất nhiều cách ví von đầy màu sắc dân dã và vô số các biệt ngũ, tiếng lóng được vận dụng đúng lúc, đúng chỗ để làm nổi bật chân dung của một thế giới nhân vật đầy bất hảo; một hiện thực dữ dằn và ngang trái..." "Tôi vẫn thường nghĩ, một trong các tiêu chí quan trọng để đánh giá một nhà văn lớn hay nhỏ là xem vốn chữ của người ấy. Hiện thực cuộc sống là muôn màu và hết sức tinh tế, tinh vị, bất tận. Trong khi ngôn ngữ của con người thì rất có hạn. Theo các tài liệu tâm lý học, người thợ nhuộm có thể phân biệt được 60 màu đen khác nhau, nhưng thử hỏi trong kho tàng ngôn ngữ Việt có bao nhiêu từ ngữ chỉ các gam màu này? Đó là chưa nói thế giới tình cảm của con người là hết sức phức tạp, người viết xúc động, run rẩy, đồng cảm, xôn xao... nhưng liệu có đủ chữ để thể hiện đúng và trúng những trạng thái đó không?" Một khái quát văn chương rành mạch đầy trân trọng không mấy ai có được. Viết về những giá trị Nguyễn Tuân, Nam Cao sợ rằng sẽ chỉ là sự nhắc lại những gì thiên hạ đã khẳng định thì Thống vẫn tìm ra được ý tưởng mới và hệ thống hóa của riêng mình không những không mâu thuẫn với những giá trị mặc định mà chỉ làm sáng tỏ hơn những gì người ta biết còn mù mờ. https://thuviensach.vn Buổi chiều mùa đông chưa lâu, hẹn chung gặp người bạn phương xa, tôi đến điểm chờ bên bờ sông Hồng, giáp chân cầu Long Biên thì Thống vẫn còn loay hoay hội thảo ở trường đại học Tổng hợp. Ly đã bày, rượu đã khui. Tưởng rằng cầm lái chiếc Civic giữa thời điểm mọi ngả đường Hà Nội kẹt cứng, Thống không thể nào đúng giờ. Sốt ruột, tôi nhấp môi miệng ly thì chiếc Civic cũng xịch đến. Bó hoa ly rạo rực bên mái tóc bồng điểm sương khói. Bó hoa cho người bạn bỗng ngời lên màu sáng bâng khuâng. Tôi bỗng nao lên. Chàng sinh đồ ngày xưa đâu nhỉ? Mấy mươi năm biết nhau, mấy mươi năm song hành, bỗng nhận ra cả bạn cả ta đều không còn như ngày cũ. Được mất hằn in nơi ánh mắt nụ cười. - Theo tôi hạnh phúc nhất là khi được trao tặng ai đó những bông hoa và những cuốn sách mới... Hình như Thống đã nhắn câu ấy khi nhận được cuốn sách mới của tôi gửi tặng. Giờ nhìn Thống tặng hoa tôi bỗng nhớ... Buổi tối hàn huyên ngắn gấp ấy giữa những người yêu quí nhau từ mỗi con chữ mà nên tri kỷ. Văn chương, cơn cớ muôn thuở để người đến với người, người nhớ người và người xa người. Nó không là đích, cũng chẳng phải phương tiện mà là ánh xạ lòng trắc ẩn buồn vui mỗi thân phận... Lần Thống tháp tùng cụ Mạnh lên Việt Trì, văn nhân tỉnh lẻ đua nhau khệ nệ ôm sách tặng vị giáo sư, ngõ hầu mong con mắt xanh ông liếc đến. Tôi cũng có sách mới, nhưng chỉ mang một hai cuốn nhằm tặng Thống và Văn Giá... Sau khi đề tặng thì không thể dấm dúi trao sách trong bóng tối, tôi đành có lời với vị giáo sư: - Xin được thất lễ, vì tôi không muốn làm phiền giáo sư bằng việc tặng sách... Một lúc sau Thống khẽ khẽ nói cho riêng tôi: - Ừ, không phải ai cũng nên tặng sách... cụ Mạnh nếu có được tặng thì cũng chẳng có thời gian đâu mà đọc... ông đã đúng. Người tặng và người được tặng chỉ vui thực sự khi biết cuốn sách đó sẽ được đọc... https://thuviensach.vn Riêng với những cuốn sách của mình, khi tôi chưa kịp tặng thì Thống đã đọc xong; với một người viết thì có sự chia sẻ nào lớn hơn nữa chăng? Biết Thống, và có Thống tri kỷ cùng sinh mệnh chữ tôi đã được nối thêm những phút giây hạnh phúc nồng nàn sáng tạo. Tôi phải mang ơn văn chương hay mang ơn Thống đây? Tản-Mạn-Về-Dặm-Ngàn-Hương-Cốm-Mẹ-của-Nguyễn-Tham-Thiện-Kế sẽ mãi là thiên-tùy-bút-phê-bình, một nỗi đau của riêng Thống hòa cảm thân phận cùng tôi lặng nhìn một thời nước Việt phôi phai, thay đổi. Sự hòa cảm này, dường như đã lâu lắm tôi mới được thấm ngấm, kể từ Hoài Thanh, Hoài Chân... Nhiều lúc, tôi dim mắt hình dung, nếu những cuốn sách của tôi không được Thống đọc... Và buổi hàn huyên người viễn xứ kia... nếu không có những bông hoa ly trong bó hoa trang trọng của Thống thì bóng đêm sông Hồng đâu có được nét hào hoa lưu nhớ đến thế... Tháng 3 năm 2012 https://thuviensach.vn ĐỖ PHẤN Kẻ hạnh phúc vì sự thất vọng "Có nhiều con đường để xuyên qua một rừng cây. Có nhiều rừng cây chưa in dấu con đường. Nhưng không có con đường nào đủ dài để đi xuyên qua rừng người. Rừng cây, rừng người. Chặt cây phá lối đi qua một rừng cây. Phía bên kia lại bắt gặp rừng người. Chen nhau mà đi. Vòng quanh... vòng quanh. Rừng người bất tận...[6]" Rừng người càng bất tận, nhân vật của Y càng hẫng hụt cô đơn. Khép sách, tôi những muốn tìm giúp anh ta giải pháp thoát khỏi Rừng người nhưng ngoảnh lại, giật mình nhận ra chính mình cũng đang tõm rơi bơ vơ giữa Rừng người. Văn Y trần trụi cuộc sống. Tỉnh táo, không phán xét, thản nhiên tới mức lạnh lùng. Cuồn cuộn ngấm ngầm cơn khát vượt qua cánh rừng thành phố tìm lại những bóng cây an hòa hiền lương từng hiện hữu và luôn tiềm ẩn giữa mỗi con người. Đó là lối văn gần với "Kẻ xa lạ" của Albert Camus[7], … "Hoa từng mùa" của André Maurois[8]. 1 Y - áo pull quần bò, trong ánh sáng dịu, mơ hồ nghiêm cẩn lẫn suồng sã, khoanh chân trên sàn, ôm cây ghi ta gỗ, những ngón đẹp như tay vũ nữ búng những hợp âm rời vụn giữa đám bạn: Bảo Ninh, Nguyễn Việt Hà, Phạm Xuân Nguyên, Chu Hồng Sơn, Văn Sáng… liền bên một thiếu phụ mặn mà... Chivas Regal 18 năm. Vài món nhắm đa sắc ngả sang xu hướng ẩm thực chay. Bữa nhậu có vẻ vừa như bắt đầu, nhưng cũng có vẻ đã diễn ra từ tuần nào, năm nào, tháng nào của những ngày cũ. Nói là sang trọng cũng phải mà hoang đàng, bừa bộn cũng có lý... https://thuviensach.vn Gương mặt biểu cảm của những xung đột: mái tóc cắt ngắn lượn tròn, màu xanh đen vẫn chủ đạo toát lên trẻ trai, ngang tàng, tự tin tươi mới. Vầng trán cao vừa độ ẩn chứa những bất thường và thông minh chìm lặn. Chòm râu phơ phất kín cằm ngả màu hoa lau xám, buông trước ngực như khẳng định vị thế của bậc trưởng lão nếm đủ mùi vị thế cuộc. Đêm trắng. Vẽ. Viết. Thay đổi tọa độ. Say. Da quá mịn so với tuổi ngoại ngũ tuần, xanh tái, ửng men, cặp môi ham hố, đam mê đỏ son không bình thường như kẻ mới biết khui nút chai. Ánh mắt qua cặp kính mắt tròn muôn thuở sáng trầm: mơ, quái, phiền buồn, biểu cảm trạng thái thấu thị hình ảnh phía sau, phía trước và chẳng muốn nhìn thấy gì, nhớ gì. Gương mặt im im, phẳng lặng trĩu ký ức thời gian cộng hưởng. Y dửng dưng hay Y đang chịu đựng sự diễn xung quanh. Phải, có lẽ Y là gương mặt duy nhất tôi đã gặp có sự kết hợp tréo ngoe giữa hiện đại và cổ xưa, giữa trẻ và già, giữa lịch lãm và hầm hố mà vẫn có một thống nhất thuần khiết nào đấy mà người ta gọi là sự trong sáng của tâm hồn. Sự kết hợp một phần do tạo hóa, một phần do nỗ lực chính nhân vật tự tạo ra cho mình với niềm xác tín vào giá trị của sự khác biệt hoặc không thể chịu đựng nổi sự đồng dạng, trùng khít theo trình tự số đông phép đếm của chứng minh thư nhân dân... Giọng Y đột ngột nấc lên cao chua gắt rồi đổ ào thổn thức, lịm chìm, vang, ấm. Âm giai ư ư a a tãi ra kéo dài. Hẫng hụt. Hẫng bởi bỗng Y không thiết trò hát hò chứ không phải thiếu chưởng lực. Thật khó biết Y đang vui hay đang buồn. Lung bung mấy khúc ứng tấu, Y buông đàn, nâng rượu băn khoăn ngắm mãi ly giữa những ngón trắng bệch tìm kiếm thông tin nào đó dưới đáy. Chẳng có thông tin nào ngoài thông tin thân xác Y đã lưu trữ mã gen di truyền của chính Y. Có chăng là chúm râu te tua, kiêu hãnh nhúng vào ly https://thuviensach.vn Chivas ướt sũng... Và khi say, Y yên vị, tự gục xuống vòng tay mình thiếp nhẹ... 2 Dọc ngang phố Hà Nội ngẫu nhiên có thể gặp Y bất kỳ trước tín hiệu đèn giao thông, xe máy nhạt màu, đủ chắc khỏe luồn lách, bật vọt khi cần. Mũ bảo hiểm cũ cũ. Kính John. Nghiêm nghị nhìn thẳng. Khép gối. Không muốn chạm vào ai. Và chắc chắn không muốn ai chạm vào mình. Sau yên xe, một chiếc mũ buộc hờ phòng khi có khách rượu quá giang. Chòm râu lơ phơ đưa đẩy sau luồng khí ép của những động cơ chuyển động phía trước. Y bỗng bí ẩn, kín bưng như được chụp lên mặt lớp silicon. Chiếc mặt cô đơn, bơ vơ giữa đồng loại, trôi trên đường sau đêm trung thu. Khó mà đoán định được người đàn ông song song cạnh mình thuộc thành phần nào giai tầng xã hội hiện hành. Quá nhiều đáp án cho một nghi vấn. Người ông ngoại lách đường hấp tấp đi đón cháu. Một viên chức hồi hưu trước tuổi vội đến bãi bia. Gã nghệ sĩ chưa kịp thành danh. Vị giáo sư khó tính hay vặn vẹo. Mà cũng có thể là tay đề đóm, tranh thủ kiếm thêm cuốc xe ôm, giải đen... Bốc điện thoại, tôi chờ. Sau mươi phút ông anh ngật ngưỡng tới. Trạng thái giữa ể oải và bình thản, không thể nói là nguội lạnh dành cho tôi mà cũng có thể dành cho ai đó. Ví như là một tinh thần dân chủ tương tác trong giao tiếp vậy... Tôi nghĩ mình sẽ phải tháo chiếc mũ bảo hiểm treo sau xe máy của Y sao cho nhanh. Chiếc quai mũ thấm mồ hôi, khóa bấm khi mở khi không. Bà lão xách bu gà đứng dựa gốc sấu bỗng xông tới bám lấy Đỗ Phấn, lườm bật tôi ra: - Ờ cái bác này, sao đi tranh xe ôm của tôi? Tôi gọi trước, tôi gọi kia mà... Hình như có nụ cười giữa phờ phạc râu. Y tưng tửng lạnh, ngả xe làm như sẵn sàng chở bà lão ôm gà. https://thuviensach.vn - Nào cụ về đâu? Bến xe Mỹ Đình hay ga Trần Quý Cáp? Cơ hội để cho tôi kiếm thêm mấy đồng riệu dồi. Bà lão ôm gà bỗng cảm thấy không ổn, hấp háy nhìn nhìn Y hồi lâu. Nhãng ra liền. - Không, không, tôi vái cả nón. Ông già râu trắng tới ngực thế này thì sức mấy lai thồ bà lão này bảo đảm. Không khéo lại vạ lây với ông... Chẳng dại. - Tôi lấy rẻ nửa tiền thôi. Chỉ lấy công không tính tiền xăng. Y nì nèo, gạ thêm. - Ông lão này hay nhỉ, đã bẩu không là không mà lại. Cũ người như thế mà cứ ám người ta... Nét cười hư vô ẩn trong râu. Đã kịp chụp chiếc mũ lên đầu thằng em dại. - Đi đâu bây giờ nhỉ? - Giọng Y nhẹ hều. Anh và em ngẩn ngơ một lúc. Chiếc xe vẫn cứ nổ máy tiến lên. - Chặc, người này làm xe ôm cho người kia. Cùng một vòng tròn. Nghệ sĩ, đôi khi làm xe ôm cho mình không xong... Có lẽ thế, thưa ông anh phận nghệ sĩ không phải lúc nào cũng được nhìn nhận khách quan ngay cả trong những điều sơ đẳng. Họ đã, đang và mãi mãi phải chịu đựng "bất công hồn nhiên" những gì thuộc về thế giới hiện thực, ngoài nghệ thuật của họ. Mùi cognac, mùi sơn dầu quyện vào nhau, phụ họa với giọng bỗng xuống trầm, hình như Đỗ Phấn đang buồn. Không, có lẽ chẳng cứ, bất cứ lúc nào thì Đỗ Phấn cũng có khoảnh khắc buồn vui đan xen. Bà lão ôm gà, đâu biết "ông lão cũ người" là một trong những nghệ sĩ đa tài đặc sắc nhất nhì thế hệ sinh những năm 50, người Hà Nội gốc. Một gương mặt văn nghệ đương đại mà ai không cơ hội tiếp cận, coi như đã thiệt thòi một cảm giác đặc sắc về nghệ sĩ Hà Nội. Đó là cảm giác dung lượng văn hóa đủ nhâm nhi mấy chục năm nữa trong bộ nhớ kí ức của Y về https://thuviensach.vn Hà Nội được nén chặt giao thoa, ánh xạ qua trực cảm văn hóa đương đại, phảng phất nỗi buồn cổ xưa và toát ra bao dung của những chiêm nghiệm... Cao hứng hỏi rằng Y có phải là người tài. Suýt nữa Y nấc lên cười khành khạch. Bản mặt hài hước, nghiêm trọng sáng bừng, oặt ẹo những sợi râu như rối thêm... - Người tài? Ư hư... hư là người ngu nhất thế gian thì có lẽ hợp cách hơn cả... A, những bậc kiêu hãnh nào đủ ngạo nghễ tự nhận là mình ngu nhỉ? Trong Y sẵn những con đường kí ức Hà Nội dẫn đến mấy địa chỉ ẩm thực, văn hóa, lịch sử đã được thẩm định bằng thói quen lặn lội hoặc có thể là sự trải nghiệm. Cũng tương tự như chàng trai Dao đỏ trong cánh rừng nguyên sinh quen thuộc. Ngang qua ngôi biệt thự cổ phố Quang Trung, Y thủ thỉ: - Kia, bên phải là ngôi nhà cũ của nhà mình. Mình sinh ra và lớn lên ở đó. Ông bà cụ mình đã bán nó với giá 400 cây vàng để dưỡng già và chia cho các con. Vậy mà khi lấy vợ ra ở riêng, rời bố mẹ, tay trắng tự lập... long đong ba bốn lần chuyển đổi... Trầm trầm dọc con đường Nam bộ cũ, Y lắng tai: - Hình như đâu đây có tiếng tàu điện leng keng. Trò nghịch dại bám đuôi xe điện còn chưa hết sợ mỗi lần bám hụt. Tôi bỗng nhớ bài tùy bút "Leng keng tàu điện" - của Y về nỗi ám ảnh hẫng hụt của một Hà Nội mất đi một không gian văn hóa khái quát cả một thời. Buổi sáng mùa đông sương mù, cùng Y xì xụp trong quán phở gà rộng chưa đầy 20 mét vuông, đầu dốc xuống làng Ngũ Xã, giờ đã là phố Ngũ Xã, Y bỗng đẩy cao cặp kính mắt tròn gọng đồi mồi. - Đố ông biết tại sao phở đây ngon, đông khách, giá hợp lý? https://thuviensach.vn Dĩ nhiên làm sao tôi biết. Y chăm chú hướng cái nhìn về người đàn ông cao lớn, khăn mặt choàng qua vai, tất tả. - Nhà văn Vũ Bằng là cậu ruột chủ quán này... Tự dưng vị phở tôi đang lắng đắng bỗng dậy lên hương vị cổ xưa khác thường. Nó đặc biệt đến nỗi, tôi nổi hứng gọi luôn một cú điện thoại viễn liên khoe với bạn mình đang dùng món phở đặc biệt, dù biết nửa trên trái đất người ta đang yên giấc miên du. Hẹn với người xa rằng, một ngày gần cùng Đỗ Phấn, đến lại nơi này. Bên góc phố quen ven hồ Tây... Y dừng xe nhìn mặt sóng. - Tôi đã hôn cái hôn đầu đời ở gốc cây kia. Cây chưa già mà người đã già. Lang thang café phố cổ Y "tư vấn": - Không thích ở nhà tôi thì kiếm khách sạn mini ở khu vực này. Rẻ. Sạch. Tiện cho mọi cuộc gặp, ăn nhậu, giao thông... Dọc phố Nguyễn Hữu Huân, một cái liếc mắt ngang. - Kia ghế gỗ chân bệt, gần cửa sổ, quán café Lâm nơi Nguyễn Sáng thường ngồi. Mình hay bám theo ông cụ đến đó hóng chuyện người lớn. Tình cờ lọt tai câu chuyện Nguyễn Sáng than với học trò: Em ơi, anh bị nhân tình hờn quá, hôm qua anh đi bên này đường, nhân tình anh đi bên kia đường, mắt anh kém quên không đeo kính, nhìn không ra nhân tình. Thế là hai bên cãi nhau tưng bừng. Khổ thân anh chưa...? Đấy cũng là nơi Lưu Công Nhân hẹn tôi đến café, xem lại những bức tranh yêu thích mà ông Lâm sở hữu... Với Lưu Công Nhân, Y và người bạn Chu Hồng Sơn dành cho một góc riêng kính trọng và mến yêu khó bì. Sinh thời Lưu Công Nhân về quê Lâu Thượng dăm ngày đã nhấp nhổm nóng xuôi Hà Nội tụ bạ với Đỗ Phấn, Chu Hồng Sơn ở 19 Hàng Bài. Tay chơi Lưu Công Nhân, tít đuôi mắt đa tình nhìn xuôi con nước. https://thuviensach.vn - Ở Hà Nội mà không uống với hai con giời ấy một vài ly cognac thì coi như chưa xong với Hà Nội. Với Đỗ Phấn, Lưu Công Nhân ngoài sự trọng tài liên tài người trẻ, ông còn sở hữu mối thâm giao đặc biệt kéo dài hai thế hệ. Trong kháng chiến, cụ Mộ Thanh - một họa sĩ và nghệ sĩ nặn và chơi gốm là người cha khả kính của Đỗ Phấn đã tác thành mối lương duyên chồng vợ cho Lưu Công Nhân. Chiếc cặp vẽ buộc sau xe máy, Lưu Công Nhân thi thoảng mở ra khoe ký họa nóng còn có những bài viết của mình trên báo. Trong xấp báo cắt có cả những bài ký tên Đỗ Phấn. - Nhà văn các ông viết thì đã đành, nhảy sang vẽ amateur không nhiều lắm và cũng không mấy thuyết phục. Họa sĩ chúng tôi thì lại càng hiếm kẻ viết văn, viết báo. Nhưng tôi xin thưa với ông là tôi tự hào mình là một trong những họa sĩ có khả năng diễn đạt được tư duy của mình. Và nổi trội trong lớp họa sĩ sinh sau chiến thắng Điện Biên, thì Đỗ Phấn vẽ là một họa sĩ tài năng, viết như một nhà văn chân chính tự hành xác với ngôn từ... Bệnh parkinson khiến những ngày cuối đời Lưu Công Nhân nặng nề. Ông than với Đỗ Phấn thèm lãng du đây đó vẽ, thèm không khí có người mẫu trong căn phòng có lò sưởi với giá vẽ căng toan sực mùi sơn dầu. Không đầy 24 giờ sau, Đỗ Phấn và Chu Hồng Sơn bay từ Hà Nội vào Sài Gòn. Họ chở Lưu Công Nhân trên xe cứu thương đến một resort ngoại thành... Và Lưu Công Nhân hớn hở gọi điện ra khoe với tôi rằng đang ngồi với quí ông Đỗ Phấn và tôn ông Chu Hồng Sơn... Một tuần sau Lưu Công Nhân mất... 3 Hơn một lần, phòng văn Đỗ Phấn, khoảng nửa đêm về sáng tôi bỗng thức giấc vì tiếng rít thuốc lào. Đỗ Phấn đờ đẫn dựa lưng vào kệ sách. Chiếc kệ bày sách, không đồ sộ, bừa bộn nhưng nhiều sách quí. Mấy món đồ sứ cổ. Bộ sưu tập kính cổ. Sưu tập đồng hồ cổ. Sưu tập tẩu thuốc. Kính lão tụt vướng cánh mũi. Khói thuốc lào nồng cay luấn quấn chòm râu. https://thuviensach.vn Laptop sáng. Tập bản thảo. Từ điển. Bộ trà. Ly rượu cao. Xem ra chữ đang ngắc ngứ. - Tài phẩy bút vẽ vài nét cũng có tiền. Anh dây dưa với văn chương làm gì cho bạc nốt mái đầu ba phân... - Mình không dây nó thì nó dây mình. Muốn yên mà xong đâu. Tôi trót đa mang tình đầu tay ba. Văn chương và hội họa. Nhưng hội họa chọn tôi trước. Đã yên lòng với hội họa. Bây giờ đến lượt văn chương chọn hành tôi. Tình cũ không rủ cũng đi... Đó là thế giới trong tôi, tôi tìm lại... - Nghĩa là văn chương đã mặc định số phận? - Có lẽ vậy. Y quay lưng vươn người mở tủ. Chiếc khay da thuộc có trụ quay, rãnh lõm xếp những chiếc tẩu thuốc. Cặm cụi nhồi thuốc lá với vẻ mê say lạ kỳ. Tẩu nghi ngút tỏa khói. Y bập bập lấy hơi, hít lép phổi như sợ rằng nay mai sẽ không có cơ hội hút thuốc. - Cái gì cũng tới hạn của nó. Ví như đám tẩu thuốc tôi trưng kia. Mỗi tẩu thuốc chỉ hút được bao lần mồi thuốc. Hút hết số chất liệu gỗ hay đá nào đó sẽ chai lì không cộng hưởng với khói thuốc để mang lại khoái cảm cho người dùng nữa. Về hình dáng, chiếc tẩu vẫn nguyên vẻ, nhưng thực chất đã kết thúc phận sự. Số phận gõ vào khúc quanh nào của mình thì mình lên tiếng... - Văn chương mang lại cho anh hy vọng? - Không, chẳng hy vọng gì. Sống đã là hy vọng rồi, tôi không hy vọng nhiều lắm... Có lẽ vậy. Ngôn ngữ văn Đỗ Phấn giao thoa giữa truyền thống và hiện đại, tạo sự cân bằng giữa thủ pháp tượng trưng, ẩn dụ. Nhưng cảm giác thời đại ở giọng tự giễu, tự sự, thờ ơ, cố tình đẩy tới cái sự nhạt, sự mòn nhàm, ể oải nhằm hướng người đọc tự thức tỉnh thực tại vây quanh. Tiểu thuyết "Vắng mặt"[9] vào chung khảo Bách Việt là một minh chứng sinh động nỗi bi kịch thân phận con người trong xã hội mà nghệ sĩ đương đại chỉ là một https://thuviensach.vn biểu hiện ví dụ. Mi (tác giả - nhân vật) loay hoay, dằn vặt giữa những thứ tưởng là tình yêu, tình bạn, người quen, đan chen vào đó, sex như một giải thoát, như một phương pháp an trấn tinh thần hoang mang đi tìm ý nghĩa cuộc sống hữu hạn, đang bị giằng xé bởi đa dục vọng. Rằng cuộc sống tù đọng vô nghĩa như vậy, hà cớ gì con người còn cố tình làm cho đời sống của mình thêm bi kịch vì những thứ còn vô nghĩa hơn. Những nếu không có những giây phút ngộ nhận nhất thời thành thật đó thì có lẽ bi kịch của Mi còn lớn hơn những gì ta thấy. Ngộ nhận này dẫn đến ngộ nhận kia. Ngộ nhận đến mức hoàn hảo của ngộ nhận. Lạc quan, niềm yêu sống không lấp ló xuất hiện ở tác phẩm này. Nó vắng mặt trên bình diện thị giác. Nhưng lại "có mặt" khi chúng ta gấp sách lại. Cuộc sống không hoàn hảo nên khao khát một cuộc sống hoàn hảo. Sự vắng mặt nhân tính. Nên càng khao khát nhân tính. - Với nghệ sĩ Đỗ Phấn điều gì là quan trọng nhất? - Chơi. Đi chơi... - .................. - Không dễ gì biết chơi và đi chơi. Đó là thước đo sự thấu thị đời sống xã hội của người nghệ sĩ. Và cả đẳng cấp của nghệ sĩ nữa... - Anh ở đẳng cấp nào? - Đẳng cấp của tôi - tiêu chí của tôi... Bệnh ham chơi là bệnh nghề nghiệp. - Sao lại phải sưu tập tẩu thuốc nhỉ? - Có những điều không biết để làm gì. Nhưng có nó còn hơn không có gì. Ví như núm vú của người đàn ông chẳng hạn, nó vô nghĩa về sinh học, nhưng thử tưởng tượng xem, nếu một sáng mai ta tỉnh dậy không thấy núm vú đâu... - Đã có bao giờ Đỗ Phấn ngộ nhận... Y cười buồn, nhấp ly rượu cao. https://thuviensach.vn - Ngập chìm trong một thế giới ngộ nhận. Chúng ta có thoát khỏi nó không nhỉ... Sự ngộ nhận chừng mực nào đó khiến chúng ta làm việc hiệu quả hơn. Nếu không có ngộ nhận, chắc cũng không có thế giới này. Ngồi bó gối như một nông dân giữa những bức tranh và giá sách. Ánh mắt Y vừa hân hoan vừa buồn nản. - Ngộ nhận lớn nhất là ngộ nhận về bản thân, về cái tôi. Nó biểu diễn bằng đồ thị hình sin. Mê. Tỉnh. Y luôn là thứ gì đó dễ hiểu, dễ nắm bắt. Nhưng vừa hiểu xong, vừa nắm bắt xong lại thấy mình chẳng hiểu gì Y cả. Y vừa hút vừa đẩy. Trong Y dễ có đến bốn năm phiên bản chức phận. Một giang hồ ham mê các hành trình dọc ngang nước Việt, thi thoảng hứng lại nháy lên Tây Tạng, tạt ngang Paris lang thang thăm các bảo tàng, lăn lóc ở quận 13 nhâm nhi cognac. Chưa kịp gặp để uống với nhau chén tẩy trần thì đã nghe bay sang Băng cốc rồi vọt sang Úc-đại-lợi xem phần dưới Trái đất thiên hạ vẽ vời thế nào. Một thầy giáo đạo mạo niêm nót đứng trên bục giảng Đại học. Một binh nhất ôm súng nơi tiền đồn vẫn mải mê ghi chép. Một họa sĩ bài bản, bước đi giữa đường, tìm thành công trong khó khăn chứ nhất quyết không chịu đi tắt, đón đầu. Một nhà văn ể oải giễu nhại một cách đủ thâm trầm. Một nhà báo cá tính, trường lực giữ chuyên mục: Tản mạn hàng ngày của báo Lao Động, bảy tám năm liền với những phát hiện vấn đề khái quát các hiện tượng xã hội. Tất nhiên, đôi khi ý tưởng có lặp lại, nhưng câu chuyện kể của Đỗ Phấn thì bao giờ cũng nóng, mới... 4 Đỗ Phấn - con trai một người chiến sĩ cộng sản bị thực dân Pháp bắt năm 1939 và kết án khổ sai chung thân tại Sơn La từ năm 1940. Bút danh Mộ Thanh được sử dụng khi Cụ làm tờ báo Suối Reo cùng với Tổng biên tập Xuân Thủy. Bài thơ "Nói với ngục" của Cụ nhiều năm in sách giáo khoa của hệ thống giáo dục Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, sau hòa bình... Công tác tại báo Tiền Phong, Cụ dịch sách tiếng Trung và tiếng Pháp. Sau chuyển sang làm Tổng biên tập Nhà xuất bản Thanh Niên và chuyển https://thuviensach.vn cơ quan lần cuối sang Ban liên lạc đối ngoại Trung ương. Cụ về hưu sớm. Mê cổ vật. Say gốm Việt. Cụ tự mày mò nghiên cứu và tái tạo lại những màu men gốm cổ thời kỳ Lý, Trần, bằng phương pháp nung đốt cổ xưa. Giới sưu tập cổ vật Hà thành ngày nay nhắc đến Cụ vẫn một lòng ngưỡng mộ. Có người cha và các ông chú Bộ trưởng, tướng lĩnh làm bệ đỡ hoàn hảo, Đỗ Phấn dễ dàng có thể tìm kiếm chức Vụ trưởng, Cục trưởng nào đó không mấy khó. Nhưng Y đã sống thật, dừng lại tìm lối riêng, làm một nghệ sĩ tự do, sống bằng nghề vẽ. Sống đàng hoàng rồi mới "bốc bàn phím" viết văn để thỏa cơn nghiền chữ, và làm báo với ý thức chức phận công dân thuần túy. Hình như đã một lần tôi tiếc hộ. - Sao anh không tận dụng chuỗi hồ sơ cách mạng đỏ tận móng chân nhỉ? - Các cụ làm cuộc cách mạng của các cụ thì mình cũng phải làm cuộc cách mạng của mình. Nếu không ngắt đoạn hẳn với ưu việt thừa kế chính trị, thì sẽ không có một con người Đỗ Phấn hôm nay. Tôi đi ra cuộc đời bằng chính khả năng trí tuệ, và sức lao động của bản thân... Ngộ về mình cũng là cách mạng... Mỗi thế hệ chỉ có khả năng làm một cuộc cách mạng của mình. Nhong nhong sau xe Y, tôi hỏi vu vơ một phép thử. - Nếu bà cụ ôm gà vừa rồi nhất quyết đòi lên xe thì anh sẽ ứng xử thế nào? - Thì chở bà cụ đi và lấy tiền. Nếu lúc đó tôi có nhã hứng. Đằng nào bà cụ chẳng đi xe của một ai đó. - Anh cũng dồi dào đạo đức nhỉ...? - Đúng quá, lao động thì phải được nhận công, đạo đức thứ nhất. Tôi giúp bà cụ di chuyển đúng lúc theo yêu cầu đã là đạo đức thứ hai. Đạo đức thứ ba, là tôi không khiến bà cụ phải băn khoăn vì mang ơn, nếu như tôi không lấy tiền xe ôm. Tôi sẽ mất công giải thích, mất thêm thời gian. Trong https://thuviensach.vn khi mấy đồng bạc vụn thực sự không giúp được ai bất cứ vấn đề gì ngoài chiếc bánh mì vụn. Đạo đức thứ tư dành cho tôi: đó sự rạch ròi, mà người ta gọi là văn minh... He he. 5 Tầng IV. Phòng vẽ liền kề phòng viết. Sách và tranh chen chúc. Một không gian yên tĩnh nghe thấy cả nhịp thở của chính mình. Thật khó diễn tả cảm giác trước bức tranh Nhức nhối da cam. Bức tranh mang lại cho Y huy chương vàng triển lãm nghệ thuật toàn quốc. Một tác phẩm đậm cá tính Đỗ Phấn nhất, nhưng vượt lên những gam màu xám sẫm vốn chi phối hội họa của Y là thứ ánh sáng trong ngần sáng soi những bóng tối của đời người. Màu đỏ máu của chạng vạng hoàng hôn phớt bóng đêm đen tràn suốt bức tranh, làm nền cho bốn nhân vật. Bốn bố con. Bốn người thì ba người bị hao khuyết hình thể. Ông bố thương binh khăn mặt vắt vai, ngồi trên ghế bệt, bên chân giả khuất trong nền tối, đang méo mồm dỗ dành bón thìa thức ăn cho đứa con út tong teo hai cánh tay, cứng khoèo, đầu to trớ. Đôi dép nhựa lệch màu, lệch size để trước mặt. Để chỉ mà để cho có dép. Vì nó không có khả năng tự di chuyển. Đằng sau nó, thằng anh tắm trong màu đỏ, hốc mắt đen thui, cúc áo cái còn cái mất, hở ngực, phơi bụng hai tay chống hai nạng tập tễnh đang tiến lại chờ đến lượt được bố cho ăn. Hình thể, sắc màu dường như đang vang động tiếng nạng gỗ lộc cộc. Bên trái, đứa chị lành lặn tất tả, bóng đổ dài đen thẫm, như vừa đi chăn trâu cắt cỏ về, nón mê còn ngửa sau vai, bước lên từ cửa bếp, tay run run nâng bát cháo? Như rước một vưu vật mang vào cho đứa em trai chống nạng chờ. Cơm nguội? Cô đang bước qua bức tường gạch xây dở, long lở, không kịp trát, vừa ngăn đôi gian nhà. Cây cột tre đã sẵn lỗ đục chờ móc cài một tấm liếp che tạm... Nửa lành lặn hài hòa nhẹ bỗng, nửa tật nguyền trĩu xuống. Ba trên Một hay là Một trên Ba? Cái giá hòa bình trả cho cuộc chiến không phải chỉ tàn một đời người mà là kéo lê di họa vài ba thế hệ. Nhưng sống sau chiến https://thuviensach.vn thắng là vậy, phải chấp nhận sống cuộc sống tật nguyền còn hơn không có cuộc sống. Một trong những bức tranh Việt đáng xem nhất về chiến tranh Đông Dương suốt mấy chục năm trở lại. Tranh của Đỗ Phấn có nhiều thứ để xem. Và không dễ xem. Ngoài những yếu tố thẩm mỹ của một tác phẩm hội họa đòi hỏi về màu sắc, bố cục, hình họa thì ý tưởng chủ đạo của mỗi bức tranh luôn được đẩy tới hạn khiến tranh Đỗ Phấn can dự đến đời sống xã hội nhiều hơn mức cần và đủ của một tác phẩm hội họa thông thường... Không ngẫu nhiên Đỗ Phấn thích Salvador Dali. Trong không gian tối thiểu chứa lượng thông tin tối đa. Dạng con chíp. Sự vận dụng này Đỗ Phấn ưu ái dành cho các tiểu phẩm báo chí nhuốm màu sắc văn chương. Với dung lượng vài trăm chữ vượt lên hơn ngàn chữ, Đỗ Phấn luôn nêu được một vấn đề xã hội đã được khái quát, truyền "quả bóng tư duy" sang cho bạn đọc. Đỗ Phấn từng trả lời phỏng vấn: Làm hội họa phải quan sát nhiều, phải có nhiều kiến thức về hình ảnh, tôi luôn thèm khát được nhìn thấy những hình ảnh mới lạ, thế là vác tiền đi chơi. Là ý thức đầy đau đớn về bản sắc riêng trong sáng tạo. Là nỗi thèm khát đến tuyệt vọng bản sắc cá nhân, bản sắc dân tộc trong mình. Sau nhiều chuyến đi như thế, tôi nhớ tới những họa sĩ như Dương Bích Liên, Nguyễn Sáng... Những người đã có ý thức rất mạnh mẽ về việc hình thành một nền mỹ thuật nói được câu chuyện của người Việt với thế giới. Ông Nguyễn Sáng đã suốt đời gắn bó với đề tài kháng chiến, còn ông Dương Bích Liên thì một đời chỉ vẽ Chủ tịch Hồ Chí Minh... Tôi ngẫm nghĩ về một thế hệ tài năng của hội họa Việt Nam đã không được đi ra thế giới một lần nào trong suốt cuộc đời, phải vẽ tranh chợ để kiếm sống, tài năng không được dùng vào việc gì... Hội họa thế giới nửa thế kỷ qua không có phát hiện nào đáng kể, Installation, Performance, Land Art, Body Art... là những phát hiện với tham vọng phổ cập, đưa hội họa tới gần công chúng hơn, nhưng thực tế nó chỉ tới được với lượng người https://thuviensach.vn xem không đáng kể, vài trăm người là cùng. Còn hội họa Việt Nam thì... có lẽ rất lâu nữa mới hòa nhập được vào mặt bằng của hội họa thế giới. Giá các bức tranh của các họa sĩ Việt Nam ở các gallery ngoại quốc là giá của hàng souvenir, của quà tặng, chưa phải giá của tác phẩm. Chúng ta chỉ mới có sản phẩm của hội họa chứ chưa có tác phẩm hội họa. Nếu như không có cây đàn trên tay, thì dường như tôi chưa bao giờ thấy Đỗ Phấn cười hả hê, hay voice những âm thanh không bình thường, dù giữa bạn bè cật ruột lạm phát chuyện hài hước trong căn phòng làm việc của họa sĩ Chu Hồng Sơn ở 19 Hàng Bài hoặc ở quán rượu, quán café quen. Hoặc ở chính căn nhà mình, Y cũng chỉ rủm rỉm chuyển động bờ môi, gọi là cười. Y phân thân nửa ở trên lơ lửng trời nhìn xuống bản thân và quan sát mọi người, nửa nhập thế tham dự cuộc vui. Hân hoan đấy mà cũng ngán ngẩm đấy. Bàn tay nuột đến khó tin là của đàn ông, kiêu kỳ nhấc ly rượu khẽ chạm vào môi, nhón hạt lạc, vê vê vỏ lụa, tách hai mảnh lá mầm, gảy khẽ vào miệng, dùng răng hàm nghiền chứ không nhai. Trường hợp bất khả kháng cảm xúc thì Y chêm vào đôi từ đắc địa với ngữ cảnh khiến bạn bè ồ lên tán thưởng rồi lại lui về trong góc riêng yên lặng. Cái góc lặng tỉnh queo bao quát không gian bàn tiệc, rượu trong chai chưa kịp cạn, mà xem ra các bạn chưa bễ môi thì Y đã kịp ngoắc tay gọi hầu bàn. - Gọi hộ đến địa chỉ này yêu cầu chủ cửa hàng mang loại rượu này đến đây cho họa sĩ Đỗ Phấn... Người ta không mang đến thì sao ạ? - Chú nhỏ cự cãi. Mười lăm phút sau bác xe ôm tóa mồ hôi hấp tấp ôm hộp giấy rượu Chivas vào quán, tiền thẳng đến chỗ Đỗ Phấn. 6 Xích sắt dội lên tiếng vang như trong hang động. Lách xe máy qua hai lần cửa sắt, rồi Y cũng khóa hai lần cửa, không hề lẫn chìa khóa. Dựng xe đúng dấu bánh xe cũ hồi sáng. Treo mũ xe máy đúng khóa móc dưới cổ xe. https://thuviensach.vn Tôi nheo mắt cho quen ánh sáng yếu. Tầng trệt rộng thênh. Chiếc Piano phủ khăn trắng im lìm. Tụt giày. Bật nhạc... Tôi theo Y hành động. Là người uống rượu, mê rượu và chơi rượu. Y biết chiều chuộng mình và những người khách có thể mời đến nhà. Năm tầng nhà ngự trên diện tích 150 mét vuông phố Đội Cấn hầu như góc phòng nào đó cũng có các loại ly cốc ứng cho từng chủng rượu và những chai rượu mạnh dòng whisky Scotch, cognac Pháp nút bấc, nút thủy tinh, nắp nhôm, chai nguyên dấu xi chai uống dở hoặc vang kẹp đôi trong hộp gỗ thông thương hiệu mấy quốc gia quen tên. Có rượu, có ly thì đương nhiên có nhạc và vị trí ngồi khách có thể chọn cho mình bất cứ góc nào cảm thấy thoải mái nơi bậc gỗ cầu thang, sàn gỗ, sopha thả lỏng thưởng thức mác rượu mình thích với chút phô-mai, hạt điều cả vỏ bày đĩa sứ cảnh vẻ. - Bốn năm cuốn sách và hai ngàn bức tranh hiện còn tại gia, không hiểu được ông anh sáng tác vào lúc nào giữa ngùn ngụt hơi men? Trong cơn say "nghiêng ngả bóng giai nhân" từ ngoài phố về nhà, Y khoát tay dừng bước ở mỗi chiếu nghỉ xua xua trước mặt như đuổi ruồi, tay kia với ra sau gãi gãi lưng một lúc ngẩn ra nghĩ lao lung. - Chẹc. Thì cứ làm thôi. Chẳng nhớ lúc nào nữa. Các ông lao động lúc nào tôi cũng đâu có biết. - Anh là người xấu hay người tốt nhỉ... - Rượu tốt hay xấu nhỉ... Giơ cao chai rượu tưởng tượng. Loạng choạng bước, Y nhao vào góc mở cánh cửa tủ. Rượu chai sóng sánh, tủ kính loáng đèn. Tôi lo ngại một va chạm, đổ vỡ. Vậy mà Y vẫn rót rượu đủ hai ly. Đưa ly mời khách. Ực, mu tay quyệt mép. Ư mà râu mép, râu cằm dài lê thê nhưng chưa một lần tôi được thấy Y vuốt. Người để râu dài thường hay vuốt râu. Có lẽ Y chưa hội đủ năm tháng để tạo một thói quen vuốt râu. Năm 2009 https://thuviensach.vn HÀ PHẠM PHÚ Hào hoa mà không lãng tử Những năm tám mươi của thế kỷ trước, cái tên Hà Phạm Phú đã có tiếng vang khi tôi còn là binh bét, lăn lê ngắm bắn, ném lựu đạn. Báo Quân đội Nhân dân hầu như tuần nào cũng đăng bài viết dài kỳ trang hai kéo tràn nửa trang ba ký tên Hà Phạm Phú. Sau bữa tối bo bo rau muống chúng tôi ngồi bó chân trên sỏi ong sinh hoạt chính trị và đọc báo. Cứ đến ký sự dài kỳ là chính trị viên đại đội lại chỉ đích danh tôi đọc. Những cái tên quen thuộc với thể loại ký sự hồi đó trên báo Quân đội Nhân dân của Nguyễn Phúc Ấm, Hà Đình Cẩn, Trần Hữu Tòng… và Hà Phạm Phú chắc ít ai quên. Hà Phạm Phú hay viết về công tác huấn luyện. Đơn vị tôi lại đang huấn luyện chiến sĩ mới nên chính trị viên người Cao Đại – Vĩnh Tường rất mê ông, hôm nào cũng bèn bẹt giọng: Hà Phạm Phú đâu mà không đọc, tìm Hà Phạm Phú mà đọc các đồng chí ạ! Mấy hôm đầu được tín nhiệm vì giọng tốt cũng thấy oai oai, nhưng sau oải dần vì tôi không đủ sức tròn vành rõ tiếng, truyền cảm lên bổng xuống trầm theo sắc thái bài viết suốt liền một giờ. Ăn đói, lại không có dưỡng chất, phải căng họng dưới ngọn đèn bão vàng khè đốt dầu hôi khói phừng phừng như đầu tàu hỏa nhập nhằng cánh thiêu thân, sau mỗi tối đọc báo tôi phải chống gối ho gằn ra bao nhiêu là muội khói đèn bão bám nhầy phế quản. Vì thế cái tên Hà Phạm Phú ngày đó đã ám ảnh tôi những cảm giác trái chiều: Nể phục tài văn sức viết, nhưng cũng thầm oán, lo sợ đọc ký của ông hết tối này lại sang tối sau đến khan giọng lạc tiếng trước bãi quân đại đội. https://thuviensach.vn Thời gian đắp bồi thêm những sự kiện cho tôi biết về ông một cách bình thường của lẽ đời. Tôi có thêm một ông anh thơ văn người Phú Thọ nổi danh là Hà Phạm Phú. Làng Đan Hà quê ông dựa lưng vào đồi chè đồi cọ, hướng mặt ra sông Thao huyền hoặc và liền bên con đường sắt chạy qua. Một làng trung du cổ điển có đồng bãi cho dâu tơ mía ngọt, có đồi bát úp cho hoa trái ngọt lành. Có những ông đồ già nề nếp gia phong… Cảm giác về Hà Phạm Phú trong tôi là hình ảnh người đàn ông lúc nào cũng lịch lãm, cái nhìn thẳng chậm rãi hơi nhuốm màu trịnh trọng. Trên người ông dứt khoát, dù áo pull, áo khoác, áo túi đeo, giày, dép da phải có một thứ đang là đỉnh của mốt, khi thiên hạ xôn xao tìm kiếm thì Hà Phạm Phú đã sở hữu đến nhàu nhò. Tất nhiên là thứ mốt thời trang kiểu công chức nghệ sĩ… Dù mới gặp hay chia tay lâu, khi đối mặt Hà Phạm Phú là thấy ngay động tác chào giơ tay hất ngược phía sau kèm theo tiếng reo: "A, đồng chí" quen thuộc đủ vang ngân trong lúc ông vẫn lúi húi bên bàn làm việc xếp xếp, lật lật tài liệu tiếp điện thoại, đăm chiêu, rạng rỡ và vẫn có nụ cười im im đủ tươi để cho ta cảm nhận rằng ông đang rất bận việc nhưng vẫn quan tâm và chú trọng đến ta. Lạ lùng là ngay cả lúc ấy hoặc ở những hoàn cảnh ngặt nghèo hơn mà tôi đã chứng thì ông vẫn tạo cho ta cảm giác yên tâm gần gũi; rằng ông sắp có động tác hay câu nói nào đó thoát khỏi hoàn cảnh khiến cả hai lúng túng, thoát khỏi sự lẻ loi nào đó ở bên trong ông. Café đen không đường, một chai bia Hà Nội nhỏ nơi góc quán bất kỳ, những đối thoại rời vụn, lửng lơ nhưng nhiều ý tứ sẽ kết thúc cuộc gặp gỡ với ông trong dư vị ấm áp. Nhưng cuộc gặp sẽ ngoặt ngay sang hướng khác, khi ông bất chợt nhận được điện thoại của ai, hoặc ai đó quen thân cũng vừa bước chân vào quán. Một cái lệnh tập hợp ban ra tức thì. https://thuviensach.vn Gọi đồ uống, vẫy đồ nhắm, bày đặt và sắp xếp, ông trở thành thủ lĩnh điều hành cuộc chơi ngẫu nhiên như là đang ở trong cơ quan với tất cả những nghiêm túc và hài hước, bừng náo vừa đủ kiểm soát. Ngẫu nhiên có "giai nhân" thì Hà Phạm Phú sẽ là người sau cùng quan tâm, nhưng lại biết chăm sóc người đẹp một cách cổ điển chết người. Thái độ dửng dưng, một chút cập rập cố tình, nhưng mỗi hành vi kéo ghế, lựa chọn ly cốc bát đĩa, đưa chiếc khăn lau cho người đẹp, thì chao ôi duyên dáng chân thành như trong một lễ nghi cưới hỏi, quả không hổ một thời ông suýt được làm Vụ phó đối ngoại Bộ Văn hóa (dù đã có thông báo miệng hôm sau có quyết định bổ nhiệm!). Nếu tôi ở địa vị người đẹp trong tình thế được Hà Phạm Phú đối xử như thế thì chắc cũng không thể nghĩ khác, rằng mình có nhan sắc minh tinh… Nhưng thực ra với tình ái, chắc hẳn Hà Phạm Phú là con người cổ điển. Ông luôn muốn đóng một hình ảnh duy nhất: Anh mãi mãi là hoàng tử của lòng em. Ông tư tình trong thơ, trong trí tưởng thường xuyên, nhưng khi có người yêu ông thật sự thì ông lại loay hoay cả tháng trời dậm chân tại chỗ. Có thể dạo sáng, dạo tối cùng nhau nhưng đến bàn tay người đẹp cũng không dám nắm. Và tối về… lại loay hoay làm thơ… Thở dài. Hồi tưởng với những giả định nếu như… Ngay cả trong lúc cười nói rổn rảng, ông vẫn có khoảng lặng trầm tư để nghĩ tới công việc còn dang dở. Ấy là lúc nâng cốc bia ngập ngừng hoặc lánh ra góc khuất nghe điện thoại. Cuộc vui chớm sự tàng kiệt thì ông đã đưa tay kéo khóa chiếc túi đeo bụng "roạt" một cái dứt khoát. Thanh toán. Ví mở sẵn, nhưng hóa đơn được soi từ trên xuống và từ dưới lên. Bạn bè tản hết, ông ngồi nán lại tần ngần lóc xóc vài viên thuốc tây trắng đỏ trong lòng tay, chiêu ngụm nước lọc để hóa giải những cốc bia mà trước đó đã cạn hết mình. Cảm giác lần đầu gặp Hà Phạm Phú thật lạ. Sau bao nhiêu năm đọc và nghe người ta nhắc về một Hà Phạm Phú tôi ngỡ rằng chính mình đã thân https://thuviensach.vn thiết với ông từ lúc nào. Một ảo giác chỉ ở phía tôi. Khi biết người đàn ông trắng trẻo, hào hoa, nghiêm nghiêm ngồi trên chiếc xe máy Dream bóng nhức từng chân nan hoa, trước số 9 Nguyễn Đình Chiểu chuẩn bị đi đâu đó, tôi tiến lại và chào ông với tất cả tình cảm thật thà. Sau, gần ông tôi bỗng nhận ra, có những người khi chải chuốt gợi lên sự bóng lộn khó chịu, còn ở Hà Phạm Phú, sự chăm sóc bản thân hay đồ vật, đến kịch trần thì cũng vừa đủ lịch lãm. Vâng, đó là đận tôi và nhà thơ Nguyễn Hưng Hải lớ xớ dắt nhau xuống dự Hội nghị những người viết văn trẻ. Bụi bặm, nhếch nhác loanh quanh mấy địa chỉ trong giấy mời xuôi ngược, gần hết một phần ba số tiền còm xích lô mà chưa biết sẽ ăn nghỉ ở đâu. Vừa lúc chúng tôi đụng Hà Phạm Phú, chánh Văn phòng Hội Nhà văn, thành viên Ban tổ chức. Thấy đàn em mặt dài như bơm hỏng ông liền lôi hai chúng tôi ngồi sau xe vọt đến số 10 Chu Văn An. Nhận phòng xong thì Nguyễn Hưng Hải kêu toáng là bỏ quên hành lý ở Nguyễn Đình Chiểu. Thoáng một chau mày, Hà Phạm Phú tươi cười ngoắc tay. Ba người ngất ngưởng một xe máy. Trên đường về lại Chu Văn An lòng vòng qua mấy phố buôn, ông dừng lại mời đàn em cốc nước mía, bánh sữa Mộc Châu. Nguyễn Hưng Hải nghiện thuốc được miễn phí thêm bao Du Lịch bao bạc. Đẩy cao cặp kính màu gọng vàng, khoanh tay trước bụng ông đặt ánh mắt vào chiếc áo pull vàng ngà nhàu nhĩ của Nguyễn Hưng Hải rồi rơi băn khoăn vào chiếc áo sơ mi chim cò sặc sỡ, chiếc kính râm đen sì của tôi hồi lâu chẹp miệng: - Thế các vị đã có bàn chải, kem đánh răng, khăn mặt cho tử tế chưa? Chưa có thì mua luôn ở đây. Và… nếu còn tiền thì tôi sẽ dẫn đi tậu thêm chiếc sơ mi cộc tay nữa. Áo xuất khẩu May 10. Đẹp buốt mắt. Tôi quen cửa, giá hời… https://thuviensach.vn Shock! Có mấy tiền còi còn nợ bạn xa bạn gần một hẹn bia bọt hàn huyên, nhưng chúng tôi không thể không mua áo, không thể từ chối nghĩa vụ nghe lời. Ông anh muốn hình ảnh quê hương đèm đẹp một chút, cũng để góp phần vào một hội nghị những người viết trẻ, phải là hình ảnh trẻ đẹp. Hồi bộ phim Ông cố vấn đang phát hoành tráng lên sóng Đài Truyền hình Việt Nam, một buổi gần trưa tôi đang lui cui lo việc nhà thì thằng con chơi ở cổng cuống quýt thất thanh: - Bố ơi, cứu con, cứu con có ông nào định bắt con…Ông kính đen… Nghĩ thằng con mê đọc truyện tranh có thể đôi khi cũng hoang tưởng như bố cũng nên, tôi vẫn cố làm sạch mớ rau muống và nhòm qua cửa sổ xem thực hư. Luống cuống thằng con không đẩy nổi cánh cổng sắt để thoát vào nhà. Tiếng động cơ ô tô bỗng dội lên rìn rỉn, tôi bỗng hoảng thực sự. Shock! Nhao ra… Hà Phạm Phú kính đen, veste xám, sơ mi nuột nà trắng không cà-vạt, giày đen bóng ruồi bay lóa mắt, đang tươi cười vẫy vẫy thân thiện với con trai tôi. Thì ra mấy hôm trước con trai tôi xem phim thấy Hà Phạm Phú trong vai Giám đốc trại giam cháu Ngô Đình Cẩn ngồi trong xe đen đi bắt người. Cu cậu không phân biệt được chân giả đã bị một phen ướt đẫm quần… Vị thế góc hẹp, tôi không dám định luận về tài năng của bậc đàn anh, nhưng chắc chắn Hà Phạm Phú là người được tạo hóa quá tay ban cho nhiều tài, như đa phần những người thuộc thế hệ ông được chọn lựa đào tạo nhằm phục vụ cách mạng lâu dài. Ông trải nghiệm nhiều lĩnh vực. Dày dặn vốn văn hóa để tiêu xài với đời. Mười năm đứng trên bục giảng trường Đại học Kỹ thuật Quân sự, chuyên ngành pháo binh. Vụ Đối ngoại Bộ Văn hóa. Chánh Văn phòng Hội Nhà văn. https://thuviensach.vn Thời kỳ khẳng định tài năng Hà Phạm Phú bắt đầu khi làm phóng viên với những bài viết xuất sắc đăng dài kỳ trên báo Quân đội. Trong nghề báo ông luôn tự hào rằng mình và đồng nghiệp Hà Đình Cẩn là những người nổi danh nghề chữ, đã được chính báo Quân đội đào tạo trưởng thành. Theo ông, bất kỳ tờ báo nào muốn có bài viết hay, thì phải đào tạo được những nhà báo giỏi của riêng mình, điều cốt tử này hình như các tờ báo hiện nay bỏ ngỏ… Đặc biệt khi đảm trách Hãng phim Hội Nhà văn, chỉ bằng chất xám và sự liên tài ông đã khẳng định vị thế của Hãng Phim qua những giải thưởng và dấu ấn đặc sắc của từng thước phim trong lòng khán giả. Kết hợp những cá nhân đậm cái tôi cá tính là các nghệ sĩ, các nhân viên kỹ thuật, các nhà cung cấp tài chính, các đối tác nước ngoài, rào cản hành chính trong không gian rộng lớn Việt Nam – Trung Hoa với hàng chục con người còn khó khăn, Hà Phạm Phú gần như một mình xoay xỏa… Gia tài tinh thần của Hà Phạm Phú là hàng nghìn bài báo, mười sáu tập thơ văn, bốn tác phẩm dịch từ Văn học Trung Quốc và một loạt giải thưởng, tặng thưởng Văn học, Báo chí và Điện ảnh với những bộ phim ấn tượng… Hầu như nhà báo, văn nghệ sĩ khi lái xe có lỡ vi phạm luật giao thông tí tẹo thì liền cười xòa vin cớ: Mải suy nghĩ cấu trúc tác phẩm, xin đồng chí công an bỏ qua… Riêng Hà Phạm Phú không chìa thẻ Nhà báo, thẻ Hội viên Nhà văn, mà xuất trình giấy tờ, ngắn gọn: Vâng tôi sai, nếu có thể bỏ qua được thì đồng chí cho ý kiến ngay, còn không tôi sẽ chấp hành nộp phạt theo đúng luật. Và chính cái lần nộp 1.500.000 đồng theo đúng luật vì quá tốc độ ấy, khi biên bản vi phạm vừa ký xong, chiến sĩ công an giao thông bỗng nhớ ra điều gì: - Thưa bác, bác có phải là nhà báo, nhà văn, nhà sản xuất phim Hà Phạm Phú không ạ? - Vâng, tôi đây. Vấn đề gì đồng chí? https://thuviensach.vn - Chết cháu rồi, ban nãy cháu đã ngờ ngợ… bố cháu với bác là bạn học phổ thông ngày xưa. Nhà cháu có bao nhiêu sách của bác, xem phim do bác làm lần nào bố cháu cũng đi khoe cả khu phố… Cháu… cháu xin lỗi… xin lỗi… Yên vị ngồi ở nhà tôi, tưng tửng ông kể lại chuyện đó như chẳng có liên quan gì đến mình. - Lạ, cháu biết bác mà bác lại không biết cháu, là sao? - Tôi đã từng ẵm nó ngày chim bằng hạt đỗ... Nhớ thừa ấy chứ. Nhưng mình là bậc trên thì lúc nào cũng phải gìn giữ để con cháu nhìn vào mà noi gương. Chứ dạy dỗ lắm lời nhiều lúc cũng là nước đổ đầu vịt... Chưa mấy xa, tôi có dịp cùng ông và người bạn tâm giao của ông: Hà Đình Cẩn về lại miền sơn nguyên biên viễn mà cả ba chúng tôi đều là lính một thời máu lửa. Tôi làm lính viết văn phong trào, còn hai ông là phóng viên xịn của báo Quân đội… Mười ngày rong ruổi dọc biên giới, đến mỗi địa danh chiến sự cũ hai ông bồi hồi nhắc lại những kỷ niệm bị pháo kích, bị thám báo mật phục, khoảng cách sống chết đo bằng sợi tóc. Trước khi rời Mèo Vạc, Hà Phạm Phú quyết định cả đoàn sẽ đi Xín Cái. Nghe nói chúng tôi đi Xín Cái, cán bộ huyện Mèo Vạc khuyên ngăn không nên mạo hiểm. Có thể vào đến nơi, nhưng quay ra thì không đơn giản. Xín Cái là đồn biên phòng xa khuất và gian khó nhất của Hà Giang cách huyện lỵ chừng năm mươi ki-lô-mét. Đường ngựa thồ, đá hộc, đá tảng ngổn ngang như vừa qua trận lũ quét xoắn vặn giống lò xo vượt núi đá xếp nếp trùng điệp. Đứng dưới chân đèo ngửa mặt lên thấy ngựa thồ hàng gõ móng ngay trên đầu mình. Thi thoảng lại ầm ầm đá đất lở, bụi bay cuồng. Vậy mà chúng tôi chỉ có chiếc MPV Jolie 2.0 bò với tốc độ 2km/h. Mặt đường vừa lọt trục bánh xe, qua lớp mây mù ngang tầm tay với sông Nho Quế như sợi chỉ rối. Chúng tôi thay nhau xuống vần đá lở, mở lối. Tôi https://thuviensach.vn nhắm mắt hình dung, nếu như lỡ ra xe lật thì có khi tin điện thoại di động về đến nhà trước khi chúng tôi chạm đáy vực. Nhiều khúc cua khiến tôi và Hà Đình Cẩn bủn rủn toát mồ hôi, không dám ngồi trên xe, giả vờ xuống vần đá mở đường. Bánh xe bên trái sát mép vực vừa đốt ngón tay, Hà Phạm Phú vẫn khoanh tay nhìn thẳng, sắc mặt như sắp tử vì đạo. Lái xe và tôi nản chí bàn lùi. Hà Đình Cẩn im lặng. Hà Phạm Phú gạt đi: - Nếu các ông không đi thì ngồi đây chờ, mình tôi sẽ lái xe vào tận Xín Cái. Ba mươi năm rồi tôi mới có dịp trở lại. Chưa biết khi nào có dịp nữa mà định trước. Năm tiếng sau chúng tôi mới vượt được nửa con đèo. Trời vừa đứng bóng. Sau khúc cua lõm vào khe núi, mái lều tranh phai bạc, chín cô và một thầy giáo cắm bản bỗng ùa ra vây lấy chúng tôi. Những giọt nước mắt mừng tủi. Mấy năm mới có ô tô dân sự vào vùng biên. Họ mời chúng tôi bữa cơm trưa trong ngậm ngùi. Theo qui định vành đai biên giới, họ yêu cầu xuất trình giấy tờ. Đọc đến tên Hà Phạm Phú, họ bỗng reo lên: - Vừa tháng trước bọn em về huyện được xem phim Nguyễn Ái Quốc ở Hồng Kông, không ngờ lại được gặp nhà sản xuất ở đây! Lúc trả tiền ăn, các cô giáo dứt khoát chối từ: - Lần này bọn em cho anh Hà Phạm Phú ký nợ, lần sau qua đây sẽ thanh toán cả thể. Hơn ba tiếng sau chúng tôi mới chạm cửa khẩu Xín Cái. Lại gặp rắc rối. Không được phép qua cửa khẩu! Chỉ huy đồn biên phòng chưa về. Viên đại úy chuyên nghiệp ra tiếp. Đọc giấy giới thiệu, anh tủm tỉm cười: - Mạn phép bác nào là Hà Phạm Phú? Bác nào là Hà Đình Cẩn? - Hai chúng tôi ai cũng là Cẩn, ai cũng là Phú... https://thuviensach.vn Trên cây đào trước cửa, hơn chục chiếc điện thoại di động treo móc khắp cành nhánh như đang hong phơi. Hỏi thì mới biết chỉ ở tọa độ cây đào thì điện thoại mới có sóng. Điện thoại không mấy khi gọi được. Chủ yếu để nhắn tin. Viên đại úy mời nước rồi đi nhắn tin. Lần này lại nhờ cả hai tên tuổi Hà Phạm Phú và Hà Đình Cẩn nên chúng tôi được viên đại úy trực tiếp dẫn ra cột mốc, và thậm chí còn tiến qua cột mốc tới vùng đệm mấy trăm mét nữa. Sau khi chụp ảnh lưu niệm, đại úy nói: - Nếu không phải là Hà Phạm Phú và Hà Đình Cẩn cựu phóng viên báo Quân đội thì hôm nay các bác chỉ còn cách quay về không. Em phá quy định đấy… May mà ngày xưa em đọc hai bác hàng ngày… Lúc này Hà Phạm Phú mới chỉ ra vạt rừng lúp xúp sim mua trước mặt, bật mí: Ba mươi năm trước ông bị lạc vào tọa độ pháo, bị 12 ly bắn thẳng may mà không trúng… Trong tình thế ngặt nghèo ông đã được một cô tự vệ giúp dẫn về hầm chốt. Suốt đêm, cô cầm nến đứng bên soi để ông viết xong thiên phóng sự mười ngàn chữ kịp gửi về tòa soạn. Suốt chuyến đi hễ có dịp là ông hỏi thăm về cô dân quân, nhưng nào ai biết dấu tích của người xưa. Nhìn núi đá xếp nếp răng cưa, ánh mắt ông mờ nhòa. Bây giờ rời chức vụ hành chính nhưng có lẽ văn chương và điện ảnh vẫn còn ám ảnh níu kéo ông với duyên nợ trả vay, hứa hẹn ông sẽ bùng nổ trở lại. Thơ tình thổn thức của ông có thể lên trang báo Tiền Phong hàng tháng. Những truyện ngắn thâm trầm về thân phận con người luôn chuẩn bị in đâu đó. Niềm vui thường trực hiện tại của ông là đam mê dịch chuyển bằng cách tự lái xe riêng. Hà Nội – Đan Hà gần hai trăm cây số, giỗ kỵ, ngày rằm một mình tay lái về thăm quê thực thi bổn phận con trưởng và để nạp thêm năng lượng quê hương cho đời sống thị thành. Xây dựng tủ sách cho trường tiểu học, tặng https://thuviensach.vn quà các cụ cao tuổi hay đóng góp làm đường, tu sửa nghĩa trang, dựng chùa ông nhất nhất tiên phong tâm nguyện. - Mình cho quê hương một giọt nước thì mình nhận lại được cả một dòng suối trong lành. Ông mở rộng vòng tay thú nhận. Vâng tôi biết, chất liệu đời sống làng Đan Hà đã làm móng nền cho bao thiên truyện của ông! Chiếc xe việt dã hai cầu màu rêu đá vừa đủ hầm hố, trang thiết bị độ thêm những tiện nghi xẻng công binh, bình lọc nước, tăng võng, bánh quy, sữa tươi như là để hồi cố những tháng ngày làm phóng viên chiến tranh. Hé cửa xe là ngây ngất thoang thoảng mùi nước hoa, chẳng rõ nước hoa đàn ông hay đàn bà. Kiếm một căn phòng yên tĩnh ven biển hay trên núi ngồi viết hùi hụi như lên đồng mươi ngày rồi lại rời đi nơi khác. Có tiếng còi xe pí pom trước cổng nhà tôi. Tiếng còi xe SUV hùng dũng. Tôi ngỡ ngàng nhìn ra, thì ra là đại ca Hà Phạm Phú vừa bước xuống, vẫn hào hoa chừng mực khi chạm tới sự lãng tử với chiếc áo cộc tay cổ ngắn buông khuy, kính trắng, cười. - Bia Hà Nội chứ? - Dạ. Có em nào không ạ? - Nếu có em nào thì… thì… Ngôn ngữ của ngón cái hất qua vai ông. Đang phân tâm thì tôi đã thấy cuốn tiểu thuyết lịch sử dày cộm, nặng trịch: Hai Bà Trưng còn thơm mực in chìa trước mặt. - Tặng chú... Lạ! Suốt ngày thấy Hà Phạm Phú rong chơi, vậy thì viết vào lúc nào nhỉ? Và tôi bỗng ngộ ra một điều ở ông: Người nghệ sĩ không thể không hào hoa. Nhưng hào hoa chừng mực đến độ đủ giàu có cho cuộc sống, để cống hiến hết bổn phận đạt những thành tựu mà bất kỳ văn nghệ sĩ chân chính https://thuviensach.vn nào cũng phải ao ước thì không phải ai cũng hành xử được như Hà Phạm Phú. Tháng 8 năm 2008 https://thuviensach.vn HỒ ANH THÁI Người đứng sau cánh gà mang hoa đào trên phố Hồ Anh Thái đã xuất bản hơn ba mươi tập tiểu thuyết và truyện ngắn. Tác phẩm đã dịch ra hơn mười thứ tiếng. Tiến sĩ văn hóa phương Đông Hồ Anh Thái hiện là nhà ngoại giao Việt Nam ở nước ngoài. Chiều Ba mươi Tết. Hà Nội sắc màu chen đua trong mưa bụi. Hoa đào nổi nênh trên dòng người xuôi ngược. Không hiểu sao, mỗi khi nhìn hoa đào tôi thường chạnh nỗi buồn len lên. Hoa đào giăng trên cánh đồng. Hoa đào đợi chờ chủ nhân nơi chợ phiên từ buổi Táo Quân lên Trời tâu chuyện hạ giới. Hoa đào muộn, an ủi người nghèo. Đèn đỏ khiến tôi dừng lại sau vô số tấm lưng ở ngã tư đường gần khách sạn Daewoo. Tôi chẳng nhiều tâm trí ngắm Hà Nội trong thời khắc nồng nàn Hà Nội. Dẫu một chút chờ đợi lúc năm cùng tháng tận, cũng đã là thử thách. Văn chương khép trang, bạn bè chia tay, họ hàng cũng từ biệt. Thoáng một bóng quen vẻ phong trần, cô độc trong dòng người chen chúc lấn lên cả vỉa hè trước mặt bên trái đường. Đi mà không đi. Vội mà không vội. Chán nản mà hân hoan trong mỗi bước đặt chân. Người đàn ông đi ngược chiều tôi đi. Chính vì vẻ bơ vơ nhưng tự tin ấy khiến tôi chăm chú nhiều hơn. Không nhiều quan sát tôi đã nhận ra người đàn ông khoác ba lô thể thao, lòe xòe măng-tô, khăn len kẻ sẫm màu buông trước ngực sau vai, đầu trần, vừa giơ lại vừa nâng lên quá đầu cành hoa đào núi rêu mốc, thứ hoa đào đỏ tịm, cánh tròn dày, nụ chắc nịch như trái sim còn xanh, sinh trưởng trên đỉnh dãy Hoàng Liên, chính là Hồ Anh Thái. https://thuviensach.vn Có lẽ Hồ Anh Thái là người có hình thức phục trang đa dạng và thích hợp và đủ lịch lãm và đẹp trong mọi hoàn cảnh. Nếu đi chơi bụi thì cũng trẻ trung quần soóc hộp, áo pull, ba lô, kính đen. Khi giao lưu với sinh viên thì quần thô, áo cộc tay kẻ hay một chút hoa văn vừa đủ điệu. Còn lúc ngồi trên bàn hội nghị thì bộ đồ lớn phẳng phiu, sơ-mi, cà vạt, ghim cài cửa tay áo, giày tất hợp lý. Phong thái của một nhà ngoại giao sành sỏi bớt một chút thì lạnh, thêm một chút thì nồng. Nhào ra khỏi chiếc taxi cà tàng, tôi xuống đứng chắn ngay trước mặt Hồ Anh Thái. Tôi muốn cho Thái một sự giật mình. Nhưng Hồ Anh Thái, mắt mở lớn lại chẳng vẻ gì là nhận ra quen biết, nghiêng người né tôi bước tiếp. Cành hoa đào giơ cao chạm vào cành bàng khẳng khiu đâu đó trên đầu. Tiện tay tôi túm luôn đầu thừa quai đeo ba lô lắc lẻo vụt lướt qua giữ lại. Chai nước lọc ở đâu đó rơi xuống lôông côông. Chờ một tiếng quát nhặng. Tôi chực sẵn một nụ cười. Hồ Anh Thái như sực tỉnh, sực đứng lại giữa sự chảy trôi. Hạ cành đào chống xuống đất, bên đôi giày da bám bụi, ngắn cổ, đế mềm, không tất: - Lão đấy à? Sao giờ này còn lang thang nơi đây? A, chắc lão đi Tết họ hàng nội ngoại… Đủ nghe. Điều tôi định trả lời thì Thái đã trả lời hộ. Tôi cũng định đặt câu theo thói quen hỏi Thái, Tết nhất thế nào to không. Một nét cười nhẹ, Thái đã cảm ngay được cái điều dấm dứt trong tôi. - Thôi lão về đi, ra Giêng ngày dài tháng dài, gặp nhé. Hai bên đều đã xoay người, toan bước. - Đào đẹp đấy - Tôi thêm… - Ừ mang tận Sa Pa về… Lão thích không? Cầm về mà chơi. - Đào thì nhà tôi bà xã mua từ hôm hăm ba... Tôi thắc mắc gồng gíu vất vả mấy trăm cây số mới có được cành đào đẹp thế này về Hà Nội sao Thái không mang về nhà. https://thuviensach.vn - Tiếc đào núi nên cố tha lôi. Nhưng lão bảo hôm nay thì ai là người cần đào nữa. Người ta đã mua đào cúng từ tuần trước rồi… Chị Khuê (Lê Minh Khuê) cũng đã có đào. Mụ Thư (Nguyễn Thị Anh Thư) và mụ Huệ (Nguyễn Thị Thu Huệ) vừa mới điện thoại mời mang đào đến cho cũng lắc quầy quậy. Yên lặng Hồ Anh Thái nhìn dòng người trượt trôi xuôi ngược. Tôi không ngạc nhiên. Dù hôm nay là chiều Ba mươi Tết. Tôi luôn gặp người Hồ Anh Thái luôn ở khoảng giữa của hai chuyến đi. Đi là để tìm mình, đối chiếu mình với những thân phận khác nhau, trên mỗi tọa độ địa văn hóa khác nhau. Không rõ một năm Hồ Anh Thái ngồi máy bay bao nhiêu thời gian, ngồi ô tô, tàu hỏa bao nhiêu ki-lô-mét? Nhưng nếu Hồ Anh Thái nói rằng hiện nay ở nhà, thì có nghĩa là Hồ Anh Thái đang ngồi viết lại những khoảnh khắc cô đơn ngẫm nghĩ, suy tư trên mỗi cung đường. Nhưng biết đâu, đó là võ đoán. Người ta đôi khi di chuyển cũng chỉ là lấy lại sự yên tĩnh, lấy lại sự bình ổn khó lòng tìm thấy trong môi trường quen thuộc, chán nhàm. - Thế sao ông không cho ai ngay đi cho đỡ vướng. Tội gì tha lôi cho nhọc xác… Bỗng Thái đanh giọng. - Thế lão tưởng có hoa đẹp thế này cho người ta mà dễ à? Không khéo lại bị dính chửi ấy chứ. Cứ hượm đã. Từ từ đã. Ta cứ lượn một vòng quanh đây xem có ai quen. Đằng nào mà chẳng cho không. Nhưng cầm một cành đào thế này mà đi giữa Hà Nội lúc này nó đặc biệt lắm. Dễ bị nhìn lắm… Tôi ngỡ ngàng nhận ra một nét lạ bên trong anh. Chẳng bù trong văn chương, Hồ Anh Thái hầu như không tả cảnh, tả vật tỉ mẩn. Tất cả hoa lá thiên nhiên cỏ cây trong tác phẩm của Hồ Anh Thái đều là những đường nét trực cảm, khái quát đến tối giản của hội họa hiện đại. Tối giản mà người đọc vẫn cảm nhận được không gian thiên nhiên một cách cụ thể... https://thuviensach.vn