🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Lịch Sử Thế Giới – Tập 2 Ebooks Nhóm Zalo Lõch Sûã Thïë Giúái PHÊÌN THÛÁ NHÊËT THÚÂI TRUNG CÖÍ CHÊU ÊU CHÛÚNG I Tònh hònh thïë giúái vaâo cuöëi thúâi thûúång cöí 1. Hai àïë quöëc cêìm àêìu vùn minh nhên loaåi. Àïë quöëc La Maä vaâ àïë quöëc Trung Hoa. 2. Thïë giúái chia laâm hai vuâng riïng biïåt. 1. Vaâo àêìu kó nguyïn Da Tö, thïë giúái chia thaânh nhiïìu quöëc gia lúán coá thïí liïn laåc vúái nhau bùçng àûúâng thuãy lêîn àûúâng böå. Tûåu trung coá hai àïë quöëc chi phöëi caã hoaân cêìu: àïë quöëc La Maä úã phûúng Têy vaâ àïë quöëc Trung Hoa úã phûúng Àöng. Hai àïë quöëc êëy, àïìu coá möåt nïìn vùn minh rêët cao vaâ coá thïí laâm thaânh trung têm baão vïå hoâa bònh cho nhên loaåi. Thúâi kò chiïën tranh taân khöëc trûúác kó nguyïn Da Tö 2 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang àaä qua röìi. Caác dên töåc lúán àïìu coá thïí tiïën triïín möåt caách yïn öín vaâ tûå do vïì moåi mùåt. Ngoån àuöëc soi saáng caã chêu Êu laâ àïë quöëc La Maä. Caác dên töåc trong àïë quöëc êëy tûåa höì muöën lòa boã tinh thêìn chuãng töåc àõa phûúng àïí cuâng hoâa lêîn trong möåt àoaân thïí röång lúán vûúåt ra ngoaâi quöëc giúái. Tònh nhên loaåi núi hoå àaä phaát triïín àïën chöî hoå muöën quïn ngön ngûä riïng àïí cuâng duâng thûá ngön ngûä coá tñnh caách phöí biïën, àaåi àöìng laâ tiïëng Hi Laåp vaâ La Tinh. ÚÃ Trung Hoa, tònh hònh xaä höåi cuäng tûúng tûå nhû thïë. Sau khi Têìn Thuãy Hoaâng thöëng nhêët laänh thöí vaâ nhaâ Haán thay thïë nhaâ Têìn xêy àùæp nïìn quên chuã. Trung Quöëc àaä thaânh möåt àïë quöëc huâng cûúâng vïì àuã caác mùåt: kinh tïë, chaánh trõ, vùn hoáa, chi phöëi caã caác nûúác laáng giïìng. ÚÃ ÊËn Àöå, aánh saáng vùn minh khöng keám phêìn raång rúä. Patali Poutra laâ möåt thuã àö huy hoaâng, traáng lïå vaâo bêåc nhêët hoaân cêìu. Khoa hoåc vùn nghïå xûá êëy àaä tiïën àûúåc nhûäng bûúác chûa tûâng thêëy trïn lõch sûã. Àïë quöëc Sace, chiïëm troån miïìn bùæc xûá ÊËn Àöå, laâ núi têåp hoåp caác nguöìn vùn minh Hi Laåp, Ba Tû, ÊËn Àöå, Trung Hoa. Ba Tû cuäng coá möåt nïìn vùn minh àaáng kïí, nhûng vò Ba Tû bõ àoáng khuön giûäa àaåi luåc, nïn vùn minh cuãa nûúác êëy coân giûä thaái àöå chuãng töåc cuãa möåt quöëc gia cö lêåp chó biïët coá àõa vûåc cuãa mònh. Trûâ vùn minh Ba Tû, vùn minh La Maä, Trung Hoa, ÊËn Àöå àïìu coá taánh caách àaåi àöìng, möåt sûác hêëp dêîn huyïìn 3 Lõch Sûã Thïë Giúái diïåu traân ra khùæp thiïn haå vaâ löi cuöën moåi giöëng ngûúâi xung quanh. 2. Ngoâai nhûäng àïë quöëc vaâ quöëc gia vùn minh noái trïn, thïë giúái coân chia ra hai vuâng riïng biïåt. Vuâng duyïn haãi tûâ Alexandre qua ÊËn Àöå, àïën Trung Hoa. Caác quöëc gia thuöåc vuâng naây àïìu nùçm trong phaåm vi aánh saáng vùn minh cuãa phûúng Àöng vaâ phûúng Têy. Ngûúâi AÁ Rêåp àaä múã àûúåc nhûäng haãi caãng rêët phöìn thõnh; quöëc gia Meáoreá do caác hoaâng tûã Ai Cêåp thaânh lêåp giûäa Soudan, Chêu Phi, vaâo thïë kó thûá 6 trûúác kó nguyïn Da Tö vaâ xûá Abyssinie àaä tûâng tiïëp xuác mêåt thiïët vúái Ai Cêåp, àaä chõu nhiïìu aãnh hûúãng töët àeåp cuãa xûá naây vaâ cuãa La Maä; caác nûúác nùçm khoaãng giûäa ÊËn Àöå vaâ Trung Hoa; Miïën Àiïån, baán àaão Maä Lai, Giao Chó, Chên Laåp àïìu chõu aãnh hûúãng vùn minh ÊËn Àöå vaâ Trung Hoa chi phöëi. Nhûng sau lûng vuâng duyïn haãi êëy coân coá möåt vuâng maâ aánh saáng vùn minh khöng roåi túái, göìm coá nhûäng phêìn àaåi luåc mïnh möng chiïëm caã Trung Êu, Bùæc AÁ, cao nguyïn Têy Taång vaâ gêìn troån Chêu Phi. Laâm chuã vuâng naây laâ nhûäng giöëng dên du muåc daä man: Hung Nö, Möng Cöí, Thöí Nhô Kyâ, Têy Taång úã Chêu AÁ; Germanin, Scythes úã chêu Êu. Trònh àöå vùn hoáa coân thêëp keám, hoå söëng bùçng chùn nuöi vaâ cûúáp giêåt, laâm thaânh möåt biïín ngûúâi luön luön chuyïín àöång, traân tûâ chöî naây àïën chöî kia, quanh nùm chinh chiïën. Muåc àñch chiïën tranh cuãa hoå laâ chiïëm àoaåt cuãa caãi, bùæt ngûúâi laâm nö lïå, vaâ chiïën tranh hoå gêy ra bao giúâ cuäng hïët sûác taân khöëc. 4 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang Khi caác àïë quöëc Têy phûúng vaâ Àöng phûúng coân cûúâng thõnh, giöëng rúå haáo chiïën êëy khöng thïí vûúåt khoãi biïn giúái khu vûåc hoå sinh söëng. Nhûng àïën thïë kó thûá 3 sau T.C., àïë quöëc La Maä cuäng nhû àïë quöëc Trung Hoa bùæt àêìu lêm vaâo tònh traång khuãng hoaãng, thoaái hoáa vaâ suy nhûúåc, khöng àuã sûác ngùn caãn hoå àûúåc nûäa. Àïën cuöëi thïë kó thûá 4, hoå traân ngêåp vaâo caác nûúác vùn minh nhû nûúác vúä búâ. Àêìu thïë kó thûá 5, hoå nghiïîm nhiïn laâm chuã caã Têy Àïë quöëc La Maä. Trong cuöåc khuãng hoaãng ghï gúám naây chó coá àïë quöëc Trung Hoa coân àûáng vûäng àûúåc maâ thöi. Phña Bùæc noá thu huát àûúåc caác rúå, phña Nam tiïën ra túái búâ biïín, vaâ àêìu thïë kó thûá 6 aãnh hûúãng cuãa noá àaä lan túái àaão Tñch Lan, phña Nam ÊËn Àöå. Tuy nhiïn vïì sau möåt phêìn vò sûå phaát triïín vïì mùåt biïín giaãm dêìn, möåt phêìn vò ngûúâi Thöí Nhô Kyâ quêëy röëi úã Trung AÁ laâm cho sûå giao thûúng vúái phña Têy gùåp nhiïìu khoá khùn, àïë quöëc Trung Hoa trúã thaânh cö lêåp giûäa möåt thïë giúái möîi ngaây möåt giaâ cöîi. Thïë lûåc cuãa noá bao truâm tûâ Giao Chó àïën Triïìu Tiïn vaâ nïìn kinh tïë thöëng nhêët cuãa noá àuã cho pheáp noá söëng vûäng trong caái tònh traång cö lêåp êëy. Khi caã thïë giúái bõ tan raä, phên chia tûâng lônh vûåc phong kiïën, thò noá gêy àûúåc thïë quên bònh trong chïë àöå chuyïn chïë vaâ dûåa vaâo àoá noá töìn taåi ngoát hai ngaân nùm sau. 5 Lõch Sûã Thïë Giúái TOÁM TÙÆT 1) Cuöëi thúâi Thûúång cöí trïn thïë giúái àaä coá nhiïìu àïë quöëc vùn minh: Àïë quöëc La Maä, àïë quöëc Trung Hoa, àïë quöëc ÊËn Àöå, àïë quöëc Sace, àïë quöëc Ba Tû. Trong caác àïë quöëc êëy, àïë quöëc La Maä úã phûúng Têy vaâ àïë quöëc Trung Hoa úã phûúng Àöng coá möåt aãnh hûúãng maånh hún caã. Àïë quöëc La Maä cêìm àêìu caác nûúác chung quanh búâ biïín Àõa Trung Haãi: àïë quöëc Trung Hoa chi phöëi caác dên töåc AÁ Àöng. 2) Tuy nhiïn bïn caånh caác dên töåc vùn minh coân coá nhiïìu giöëng ngûúâi daä man chiïëm troån Trung Êu, Àöng Êu, Bùæc AÁ cao nguyïn, Têy Taång vaâ gêìn hïët àaåi luåc chêu Phi. Caác giöëng ngûúâi man rúå naây söëng bùçng nghïì chùn nuöi vaâ giùåc cûúáp. Cuöëi thïë kó thûá 4 nhên caác àïë quöëc La Maä vaâ Trung Hoa suy yïëu hoå xêm lùng caác vuâng Têy vaâ Bùæc Trung Hoa, chiïëm cûá Têy àïë quöëc La Maä, àaánh phaá caác nûúác Àõa Trung Haãi, Àöng Êu vaâ múã àêìu thúâi kò Trung cöí vaâ úã chêu Êu. 6 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang CHÛÚNG II ÀÏË QUÖËC LA MAÄ SAU KHI CAÁC RÚÅ XÊM LÙNG 1. Caác Rúå xêm lùng Têy àïë quöëc La Maä. 2. Vûúng quöëc Franc vaâ gioâng Meárovingien. 3. Tònh hònh xûá Gaule dûúái triïìu Meárovingien. 4. Àöng àïë quöëc La Maä vaâ vua Justinien. 5. Àïë quöëc Hi Laåp. 1. Cuöëi thïë kó thûá 4, àïë quöëc La Maä chia ra laâm hai: Àöng àïë quöëc vaâ Têy àïë quöëc. Trong khoaãng thïë kó thûá 5, giöëng Germain bõ giöëng Hung Nö àaánh àuöíi phaãi traân vaâo àïë quöëc La Maä maâ trûúác kia hoå àaä xêm nhêåp rêët àöng. Khi xêm lùng caác quöëc gia vùn minh trong àïë quöëc La Maä boån Rúå naây kheáp laåi möåt thúâi kò, thúâi kò thûúång cöí, vaâ àaánh dêëu möåt thúâi kò múái, thúâi kò trung cöí trong lõch sûã loaâi ngûúâi úã chêu Êu. Tuy nhiïn trong caác cuöåc xêm lùng naây, giöëng Rúå khöng thïí àùåt chên lïn toaân böå àïë quöëc La Maä. ÚÃ Àöng àïë 7 Lõch Sûã Thïë Giúái quöëc, caác hoaâng àïë La Maä coân àuã sûác chêån àûáng hoå laåi, vaâ giûä àûúåc möåt vuâng àêët khaá röång göìm coá baán àaão Ba Nhô Caán àïën Danube úã chêu Êu, Tiïíu AÁ vaâ Syrie úã chêu AÁ, Ai Cêåp vaâ Cyreánaique. Taåi vuâng êëy àaä coá nhûäng àö thõ quan troång nhû Atheânes Alexadrie vaâ Constantinople. Têy àïë quöëc thò traái laåi, loåt hùèn vaâo tay Rúå. Rúå Vandale chiïëm cûá phña Nam Y Pha Nho vaâ Phi Chêu(1); Ostrgoth, xûá YÁ(2); Visigoth xûá Y Pha Nho vaâ phña Nam xûá Gaule(3) cho àïën söng Loire; Burgondre, lûu vûåc söng Rhöne(4); Franc, toaân xûá Bó. 2. Cuöëi thïë kó thûá 5 vaâ àêìu thïë kó thûá 6, Clovis möåt öng vua Franc thuöåc nhoám Salien(5), tûâ Bó xua quên qua xûá Gaule, chiïëm cûá toâan xûá êëy. Coá sûác khoãe vaâ mûu lûúåc. Clovis àaánh diïåt dêìn caác tuâ trûúãng böå laåc khaác, buöåc toaân thïí caác ngûúâi Franc tön mònh lïn laâm vua, röìi do àoá thöëng nhêët àûúåc möåt dên töåc (1) 5,6 triïåu dên, chûâng 80 ngaân ngûúâi Vandales. (2) 4,5 triïåu dên – 100.000 ngûúâi. (3) Cuäng vêåy. (4) 2.500 ngûúâi – Toaân dên àïë quöëc 50 triïåu ngûúâi. Rúå khöng àïën 1.000.000. (5) Ngûúâi Franc rêët can àaãm vaâ rêët thiïån chiïën. Khi lêm naån hoå hay duâng buáa caán ngùæn, giaáo lûúäi bùçng, àoaãn gûúm buöåc dêy coá thïí thay thïë cho cêy lao. Hoå khöng àöåi maäo, mang giaáp muä chó duâng caái khiïn bùçng göî hoùåc bùçng “miïn liïîu” (möåt thûá liïîu caânh mïìm boåc da). Ngûúâi Franc chia thaânh hai ngaânh: Salien vaâ Ripuaire. Möîi nhoám laåi chia thaânh böå laåc. Möîi böå laåc coá möåt öng tuâ trûúãng. 8 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang huâng cûúâng trïn möåt àõa vûåc röång tûâ daäy Pyreáneáes àïën söng Weser, Danube bao göìm caã xûá Thuringe, Germanie vaâ vûúng quöëc thuöåc ngûúâi Burgondes. Súã dô Clovis chiïën thùæng àûúåc dïî daâng laâ nhúâ coá phaái tùng lûä Da Tö giuáp sûác. Khi lïn laâm vua, Clovis laâ ngûúâi ngoaåi àaåo. Nhûng vò kïët hön vúái möåt cöng chuáa trong àaåo Da Tö(1), öng chõu laâm pheáp rûãa töåi(2). Do àoá phaái tùng lûä Da Tö mûúån tay öng àïí trûâ diïåt caác tuâ trûúãng theo àaåo khaác thûúâng laâm trúã ngaåi sûå phaát triïín quyïìn lúåi vêåt chêët vaâ tinh thêìn cuãa ngûúâi trong àaåo Da Tö. Caác vua Meárovingien nöëi doäi Clovis, giûä nghiïåp àûúåc túái nùm 751. Nhûng sau khi Clovis chïët röìi, tuåc phên chia taâi saãn laâm cho dên töåc Franc trúã thaânh rúâi raåc. Möîi lêìn coá möåt öng vua chïët thò trong nûúác laåi sinh loaån vò tuåc phên chia êëy. Caác hoaâng tûã àaánh nhau quyïët liïåt àïí giaânh giêåt, giaânh ngöi khiïën vûúng quöëc Franc phaãi bõ qua phên. Nhûäng vua trõ vò vaâo khoaãng 639-752 àïìu laâ bêët lûåc, lûúâi biïëng. Chñnh quyïìn loåt vaâo tay boån àaåi thêìn. Vua caâng yïëu thò boån voä sô bêëy lêu àûúåc vua cùæt àêët ban thûúãng cöng lao maånh dêìn lïn, húåp thaânh möåt àùèng cêëp àõa chuã quñ töåc rêët cûúâng ngaånh. Röët laåi vua khöng (1) Clotildi. (2) Sûå rûãa töåi naây xaãy ra nùm 496 do giaáo sô Sainte Reámy úã Renims, Clovis chõu pheáp rûãa töåi cuâng vúái 3.000 voä sô cuãa mònh. Tûâ àoá Clovis trúã thaânh möåt ngûúâi phuång sûå àùæc lûåc àaåo Da Tö. 9 Lõch Sûã Thïë Giúái giûä àûúåc chñnh quyïìn nûäa maâ àïí loåt vaâo tay quan cung trûúãng(1). Chûác quan naây ban àêìu chó laâ keã hêìu cêån cuãa vua, sau thaânh ra möåt võ phoá vûúng quyïët àoaán hïët moåi viïåc triïìu àònh. Trong thúâi kò suy vong, xûá Gaule chia laâm nhiïìu khu vûåc töí chûác thaânh nhûäng vûúng quöëc riïng biïåt: xûá Austrasie úã vuâng söng Meuse, söng Rhin; xûá Neustrie úã vuâng Têy Bùæc xûá Gaule; xûá Burgondie úã vuâng söng Saöne vaâ söng Rhöne; xûá Aquitaine úã vuâng Nam söng Loire. Hai xûá Austrasie vaâ Neustrie luön luön xung àöåt nhau. Chó coá hai xûá Burgondie vaâ Aquitaine coân giûä àûúåc aãnh hûúãng cuãa vùn minh La Maä thöi. 3. Thúâi àaåi Meárovingien, sûã gia cho laâ thúâi àaåi man rúå hoùåc muöën trúã laåi tònh traång man rúå. Chñnh trõ trong thúâi àaåi naây bao göìm nhûäng têåp tuåc cuãa ngûúâi man rúå vaâ ngûúâi cöí La Maä höîn húåp. Vua chó giûä àûúåc möåt hû võ vaâ thûúâng bõ phïë, bõ giïët. Boån voä sô khöng coá yá phoâ vua maâ dûåa vaâo thïë lûåc vua àïí cûúáp giêåt. Muöën taái lêåp uy quyïìn, vua cöë bùæt chûúác caác hoaâng àïë La Maä, tûå xûng tûúác hiïåu, lêåp cung àiïån, töí chûác triïìu àònh nghi vïå nhû caác hoaâng àïë êëy. Nhûng röët cuöåc hoå chó theo àûúåc möåt caách vuång vïì caái voã bïn ngoaâi khöng àuã taåo cho hoå möåt chuát uy quyïìn naâo àaáng kïí. Phaáp luêåt vaâ caách töí chûác xûã phaåt cuäng àïìu coá tñnh caách man rúå. Möîi xûá coá möåt thûá phaáp luêåt riïng vaâ khi xûã (1) Ngûúâi quaãn àöëc cung àiïån vua. 10 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang töåi, quan toâa phaãi duâng phaáp luêåt cuãa tûâng xûá maâ xûã ngûúâi trong xûá êëy(1). Phong tuåc cuäng hïët sûác daä man vaâ thö lêåu. Hêìu nhû caác vua àïìu phaåm töåi saát nhên. Vua Clotaire ler duâng dao bêìu giïët chaáu vaâ cho xûã giaão con àeã laâ Chram. Naån nhên chñnh cuãa chïë àöå taân khöëc êëy laâ àaám dên chuáng heân yïëu. Hoå phaãi êín nuáp dûúái boáng giaáo àûúâng. Vaâ luác êëy chó coá giaáo àûúâng laâ coân àuã sûác àûúng àêìu vúái boån vua chuáa, che chúã nhên dên, ra lõnh cêëm taân saát nö lïå. Nhúâ noá maâ vùn minh La Maä úã xûá Gaule àûúåc cûáu vaän möåt phêìn naâo. 4. Trïn àêy laâ tònh hònh àïë quöëc La Maä úã phña Têy. Coân phña Àöng thò vaâo cuöëi thïë kó thûá 5, Àïë quöëc La Maä coân töìn taåi àûúåc, nhûng tûúng tûå möåt ngoån àeân sùæp tùæt. (1) Nïëu phaåm nhên chöëi vaâ quan toâa khöng àuã bùçng chûáng àïí xûã thò phaáp luêåt cho viïån àïën caách thñ nghiïåm vaâ caách cêìu Chuáa xûã phaåt. Thñ nghiïåm thò ngûúâi ta duâng nûúác vaâ lûãa. Keã bõ caáo phaãi nhuáng hai baân tay vaâo nûúác àun söi, hoùåc cêëm möåt thoãi sùæt nung àoã ài ñt bûúác. Ba ngaây sau, nïëu tay khöng bõ boãng hoùåc dêëu boãng coá möåt traång thaái àùåc biïåt naâo àoá thò töåi nhên àûúåc coi laâ vö töåi. Cêìu Chuáa xûã phaåt thò ngûúâi ta cho nguyïn caáo vaâ bõ caáo hoùåc nhûäng voä si4 àaåi diïån cho ngûúâi êëy àêëu kiïëm vúái nhau. Bïn naâo thùæng àûúåc laâ ngûúâi vö töåi, vò theo hoå Chuáa khöng bao giúâ àïí keã vö töåi phaãi thua phaãi chïët. Nhûäng caách xûã phaåt naây cuäng tûúng túå nhû caách xûã phaåt cuãa vaâi giöëng Moåi úã nuái Trûúâng Sún nûúác ta. Nhûäng Moåi êëy bùæt bõ caáo nhêån uöëng thêåt nhiïìu rûúåu, hoùåc trêìm mònh trong nûúác, hoùåc àûa tay vaâo lûãa maâ khöng viïåc gò thò àûúåc coi laâ vö töåi. 11 Lõch Sûã Thïë Giúái Tònh hònh trong ngoaâi àïìu höîn àöån. Ngoaâi thò caác Rúå àe doåa. Rúå Hung Nö, Slave, ngûúâi Baão Gia Lúåi taân phaá vuâng biïn giúái Danube; ngûúâi Ba Tû, AÁ Rêåp toan xêm chiïëm caác tónh AÁ Chêu. Trong thò nhûäng cuöåc mûu phaãn, baåo nghõch nhen nhoám cuâng khùæp. Vua thò sa àoåa, ngöi vua nùçm trong tay boån àaân baâ, boån voä tûúáng. Dên chuáng cuâng khöí hïët sûác phêîn uêët vaâ chûåc coá dõp laâ nöíi loaån. Giûäa tònh thïë nguy ngêåp êëy, Justinien àûáng lïn khöi phuåc laåi àïë quöëc. Lêìn lûúåt öng àaánh deåp àûúåc Rúå Vandale, Ostrogoth, Wisigoth, thêu laåi nhûäng laänh thöí Bùæc Phi (533- 534) YÁ Àaåi Lúåi (535-554) vaâ cuâng Àöng nam Y Pha Nho (554). Trûâ xûá Gaule vaâ caác tónh ven biïín Àaåi Têy Dûúng cuãa xûá Y Pha Nho, àïë quöëc La Maä thêu höìi laåi àûúåc gêìn hïët àêët àai cuä. Àaánh deåp xong, Justinien quay sang kiïën thiïët. Vïì phaáp àiïín öng cho sûu têåp laåi nguyïn baãn nhûäng phaáp lyá La Maä, loåc boã nhûäng phêìn tûúng phaãn àïí laâm thaânh möåt böå phaáp àiïín töíng húåp têët caã caác khuynh hûúáng cùn baãn cuãa phaáp lyá La Maä. Öng cho kiïën truác khùæp àïë quöëc nhûäng thaânh trò, cêìu cöëng, bïånh viïån, nhaâ tùæm cöng cöång, tu viïån, giaáo àûúâng, cung àiïån. Giaáo àûúâng Sainte Sophie laâ möåt kiïën truác vô àaåi nhêët úã thaânh Constantinople. Nhûng vua Justinien xa xó quaá àöå. Caái voã ngoaâi huy hoaâng, traáng lïå maâ öng taåo ra cho mònh àoá khöng àuã che àêåy phêìn thöëi naát, àöìi baåi bïn trong. Chiïën tranh töën keám, triïìu àònh hoang phñ, dên chuáng khöng kham nöíi nhûäng 12 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang gaánh nùång möîi ngaây möåt thïm, phaãi sa dêìn vaâo caãnh khöën cuâng. Vò vêåy maâ búâ coäi tuy àûúåc múã röång, àïë quöëc laåi ngheâo naân kiïåt quïå. Vua Justinien vïì sau bõ dên chuáng oaán gheát. 5. Öng chïët khöng àûúåc bao lêu thò búâ coäi Àöng àïë quöëc La Maä bõ thêu heåp laåi. Cuöëi thïë kó thûá 6, ngûúâi Lom bard chiïëm phña Bùæc nûúác YÁ; ngûúâi Wisigoth àoaåt laåi miïìn Àöng nam xûá Y Pha Nho. Thïë kó thûá 7, Rúå Slave vaâ ngûúâi Baão Gia Lúåi, keáo vaâo Ba Nhô Caán, ngûúâi AÁ Rêåp laâm chuã caác xûá Syrie Ai Cêåp vaâ Bùæc Phi. Thïë kó thûá 8, Rúå Franc chiïëm gêìn hïët nûúác YÁ: Dêìn dêìn àïë quöëc La Maä gom laåi trong phaåm vi àïë quöëc Hi Laåp maâ ngûúâi ta cuäng goåi laâ àïë quöëc Byzantin(1) göìm nhûäng xûá thuöåc aãnh hûúãng Hi Laåp laâ xûá Hi Laåp, Maceádoine, Thrace, Tiïíu AÁ. Àïë quöëc Byzantin töìn taåi túái nùm 1453, tûác laâ nùm quên Thöí Nhô Kyâ chiïëm cûá Constantinople. Trong khoaãng thúâi gian chñn thïë kó, àïë quöëc gùåp nhiïìu biïën cöë xaãy ra liïn tiïëp: tön giaáo xung àöåt, àaão chñnh, baåo loaån. Möîi lêìn thay àöíi triïìu àaåi laâ möîi lêìn coá bi kõch àêîm maáu diïîn ra. Tuy nhiïn àïë quöëc Byzantin cuäng àïí laåi àûúåc nhûäng trang sûã khaá veã vang. Noá baão vïå àûúåc búâ coäi, chiïën thùæng nhûäng keã àõch túái xêm lêën khöng ngúát. Ngûúâi AÁ Rêåp, ngûúâi Baão Gia Lúåi, ngûúâi Nga àaánh Constantinople, nhûng lêìn lûúåt bõ thaãm baåi trûúác thaânh naây. Àïë quöëc Byzantin luác êëy quaã thêåt laâ trung têm vùn minh cuãa möåt chêu Êu bõ ngûúâi (1) Goåi laâ Àïë quöëc Byzantin vò thuã àö laâ Constantinople trûúác kia goåi laâ Byzanc. 13 Lõch Sûã Thïë Giúái Rúå giaây àaåp. Caác dên töåc Àöng Êu nhû Serbe, Baão Gia Lúåi, Nga chõu aãnh hûúãng vùn hoáa Byzantin(1). TOÁM TÙÆT 1. Àêìu thïë kó thûá 5, caác Rúå chiïëm cûá toaân coäi Têy àïë quöëc La Maä. Àaåi böå phêån xûá Gaule loåt vaâo tay Rúå Burgonde, Wisigoth vaâ Franc. 2. Tuâ trûúãng Franc laâ Clovis theo àaåo Da Tö vaâ nhúâ phaái tùng lûä giuáp àúä, toám thêu àûúåc möåt laänh thöí tûâ daäy Pyreáneáe àïën söng Weser. Nhûng khi Clovis chïët, caác vua kïë nghiïåp – goåi laâ Meárovngien – chia xûá Gaule ra nhiïìu vûúng quöëc nhoã: Austrasie, Neustrie, Burgondie, Aquitaine. 3. Caác vua naây àïìu lûúâi biïëng, bêët lûåc. Caách cai trõ thò vuång vïì; phong tuåc thò moåi rúå. Vùn minh La Maä àaä àïën höìi xïë boáng. Dên chuáng hïët sûác àiïu linh, chó coân tröng cêåy möåt phêìn naâo vaâo sûå che chúã cuãa giaáo höåi maâ thöi. 4. Àïën thïë kó thûá 6, Àöng àïë quöëc La Maä cuäng túái luác lêm nguy. Bïn ngoaâi thò Rúå xêm lêën, bïn trong thò baåo loaån nöíi lïn. Nhûng Justinien chiïëm laåi àûúåc YÁ Àaåi Lúåi, Bùæc Phi, möåt phêìn Y Pha Nho vaâ lo töí chûác laåi viïåc cai trõ, àùåt phaáp àiïín, kiïën truác àïìn àaâi. (1) Xem chûúng V: Àïë quöëc BYZANTIN vaâo thúâi Trung cöí. 14 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang Nhûng Justinien cuäng laâ möåt öng vua xa xó, laâm cho nûúác ngheâo, dên khöí. 5. Justinien chïët, Rúå laåi xêm lêën. Àïë quöëc cuãa Justinien bõ thêu heåp laåi thaânh quöëc gia Byzantin. Nhûng àïën giûäa thïë kó 15, khi quöëc gia naây tiïu diïåt, vùn minh cuãa noá vêîn coân rûåc rúä. 15 Lõch Sûã Thïë Giúái CHÛÚNG III SÛÅ BAÂNH TRÛÚÁNG CUÃA ÀAÅO DA TÖ 1. Nguyïn nhên phaát triïín cuãa àaåo Da Tö. 2. Giaáo hoaâng Greágoire de Grand. 3. Àaåo Da Tö toaân thõnh. 1. Àêìu thïë kó thûá 5 khi quên àöåi La Maä ruát khoãi àaão Bretagne thò rúå Angle vaâ Saxon tûâ vuâng Elbe keáo túái xêm chiïëm àaão naây, dûång thaânh xûá Angleterre(1). Àïën thïë kó thûá 6, hoå töí chûác thaânh nhiïìu vûúng quöëc nhoã. ÚÃ YÁ, sau khi vûúng quöëc cuãa Rúå Ostrogoth bõ quên àöåi Justinien tiïu diïåt, uy quyïìn caác hoaâng àïë Constantinople àûúåc taái lêåp (555)(2). Trong tònh hònh höîn loaån êëy, dên gian àïìu söëng trong caãnh khuãng khiïëp, biïët coá nay maâ khöng biïët coá mai. Hoå (1) Angle ngûúâi Angle; tre: àêët. Angleterre: àêët cuãa ngûúâi Angle. (2) Kinh thaânh La Maä luác êëy, sau nhiïìu lêìn bõ bao vêy cûúáp giêåt, baây ra möåt caãnh tûúång hoang phïë. Caác lêu àaâi traáng lïå biïíu hiïån cuãa möåt nïìn vùn minh rûåc rúä chó lûu laåi möåt àöëng àaá, gaåch. Dên söë möåt triïåu chó coân àûúåc 50 ngaân.> 16 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang phaãi cêìu àêëng thiïng liïng che chúã, theo àaåo, àoåc kinh vaâ vaâo nhaâ tu nûúng tûåa. Tön giaáo nhên àoá maâ phaát triïín maånh, chi phöëi chùèng nhûäng àúâi söëng tinh thêìn maâ caã àúâi söëng chñnh trõ cuãa moåi ngûúâi. Giaáo hoaâng trûúác kia chó laâ möåt àaåi diïån töëi cao cuãa tön giaáo, uy quyïìn úã trong phaåm vi tön giaáo maâ thöi. Nhûng vò nûúác YÁ bõ xêm lêën, àêët àai bõ chia xeã, hoaâng àïë khöng àûúåc tön troång, Giaáo hoaâng thûâa cú höåi êëy tranh giaânh quyïìn lúåi, àõa võ vúái vua chuáa. 2. Greágoire le Grand (Àaåi Giaáo Hoaâng Greágoire (590- 604) laâ möåt giaáo hoaâng àêìu tiïn biïët lúåi duång tònh hònh noái trïn. Xuêët thên tûâ möåt gia àònh quñ töåc La Maä, öng àem taâi saãn xêy cêët nhiïìu tu viïån, röìi tûâ möåt laänh chuáa phong kiïën öng biïën thaânh möåt giaáo sô, dûåa vaâo tön giaáo àïí taåo möåt àõa võ quan troång. Àûúåc cûã laâm giaáo hoaâng, öng coi mònh laâ chuáa tïí trong nûúác. Öng lo phoâng thuã àïë quöëc, trûng möå binh lñnh, töí chûác viïåc mua baán vêåt thûåc, thûúng nghõ vúái quên àõch àang vêy thaânh, àïì phoâng moåi nguy biïën coá thïí xaãy túái. Àöìng thúâi öng coi soác viïåc quaãn trõ taâi saãn cuãa toaân thïí giaáo höåi nhêët laâ úã YÁ. Uy quyïìn cuãa Giaáo hoaâng do àoá vûúåt khoãi phaåm vi thaânh La Maä, lan röång ra khùæp nûúác. Trong giaáo höåi, Giaáo hoaâng thi haânh nhiïìu caãi caách, cho soaån saách daåy tùng lûä vaâ tùng cûúâng àûác tin cuãa giaáo àöì. Öng àem tön giaáo tuyïn truyïìn vaâo caác nûúác ngûúâi Rúå chiïëm cûá. Rúå Wisigoth, Lombard, nhêët laâ Anglo-Saxon theo àaåo Da Tö rêët àöng. 17 Lõch Sûã Thïë Giúái 3. Giaáo hoaâng Greágoire chïët, nhûng cöng viïåc truyïìn àaåo vêîn àûúåc tiïëp tuåc rêët maånh. Toaân thïí ngûúâi Anglo-Saxon àïìu thaânh giaáo àöì. Vaâo cuöëi thïë kó thûá 7 (685), möåt giaáo höåi cuãa ngûúâi Anglo Saxon àûúåc thaânh lêåp, trung thaânh vúái höåi thaánh La Maä hún hïët. Khoaãng thïë kó thûá 7 vaâ thûá 8, caác tu viïån cuãa giaáo höåi êëy laâ cú súã khaão cûáu khoa hoåc vaâ vùn chûúng quan troång nhêët úã chêu Êu. Phong traâo truyïìn giaáo lan röång vaâo caã xûá Germanie. Àïën giûäa thïë kó thûá 8, nhúâ sûå hoaåt àöång cuãa giaáo sô Boni face, chùèng nhûäng caã Têy Êu vaâ möåt phêìn xûá Germanie tuyïn truyïìn àaåo Da Tö maâ têët caã caác giaáo höåi àïìu phuåc tuâng toâa thaánh La Maä. Thïë kó thûá 8 (756), nhûäng quöëc gia thuöåc giaáo höåi (Etats de l’Eglise) àûúåc thaânh lêåp, khiïën uy quyïìn Giaáo hoaâng caâng to hún. Nguyïn khi ngûúâi Lombard àïën chiïëm quên Ravenne vaâ hùm àoåa Àöng àïë quöëc La Maä, Giaáo hoaâng Etienne àïå nhõ cêìu cûáu vúái Peápin le Bref úã Gaule. Àïí àïìn ún giaáo hoaâng àaä laâm lïî tön vûúng cho mònh. Peápin le Bref àïën àaánh àuöíi ngûúâi Lombard (754-756) lêëy laåi quêån Ravenne, röìi khöng kïí àïën uy quyïìn Hoaâng àïë La Maä, àem àêët êëy biïëu cho Giaáo Hoaâng. Tûâ àoá sûå liïn laåc giûäa thaânh La Maä vaâ Àöng àïë quöëc La Maä àoaån tuyïåt hùèn. Giaáo hoaâng lêëy quêån Ravenne lêåp thaânh quöëc gia cuãa giaáo – höåi vaâ trúã thaânh möåt võ chuáa tïí coá uy quyïìn, coá thöí àõa vaâ triïìu àònh nhû bao nhiïu àïë vûúng khaác(1). (1) Muöën biïët göëc tñch àaåo Da Tö vaâ Jeásus Christ ngûúâi saáng lêåp àaåo êëy thò àoåc Lõch sûã Thïë giúái cuöën I Nguyïîn Hiïën Lï. 18 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang TOÁM TÙÆT 1. Ngûúâi Anglo-Saxon xêm lêën xûá Bretagne, ngûúâi Lombard xêm lêën nûúác YÁ, laâm cho tònh hònh Àöng àïë quöëc La Maä bõ xaáo tröån. Do àoá àaåo Da Tö trúã nïn maånh meä. Tu viïån múã nhiïìu vaâ quyïìn võ giaáo hoaâng baânh trûúáng. 2. Àaåi giaáo hoaâng Greágoire giûä möåt vai troâ quan troång, lêën aát caã hoaâng àïë La Maä. Öng chuã trûúng viïåc truyïìn giaáo cho ngûúâi Anglo-Saxon, vaâ khùæp moåi núi uy quyïìn cuãa giaáo hoaâng vaâ giaáo höåi àûúåc cuãng cöë. 3. Sau khi Greágoire chïët, nhaâ Boniface têån lûåc truyïìn àaåo vaâ nhúâ sûå thaânh lêåp caác quöëc gia cuãa Giaáo höåi maâ quyïìn võ Giaáo hoaâng caâng tùng thïm maäi. 19 Lõch Sûã Thïë Giúái CHÛÚNG IV SÛÅ BAÂNH TRÛÚÁNG CUÃA ÀAÅO HÖÌI 1. Xûá AÁ Rêåp khi Mahomet ra àúâi. 2. Höìi giaáo vaâ giaáo chuã Mahomet. 3. Giaáo lñ àaåo Höìi. 4. Àïë quöëc AÁ Rêåp. 5. Vùn minh Höìi giaáo. 1. Trong luác úã phûúng Têy àaåo Da Tö baânh trûúáng thò taåi AÁ Rêåp àaåo Höìi xuêët hiïån. AÁ Rêåp nguyïn laâ xûá súã cuãa giöëng dên du muåc thûúâng hay àaánh phaá caác vuâng lên cêån, hoùåc cûúáp giêåt caác thûúng àöåi(1). Àïën àêìu thïë kó thûá 7, caác giöëng dên êëy chûa toã dêëu nguy hiïím lùæm. Hoå àaä àõnh cû vaâ úã nhûäng vuâng tröìng tóa àûúåc, hoå lêåp thaânh laâng xoám. Trïn caác con àûúâng thûúng àöåi thûúâng qua laåi, hoå lêåp nhûäng thõ trêën vaâo cúä trung bònh, (1) Höìi xûa àûúâng giao thöng chûa tiïån, thûúng nhên húåp thaânh àöåi ài qua sa maåc. 20 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang àûáng àêìu coá thõ trêën Meádine dên söë laâ 15.000 ngûúâi vaâ La Mecque(1), 25.000 ngûúâi. Ngûúâi AÁ Rêåp vöën theo àaåo àa thêìn, möîi böå laåc thúâ möåt võ thêìn khaác nhau, nhûng têët caã àïìu lêëy thaánh àûúâng La Mecque laâm chöî lïî baái cuáng. Taåi àêy coá möåt ngöi àïìn cöí goåi laâ Kaaba laâm toaân àaá àen, thúâ möåt maãnh vêîn thiïët (möåt maãnh tinh tuá trïn khöng trung rúi xuöëng). Maãnh vêîn thiïët êëy àûúåc coi laâ võ thêìn töëi cao àûáng àêìu caác thêìn xûá AÁ Rêåp. Àïìn Kaaba do möåt hoå uy thïë nhêët tûác laâ hoå Koraichite canh giûä. Mohamet, ngûúâi saáng lêåp àaåo Höìi, thuöåc vïì hoå naây. 2. Mahomet sinh nùm 570 quanh vuâng La Mecque trong möåt gia àònh rêët ngheâo(2). Thuúã nhoã öng chùn cûâu, röìi laâm hûúáng àaåo cho caác thûúng àöåi qua sa maåc, ài khùæp àoá àêy. Vïì sau laâm nö böåc cho möåt quaã phuå giaâu coá, kïët hön vúái ngûúâi naây. Tûâ àoá öng chêëm dûát cuöåc àúâi phiïu lûu. Àïën böën mûúi tuöíi, öng vêîn söëng têìm thûúâng nhû moåi ngûúâi, chûa coá dêëu hiïåu gò toã ra sau naây öng ta laâ möåt giaáo chuã. Tûâ tuöíi naây trúã ài öng coá nhûäng cûã chó khaác thûúâng vaâ bùæt àêìu àïì xûúáng tön giaáo àöåc thêìn. Àïën nùm mûúi tuöíi, öng gùåp toaân thêët baåi. Boån haâo muåc La Mecque thêëy öng gêy nhiïìu aãnh hûúãng trong àaám dên ngheâo coá yá lo súå, nïn möîi lêìn thêëy öng giaãng àaåo thò chûãi mùæng àaánh àêåp. (1) Hai thõ trêën naây nùçm trïn nhûäng àûúâng giao thûúng tûâ Höìng Haãi sang chêu AÁ. (2) Öng J. Pirrenne trong saách “Les grands courants de l’Histoire universelle” noái Mahomet thuöåc vïì möåt gia àònh phuá haâo vaâ chuyïn vïì thûúng maäi. 21 Lõch Sûã Thïë Giúái Luác êëy tònh hònh thõ trêën Meádine khöng àûúåc yïn öín; xung àöåt thûúâng diïîn ra. Dên chuáng, nhêët laâ ngûúâi Do Thaái, khi àïën haânh lïî úã La Mecque, tin theo Mahomet, boã löëi thúâ cuâng cuãa àaåo àa thêìn. Mahomet àûúåc hoå múâi túái Meádine. Nhûng Mahomet khöng ài vöåi. Luön hai nùm, öng gúãi dêìn tñn àöì tûâ La Mecque túái Meádine. Möåt ngaây kia thêëy thïë lûåc cuãa öng lúán quaá, boån haâo muåc úã La Mecque àõnh aám saát öng. Hay àûúåc tin êëy, öng tröën khoãi, àuáng vaâo àïm thñch khaách túái nhaâ. Ngûúâi Höìi giaáo goåi sûå àaâo têíu naây laâ Heágire vaâ duâng àïí àaánh dêëu kó nguyïn Höìi giaáo (622). Taåi Meádine öng hoaân thaânh cöng cuöåc töí chûác tön giaáo múái, cöí xuáy thaânh chiïën àïí trûâng phaåt keã böåi àaåo. Höìi nhoã, nhên dên thûúng àöåi qua Syrie, öng gùåp möåt giaáo sô Da Tö vaâ theo àaåo naây, khi túái Meádine, gêìn ngûúâi Do Thaái, öng chõu aãnh hûúãng àaåo Do Thaái. Cho nïn àaåo Höìi laâ möåt sûå höîn húåp àaåo Da Tö vaâ àaåo Do Thaái. 3. Giaáo lñ àaåo Höìi göìm coá nhûäng cuöåc àaâm thoaåi cuãa Mahomet do tñn àöì ghi cheáp laåi trong thaánh kinh Koran. Kinh naây khöng nhûäng giaãng vïì àûác tin maâ coân giaãng vïì khoa hoåc, luêåt phaáp vaâ caác qui tùæc vïå sinh nûäa. Giaáo àiïìu cùn baãn toám tùæt trong cêu naây: chó coá möåt àûác chuáa duy nhêët laâ Allah vaâ möåt tiïn tri cuãa ngûúâi laâ Mahomet. Giaáo àiïìu coân daåy phaãi phuåc tuâng yá muöën cuãa chuáa: sûå phuåc tuâng êëy goåi laâ Islam. Khi chïët röìi, con ngûúâi coân phaãi chõu quyïìn phaán quyïët cuãa chuáa. 22 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang Caách lïî baái cuäng giaãn dõ nhû giaáo àiïìu. Tñn àöì chó tuên theo böën àiïìu rùn: möîi ngaây cêìu nguyïån nùm lêìn; tùæm rûãa trûúác khi cêìu nguyïån; trong àúâi ñt nhêët phaãi ài lïî baái úã La Mecque möåt lêìn. Ngoaâi ra Mahoemt coân daåy cûä rûúåu vaâ thõt heo. Ngûúâi naâo chõu chiïën àêëu vò Chuáa seä àûúåc lïn thiïn àaâng. Mahomet àïì xûúáng thaánh chiïën chöëng ngûúâi khöng theo Höìi giaáo. Ngûúâi AÁ Rêåp hûúãng ûáng rêët àöng, vò loâng möå àaåo cuäng coá, maâ vò muöën dûåa vaâo chiïën tranh àïí cûúáp giêåt cuäng coá. Giûäa La Mecque vaâ Meádine xaãy ra nhiïìu cuöåc xung àöåt, nhûng Mahomet chiïën thùæng, vaâ nùm 630 öng àûúåc àoán vïì La Mecque. Àïën nùm 632 tûác laâ luác öng àûúåc 62 tuöíi, khi lêm chung, öng laâm chuã àûúåc toaân xûá AÁ Rêåp. Möåt phêìn lúán caác böå laåc AÁ Rêåp tön öng laâm giaáo chuã. Súã dô öng thaânh cöng àûúåc nhúâ xaä höåi AÁ Rêåp luác êëy àaä túái möåt trònh àöå maâ tön giaáo àa thêìn khöng thñch húåp vúái sûå tiïën hoáa nûäa. Caác giöëng dên du muåc àaä bùæt àêìu àõnh cû vaâ ranh giúái böå laåc àaä bùæt àêìu bõ xoáa boã; caác guöëng dên phaãi hoâa húåp lêîn nhau àïí taåo thaânh möåt quöëc gia maånh hún, phaãi coá möåt nïìn kinh tïë thöëng nhêët, möåt quên àöåi huâng cûúâng àïí chöëng laåi ngoaåi xêm hoùåc àïí xêm lêën caác xûá khaác. Ngoaâi lñ do xaä höåi vaâ lõch sûã êëy ta coá thïí kïí thïm tñnh caách chiïën àêëu maånh meä cuãa Höìi giaáo, quaã quyïët àaánh ngaä àöëi phûúng bùçng moåi phûúng tiïån khuãng böë. Lñ do thûá ba laâ tñnh tònh cuãa võ giaáo chuã: Mahomet vûâa coá taâi ngoaåi giao vûâa laâ ngûúâi nham hiïím taân aác, biïët tuây luác maâ duâng voä 23 Lõch Sûã Thïë Giúái lûåc hoùåc àiïìu àònh, têën cöng hay nhûúång böå, nghôa laâ öng coá àuã tñnh tònh cuãa “bêët cûá möåt Quöëc vûúng AÁ Rêåp naâo”. Trûúác khi lêm chung möåt nùm, öng àaä roát vaâo loâng tñn àöì nhûäng lúâi nhên tûâ vûâa àuáng vúái möåt võ giaáo chuã vûâa thñch húåp vúái caái trêåt tûå xaä höåi öng àaä dûång lïn: “Húäi thêìn dên; con haäy nghe lúâi noái cuãa ta àêy; vò khöng biïët nùm túái àêy ta coân söëng vúái caác con nûäa khöng. Caác con ai cuäng biïët coi sinh maång, taâi saãn cuãa àöìng loaåi laâ thiïng liïng, laâ bêët khaã xêm phaåm, vaâ phaãi nhúá nhû vêåy cho àïën khi thiïn cuâng àõa têån. “Chuáa àaä ban cho möîi ngûúâi möåt gia taâi; túâ di chuác seä khöng húåp phaáp nûäa nïëu ngûúâi naây laåi xêm phaåm àïën keã kia. “Keã laâm con thuöåc quyïìn súã hûäu cuãa keã laâm cha. Ai xêm phaåm àïën luêåt hön phöëi seä bõ haânh haå. “Ai nhòn nhêån keã khaác laâm cha, coi keã khaác laâm thêìy seä bõ chuáa, bõ thiïn thêìn, vaâ bõ nhên loaåi trûâng phaåt. “Húäi thêìn dên cuãa ta úi! Àaân öng coá quyïìn àöëi vúái àaân baâ vaâ àaân baâ cuäng coá quyïìn àöëi vúái àaân öng. Àaân baâ khöng àûúåc phaåm luêåt hön phöëi, laâm nhûäng viïåc dêm ö; nïëu àaân baâ phaåm töåi, coá quyïìn giam hoå trong phoâng riïng, duâng roi da maâ àaánh, song àûâng àaánh maånh lùæm. Nhûng nïëu hoå biïët giûä mònh thò nïn cho hoå ùn mùåc àêìy àuã. Haäy troång àaäi ngûúâi vúå cuãa con vò hoå laâ nhûäng keã bõ giam cêìm trong tay con hoå khöng coá quyïìn haânh gò caã trong nhûäng viïåc liïn quan àïën hoå; con tin lúâi chuáa maâ lêëy hoå, con duâng lúâi chuáa maâ raâng buöåc hoå vúái con. 24 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang “Àöëi vúái nö lïå, con duâng thûác ùn gò cho hoå duâng thûác nêëy, con mùåc thûá vaãi gò thò cho hoå mùåc thûá vaãi nêëy. Nïëu hoå phaåm möåt töåi löîi khöng thïí tha thûá àûúåc thò con nïn àem baán hoå ài, vò hoå laâ nö lïå cuãa Chuáa, con khöng nïn laâm khöí hoå”. 4. Suöët thïë kó ngûúâi AÁ Rêåp chiïën thùæng khöng ngûâng. Hoå bùæt buöåc keã àõch phaãi choån lûåa mêëy àiïìu: nöåp cöëng cho hoå, thûâa nhêån Allah, hay laâ chïët. Thêåt ra, trïn con àûúâng xêm lùng hoå khöng bõ sûác caãn trúã cuãa dên chuáng. Nöng dên úã àöìng bùçng Meásopotamie khöng quan têm àïën viïåc phaãi theo àïë quöëc Byzanti hay àïë quöëc AÁ Rêåp, vò àöëi vúái àïë quöëc naâo hoå cuäng laâ keã bõ trõ vaâ phaãi nöåp thuïë nhû nhau. Vaã laåi triïìu AÁ Rêåp luác êëy coân toã ra khoan hoâa, nhên àaåo hún caác triïìu àònh chuyïn chïë khaác úã cêån àöng. Ngûúâi AÁ Rêåp trûúác kia theo àaåo Da Tö, nay boã àaåo naây theo àaåo Höìi rêët àöng. Ngûúâi Do Thaái cuäng vêåy. Chiïën cöng cuãa ngûúâi AÁ Rêåp àûúåc sùæp vaâo haång oanh liïåt nhêët trong lõch sûã thïë giúái. Phña àöng hoå chiïëm xûá Sy rie, Ai Cêåp, xûá Ba Tû (642) tiïën thùèng sang ÊËn Àöå vaâ Tên Cûúng (thuöåc Trung Quöëc). Phña Têy hoå chinh phuåc Bùæt Phi; röìi tûâ Bùæc phi hoå tiïën sang Y Pha Nho, chiïëm luön xûá naây. Àïën nûãa thïë kó thûá 8, khi cöng cuöåc xêm lùng hoaân thaânh thò biïn giúái Àïë quöëc AÁ Rêåp múã röång tûâ söng Hùçng (Gange) àïën Àaåi Têy Dûúng. Caác võ Quöëc vûúng Höìi giaáo àêìu tiïn, Abou Kakr vaâ Omar I àïå nhêët laâ nhûäng ngûúâi tñnh tònh cûúng trûåc vaâ giaãn dõ. Cêìm àêìu möåt àïë quöëc to röång nhû thïë maâ hoå vêîn giûä. 25 Lõch Sûã Thïë Giúái Löëi söëng àún sú, ngheâo naân cuãa dên du muåc trong sa maåc. Cho nïn dên chuáng coi hoå laâ nhên vêåt siïu phaâm. Nhûng àïën àúâi vua Othman phong hoáa suy àoåa, caác vua AÁ Rêåp tûâ àoá cuäng têìm thûúâng nhû bao nhiïu vua khaác úã Àöng phûúng, thñch àúâi söëng xa xó uãy mõ trong cung cêëm. Àïë quöëc AÁ Rêåp töìn taåi àûúåc khöng lêu. Vûâa thaânh lêåp xong, àïë quöëc êëy àaä bõ qua phên thaânh ba nûúác dûúái quyïìn ba öng vua rêët huâng cûúâng, ngûå trõ taåi ba àö thõ danh tiïëng nhêët laâ Le Caire úã Ai Cêåp, Bagdad úã Cêån àöng, vaâ Cordoue úã Y Pha Nho. Nûúác AÁ Rêåp núi phaát hiïån ra Höìi giaáo khöng coân laâ trung têm sinh töìn cuãa àïë quöëc nûäa. Têët caã hoaåt àöång cùn baãn vïì kinh tïë chuyïín qua Ba Tû. Höìi giaáo cuäng khöng coân giûä àûúåc baãn chêët ban àêìu. Cuäng nhû bao nhiïu tön giaáo khaác noá àaä trúã thaânh möåt lúåi khñ phuåc vuå quyïìn lúåi kinh tïë cuãa giai cêëp thöëng trõ. 5. Vùn minh AÁ Rêåp, tûác vùn minh Höìi giaáo, khöng coá gò àùåc biïåt múái meã. Nhúâ ài sau, maâ dên töåc AÁ Rêåp hûúãng àûúåc gia taâi cuãa ngûúâi ài trûúác. Hoå töíng húåp caác yïëu töë cùn baãn cuãa vùn minh Ba Tû, ÊËn Àöå vaâ Hi Laåp. Nhûng tinh thêìn ngûúâi AÁ Rêåp khöng keám tinh thêìn Hi Laåp vaâo thúâi thõnh bao nhiïu. Cuäng nhû ngûúâi Hi Laåp, hoå lo phaát triïín möåt caách rêët coá phûúng phaáp caác khoa hoåc thûåc nghiïåm. Hoå hoåc vúái ngûúâi Caãnh Giaáo(1) triïët hoåc Aristote, y hoåc vaâ thûá vùn chûúng coá liïn quan vúái toaán hoåc. Hoå hoåc caã vúái ngûúâi Do Thaái raãi raác úã caác thõ trêën lúán vaâ hai tinh (1) Möåt phaái cuãa àaåo Da Tö, coá tinh thêìn khoa hoåc, coi Chuáa Jeásus laâ ngûúâi thûúâng (Nestorien). 26 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang thêìn Do Thaái, AÁ Rêåp phaãn ûáng nhau, taåo cho xaä höåi möåt sinh lûåc vùn hoáa töët àeåp. Ngoaâi ra hoå coân hoåc ngûúâi ÊËn Àöå rêët nhiïìu, nhêët laâ toaán hoåc. AÁ Rêåp saãn xuêët nhiïìu sûã gia vaâ vùn nhên coá khuynh hûúáng giaáo duåc. Vaâo thïë kó thûá 9 vaâ thûá 10, ngûúâi AÁ Rêåp khöng nhûäng viïët saách vùn phaåm, maâ coân viïët tûå àiïín vaâ khaái luêån vïì ngön ngûä hoåc. Nhiïìu trûúâng àaåi hoåc àûúåc thaânh lêåp úã caác àö thõ lúán, aãnh hûúãng vûúåt ra ngoaâi biïn giúái àïë quöëc Höìi giaáo. Sinh viïn tûâ phûúng Têy vaâ phûúng Àöng túái hoåc rêët àöng. Taåi àaåi hoåc Cordoue coá möåt söë sinh viïn Da Tö cuâng hoåc, vaâ triïët hoåc AÁ Rêåp xêm nhêåp vaâo caác àaåi hoåc àûúâng Ba Lï, Oxford, bùæc böå nûúác YÁ, chi phöëi nïìn tû tûúãng chêu Êu. Kô nghïå cheáp saách(1) phaát triïín maånh úã Alexandrie, Damas, Caire vaâ Bagdad. Nùm 970 taåi Cordoue coá 27 trûúâng hoåc múã cûãa daåy con nhaâ ngheâo khöng lêëy hoåc phñ. Vïì toaán hoåc, ngûúâi AÁ Rêåp tiïëp tuåc cöng viïåc cuãa caác nhaâ toaán Hi Laåp. Con söë khöng (zeáro) àïën thïë kó 12 vêîn chûa coá. Ngûúâi thò noái con söë êëy do ngûúâi AÁ Rêåp Ibn-Mousa phaát minh; ngûúâi laåi noái ngûúâi ÊËn Àöå. Vïì hònh hoåc, ngûúâi AÁ Rêåp phaát minh àaåi söë hoåc; múã mang thïm viïn hònh tam giaác phaáp (trigo-spheárique), àùåt ra chñnh huyïìn (Sinus), tiïëp xuác tuyïën (Tangente) vaâ dû thiïët tuyïën (Cotangente). Vïì vêåt lñ hoåc hoå phaát minh quaã (1) Giêëy vaâ maáy in höìi êëy chûa coá, nïn saách phaãi cheáp bùçng tay. 27 Lõch Sûã Thïë Giúái lùæc viïët saách vïì quang hoåc. Hoå phaát triïín khoa thiïn vùn, dûång thiïn vùn àaâi vaâ chïë taåo nhiïìu duång cuå vïì thiïn vùn hoåc àïën ngaây nay vêîn coân duâng. Hoå tñnh àûúåc hoaâng àaåo giaác (angle de l’eácliptique). Vaâ phên àiïím biïën võ (preáces sions de eáquinoxes). Vïì y hoåc, hoå tiïën xa hún ngûúâi Hi Laåp, nghiïn cûáu hònh thaái hoåc vaâ khoa vïå sinh. Khñ cuå y hoåc cuãa hoå, ngaây nay vêîn coân. Hoå biïët duâng thuöëc mï trong viïåc möí xeã vaâ möí àûúåc nhûäng bïånh ngaây nay vêîn chõu laâ khoá. Vïë hoáa hoåc, hoå ài rêët àuáng àûúâng, tòm àûúåc nhiïìu chêët múái, nhû rûúåu, potasse, tiïu toan ngên (nitrate d’argent) chêët thùng hoa gùåm moân (sublimeá corrosif), ninh möng toan (acide citrique), lûu toan (acide sulfurique)(1). Vïì kinh tïë, hoå hoåc caách tröìng tóa vaâ khoa tûúái ruöång cuãa Ai Cêåp, Meásopotamie bõ xêm chiïëm. Hoå biïët giaá trõ caác thûá phên boán, biïët laâm cho caác loaåi thñch ûáng vúái àêët àai, gêy thïm giöëng cêy coá traái vaâ hoa. Hoå chïë nûúác hoa, nêëu xi rö, laâm àûúâng mña, gêy rûúåu vang coá tiïëng. Hoå truyïìn sang chêu Êu nhûäng thaão möåc tûâ trûúác chûa coá nhû luáa, mña, dêu, mú, mùng têy, àêåu, gai, nghïå v.v… Hoå laâ nhûäng tay thuã cöng rêët kheáo. Saãn phêím hoå chïë taåo àaä nhiïìu loaåi maâ laåi àeåp hún têët caã nhûäng saãn phêím maâ thïë giúái bêy giúâ chïë taåo àûúåc. Hoå coá thïí luyïån moåi thûá kim thuöåc nhû vaâng, baåc àöìng, àöìng àoã, sùæt, (1) Xem Esquisse de l’Histoire universelle cuãa H.G. WELLS. 28 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang thiïëc. Àöì thuãy tinh vaâ àöì göëm cuãa hoå ñt ai bò kõp. Hoå biïët nhûäng bñ quyïët cuãa nghïì nhuöåm vaâ laâm àûúåc giêëy. Hoå àem baán úã thõ trûúâng nhûäng àöì kim thuöåc nhû lûúäi gûúm thiïët giaáp, chûn àeân, mêm chaåm, baân cuâng caác thûá àöì göî cêín xaâ cûâ, khaãm baåc, naåm ngaâ. Thaânh Da Mas saãn xuêët thaãm loát nhaâ coá tiïëng nhêët thïë giúái, dïåt vaâ thïu caác thûá vaãi gai, nhung, luåa. Thaânh phöë Cordue vaâ xûá Maroc saãn xuêët da thuöåc, nhuå kim. Thûúng nhên AÁ Rêåp vêån taãi caác saãn phêím êëy vaâo nöåi àõa Chêu Phi, têån Soudan vaâ sang Chêu AÁ, têån trung Hoa. Vïì chñnh trõ, ngûúâi AÁ Rêåp biïët töí chûác möåt quöëc gia coá tñnh caách tiïën böå. Cuäng nhû bao nhiïu quöëc gia dên chuã chuyïn chïë khaác, quöëc gia Höìi giaáo chûáa àûång rêët nhiïìu mêu thuêîn (mêu thuêîn giai cêëp, mêu thuêîn dên töåc), vaâ thûúâng xaãy ra baåo loaån, nöåi chiïën… Nhûng àïë quöëc AÁ Rêåp nhúâ tinh thêìn vûâa mïìm deão vûâa àöåc àoaán cuãa Höìi giaáo, nhúâ chñnh trõ chuyïn chïë maâ duy trò àûúåc. Vïì nghïå thuêåt, ngûúâi Höìi giaáo thiïn vïì kiïën truác. Hoå hoåc ngûúâi Ba Tû caách xêy cöåt maãnh khaãnh, voâng cung nhoån, nhêët laâ hònh moáng ngûåa; hoåc theo ngûúâi Byzantin caách xêy voâm troân. Hoå thñch löëi trang hoaâng rûåc rúä, ûa duâng höìi vùn, nûúác nhuå kim, chaåm tröí, giïëng phun nûúác v.v… Vïì vùn chûúng thïë giúái ngaây nay khöng thïí quïn àûúåc böå tiïíu thuyïët “Ngaân leã möåt àïm” laâm nöíi oác tûúãng tûúång phi thûúâng cuãa ngûúâi AÁ Rêåp. 29 Lõch Sûã Thïë Giúái TOÁM TÙÆT 1-2-3. Khi àaåo Da Tö baânh trûúáng úã chêu Êu thò àaåo Höìi xuêët hiïån úã AÁ Rêåp. Giaáo chuã àaåo naây laâ Mahomet. Ngûúâi AÁ Rêåp vöën theo àaåo àa thêìn. Mahomet àïì xûúáng àaåo àöåc thêìn. Luác àêìu öng bõ baåc àaäi. Öng tröën khoãi La Mecque túái Meádine. Sûå àaâo têíu naây ngûúâi Höìi giaáo goåi laâ Heágire. Taåi Meádine öng hoaân thaânh cöng viïåc töí chûác tön giaáo vaâ hö haâo thaánh chiïën. Giûäa La Mecque vaâ Meádine xaãy ra nhiïìu cuöåc xung àöåt lûu huyïët. Kïët quaã Mahomet thùæng vaâ nùm 630 öng àûúåc vïì La Mecque. 4. Trong voâng möåt thïë kó ngûúâi Höìi giaáo àaánh chiïëm caác xûá Syrie, Ai Cêåp, Ba Tû, Bùæc Phi, Y Pha Nho, thaânh lêåp möåt àïë quöëc röång tûâ söng Hùçng àïën Àaåi Têy Dûúng. Caác võ quöëc vûúng laâ nhûäng ngûúâi cûúng trûåc, giaãn dõ, nhûng caác quöëc vûúng kïë nghiïåp laåi hoang dêm xa xó, trong àïë quöëc thûúâng xaãy ra xung àöåt, thaânh thûã àïë quöëc vûâa dûång lïn àaä bõ qua phên(1). 5. Ngûúâi Höìi giaáo töíng húåp caác yïëu töë cuãa vùn minh Ba Tû, ÊËn Àöå, Hi Laåp, xêy dûång möåt nïìn vùn minh rûåc rúä. Hoå laâm cho gia taâi cuãa caác dên töåc noái trïn lúán thïm, tòm àûúåc nhiïìu caái múái vïì y hoåc, toaán hoåc, thiïn vùn hoåc vaâ têët caã caác ngaânh khoa hoåc thûåc nghiïåm khaác. Hoå múã mang nghïì tröìng tóa, truyïìn sang chêu Êu nhiïìu saãn phêím tinh xaão nöíi tiïëng khùæp thïë giúái: múã àaåi hoåc àûúâng truyïìn baá hoåc thuêåt aãnh hûúãng truyïìn túái àaåi hoåc àûúâng chêu Êu. (1) Coá ngûúâi cho rùçng àöång lûåc tiïën hoáa cuãa ngûúâi Höìi giaáo luác êëy laâ giêëy. Giêëy tûâ Trung Hoa truyïìn sang àûúåc ngûúâi AÁ Rêåp duâng trûúác hïët röìi tûâ àoá múái truyïìn lêìn sang chêu Êu. 30 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang CHÛÚNG V ÀÏË QUÖËC BYZANTIN THÚÂI TRUNG CÖÍ Tònh hònh kinh tïë, chñnh trõ xaä höåi, vùn hoáa 1. Chñnh trõ. 2. Kinh tïë. 3. Xaä höåi Vùn hoáa. 4. Àïë quöëc suy. 1. Vaâo thïë kó thûá 9-10, khi àaåi luåc chêu Êu bõ ngöåt thúã dûúái goát caác Rúå thò Byzantin àuã sûác gaåt ra ngoaâi aãnh hûúãng cuãa Höìi giaáo, giûä vûäng àõa võ möåt quöëc gia quên chuã chuyïn chïë theo àaåo Da Tö. Kinh tïë, xaä höåi, phaáp lñ, taâi chñnh trong nûúác àïìu àûúåc triïìu àònh sùæp àùåt öín àaáng caã. Chñnh trõ àõa phûúng thò giao cho caác quên nhên vaâ quan laåi àûúåc choån lûåa kô caâng. Triïìu àònh vaâ chñnh phuã möîi bïn coá quyïìn riïng biïåt. Vaâ àïí traánh caái hoåa quyïìn (1) Nhûäng ngûúâi bõ cùæt boã böå sinh duåc tûâ khi coân nhoã. Triïìu àònh Trung Hoa cuäng duâng thûá quan laåi naây goåi laâ hoaån quan. 31 Lõch Sûã Thïë Giúái thêìn truyïìn tûã lûu tön, caác chûác vuå cao troång cuäng do thaái giaám(1) àaãm nhiïåm. Nhaâ nûúác coá möåt ngên khöë döìi daâo thaânh lêåp vúái tiïìn thuïë ruöång àêët, thuïë nhên khêíu, thuïë giaán thu, thuïë thöng haânh, thûúng chaánh, thuïë 10 phêìn trùm trong söë xuêët, nhêåp caãng. Nhaâ nûúác kiïím soaát moåi ngaânh hoaåt àöång; tön giaáo, hoåc vêën, kinh tïë. Tön giaáo laâ noâng cöët cuãa tinh thêìn dên töåc. Ai nghõch laåi vúái tön giaáo seä bõ coi laâ nguåy vaâ bõ trûâng phaåt nùång. Hoåc vêën àûúåc coi laâ nïìn taãng cöng viïåc cai trõ vaâ vùn hoáa. Quan laåi tuyïín choån theo trònh àöå hoåc thûác. 2. Nhûng Nhaâ nûúác chuá troång vêën àïì kinh tïë hún hïët. Ngoaåi thûúng rêët phaát àaåt nïn trong àïë quöëc coá nhûäng thûúng caãng rêët lúán. Chñnh saách kinh tïë chó huy àûúåc aáp duång. Nhaâ nûúác giûä àöåc quyïìn nhûäng kó nghïå cùn baãn nhû kô nghïå dïåt luåa, kô nghïå chïë taåo khñ giúái. Nhûäng ngaânh hoaåt àöång do chuã trûúng thò coá nhaâ nûúác haån àõnh. Möîi kô nghïå phaãi hoåp thaânh phûúâng (corporation), nhên viïn tûå cûã lêëy chuã tõch nhûng do nhaâ nûúác kiïím soaát. Phûúâng tûå mua lêëy nguyïn liïåu röìi phên phaát cho ngûúâi chïë taåo. Haâng hoáa àem baán vúái giaá nhaâ nûúác àaä àõnh sao cho lúåi caã hai bïn: keã tiïu thuå vaâ ngûúâi saãn xuêët. Phêím chêët cuãa haâng hoáa cuäng do nhên viïn nhaâ nûúác kiïím soaát vaâ àoáng dêëu baão àaãm. Nhúâ sûå húåp taác chùåt cheä giûäa nhaâ nûúác vaâ phûúâng maâ naån trung gian traánh àûúåc. Trong àõa haåt thûúng maäi moåi ngûúâi àûúåc tûå do, nhûng söë chûáng khoaán vaâ lúåi xuêët bõ haån àõnh. 32 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang 3. Vïì mùåt xaä höåi nhaâ nûúác lo cho moåi ngûúâi àïìu coá cöng ùn viïåc laâm. Nhûäng keã thêët nghiïåp àûúåc nhaâ nûúác thu duång trong caác cöng súã cöng taác hay àûúåc caác cú quan tûâ thiïån tòm cho viïåc laâm. Vïì tiïìn tïå nhaâ nûúác chó duâng àöåc thûá huyânh kim vaâ thïë kó thûá 4 àïën thûá 10 giaá tiïìn tïå àûúåc giûä vûäng. Söëng giûäa nhûäng giöëng dên daä man, àïë quöëc vò leä an ninh phaãi canh phoâng chùåt cheä nhûäng thûúng nhên ngoaåi quöëc. Caác thûúng nhên naây àûúåc pheáp lûu truá taåi àö thaânh Byzance ba thaáng. Quaá thúâi haån êëy hoå phaãi baán hïët haâng hoáa vaâ ra khoãi nûúác. Nhûäng ngûúâi coá àùåc quyïìn lûu truá lêu daâi phaãi coá hiïåp ûúác kñ kïët àaãm baão. Ngoaâi voâng àö thõ, caác nhaâ phuá höå coá quyïìn mua àêët, nhûng nhaâ nûúác cöë sûác ngùn ngûâa boån quñ töåc àõa chuã lêën àêët cuãa nöng dên tûå do. Thïë kó thûá 9, nïìn kinh tïë phuåc hûng laâm cho söë àaåi àõa chuã giaãm búát möåt söë nöng nö àûúåc giaãi phoáng, vaâ nhiïìu vuâng tiïíu nöng nghiïåp nhúâ chñnh phuã baão vïå thoaát khoãi sûå chi phöëi cuãa lûåc lûúång phong kiïën luác êëy àaä bùæt àêìu phaát triïín. Trûâ vaâi cuöåc baåo loaån ngûúâi Byzantin nhúâ àúâi söëng tûúng àöëi dïî daäi maâ coá möåt tinh thêìn ön hoâa bònh tônh. Phong traâo quêìn chuáng gêìn nhû khöng xaãy ra úã kinh thaânh, cho nïn phûúng phaáp trûâng phaåt cuäng khöng nghiïm khùæc. Chó coá keã phaåm töåi mûu phaãn thò bõ lïn aán chùåt tay chùåt chên maâ thöi. Ngûúâi Byzantin khöng thñch chiïën tranh, nhûng hoå töí chûác sûå tûå vïå rêët chu àaáo. ÚÃ nhûäng phiïn trêën, nhaâ nûúác 33 Lõch Sûã Thïë Giúái bùæt nöng dên àaãm àûúng quên dõch àïí phoâng khi hûäu sûå thò viïåc trûng möå dïî daâng. Kïí caã nhûäng àöåi lñnh chuyïn nghiïåp, söë quên trong nûúác àûúåc chûâng 12 vaån, coá àuã caác söë quên nhu, y tïë vaâ cöng binh. Nhûng thuãy binh quan troång hún böå binh. Nhúâ coá àöåi chiïën thuyïìn maånh, àïë quöëc Byzantin múái laâm baá chuã àûúåc mùåt biïín vaâ giûä cho sûå cûúâng thõnh vûäng bïìn. Kinh thaânh Byzantin, vúái dên söë möåt triïåu ngûúâi laâ möåt àö thõ àeåp nhêët thïë giúái. Nghïå thuêåt kiïën truác möåt phêìn chõu aãnh hûúãng cuãa La Maä möåt phêìn cuãa caác nûúác Cêån àöng, töíng húåp àûúåc moåi veã mô lïå, huy hoaâng. Trong luác úã phêìn nhiïìu àö thõ lúán Têy Êu, nhaâ cûãa luåp xuåp, töëi tùm, àûúâng saá chêåt heåp bêín thóu thò taåi Byzance àaä coá möåt hïå thöëng àûúâng cöëng vaâ nhûäng cöng viïn röång raäi sùæp àùåt àuáng thïí thûác möåt àö thõ vùn minh ngaây nay. 4. Àïën thïë kó thûá 11, àïë quöëc Byzantin bùæt àêìu suy vong. Nguyïn nhên àêìu tiïn laâ ngûúâi Thöí Nhô Kyâ xêm lêën nam böå nûúác Nga laâm cho sûå giao thûúng vúái caác àö thõ Nga giaán àoaån. Kïët quaã laâ taâi chñnh trong nûúác thiïëu huåt, bùæt buöåc vua Basill àïå nhõ phaãi giaãm búát caác phñ khoaãn quöëc gia. Kïë àïën trêån giùåc chöëng ngûúâi Baão Gia Lúåi (1018) gêy nhiïìu töín thêët quaá. Triïìu àònh khöng àuã sûác baão töìn àöåi chiïën thuyïìn àïí cho quyïìn baá chuã mùåt biïín Adriatique loåt vaâo tay ngûúâi Venise. Thûúng maäi bõ khuãng hoaãng nùång. Giai cêëp quñ töåc àõa chuã chiïëm dêìn ûu thïë, boã hùèn mùåt biïín quay vïì phña àaåi luåc tûác laâ nguöìn lúåi cùn baãn cuãa hoå. Vùn hoáa cuäng theo vúái kinh tïë maâ truåt xuöëng. Hoåc vêën bõ coi 34 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang nhû laâ möåt xa xó phêím töën keám vaâ nguy hiïím cho quöëc gia. Trûúâng àaåi hoåc Constantiniple àoáng cûãa. Tûâ àoá aánh saáng vùn minh Byzantin múâ dêìn trûúác boáng töëi cuãa chïë àöå phong kiïën traân dêìn túái. TOÁM TÙÆT 1-2-3. Thïë kó thûá 9, 10 trong luác caác nûúác Têy Êu àaä hoaân toaân suy àoåa thò úã phña Àöng àïë quöëc Byzantin coân cêìm vûäng ngoån àuöëc vùn minh. Chñnh phuã aáp duång chñnh saách kinh tïë chó huy, giûä cho dên chuáng möåt mûåc söëng dïî daâng. Chñnh thïí chuyïn chïë, nhûng vua quan àïìu laâm àuáng phêån sûå, cho nïn tònh hònh trong àïë quöëc tûúng àöëi an ninh. Baåo loaån ñt xaãy ra, hònh phaåt khöng haâ khùæc lùæm. Dên chuáng söëng trong caãnh tûúng àöëi thaái bònh giûäa möåt thïë giúái àûúng biïën chuyïín. 4. Àïën thïë kó 11 ngûúâi Thöí Nhô Kyâ xêm lêën Nam böå nûúác Nga, laâm cho nïìn ngoaåi thûúng, nguöìn sinh lûåc cuãa àïë quöëc Byzantin, bõ töín haåi, do àoá àïë quöëc naây phaãi suy baåi dêìn. 35 Lõch Sûã Thïë Giúái CHÛÚNG VI TÒNH HÒNH XÛÁ GAULE ÚÃ TÊY ÊU 1. Gioâng Caroligien thay gioâng Meárovingien laâm vua úã Gaule. 2. Vua Charlemagne vaâ cöng viïåc chinh phuåc toaân coäi Têy Êu. 3. Chñnh trõ, xaä höåi, vùn hoáa Têy Êu trong thúâi kò Charlemagne. 4. Àïë quöëc Charlemagne suy. 5. Triïìu Capeátien thay triïìu Carlingien úã Gaule. 1. Khi caác Rúå xêm lùng Têy àïë quöëc La Maä thò Clovis cêìm àêìu Rúå Franc chiïëm cûá xûá Gaule, dûång nïn triïìu Meárovingien. Gioâng Meárovingien truyïìn ngöi cho nhau àïën thïë kó thûá 7 thò suy nhûúåc. Sau khi vua Dagobert chïët (639) chñnh quyïìn loåt vaâo tay boån cung quan (maires du Palais tûác laâ quan cai quaãn cung àiïån. Àêìu thïë kó thûá 8, möåt trong nhûäng cung quên naây laâ Peápin d’Heáristal vïì mùåt thûåc tïë àaä laâm chuã vûúng quöëc Franc. Con trai Peápin d’Heáristal laâ Charles Martel nhúâ 36 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang ngùn àûúåc quên AÁ Rêåp têën cöng thaânh Poitiers (732) maâ àûúåc giaáo höåi Da Tö tñn nhiïåm. Caác giaáo hoaâng liïìn giuáp cho gioâng Carolingien thay thïë gioâng Meárovingien, cuäng nhû trûúác kia hoå tûâng giuáp Clovis thùæng nhûäng keã àõch cuãa àaåo Da Tö. Nùm 751, Peápin le Bref con Charles Martel bùæt Childeáric, öng vua cuöëi cuâng cuãa gioâng Meárovingien giam vaâo tu viïån röìi xûng laâm vua. Tûâ àoá gioâng Carolingien àûúåc giaáo höåi Da Tö uãng höå thaânh lêåp möåt nïìn quên chuã chuyïn chïë töìn taåi maäi cho túái ngaây caách maång Phaáp. Peápin le Bref àem àêët àai chia cho hai con laâ Charles vaâ Carloman; Carloman chïët (771), Charles têåp trung quyïìn binh trong nûúác vaâo tay mònh vaâ lïn laâm vua tûác laâ Charlemagne. 2. Charlemgne laâ möåt võ quöëc vûúng danh tiïëng nhêët thúâi Trung cöí. Haáo chiïën vaâ xêm lûúåc, trûúác hïët öng lo múã röång laänh thöí. Trong khoaãng thúâi gian 45 nùm trõ vò, öng àaánh deåp hún 55 lêìn. Chiïën tranh öng gêy ra phêìn nhiïìu coá tñnh caách tön giaáo vaâ chñnh trõ. Quan troång nhêët laâ nhûäng trêån xaãy ra trïn àêët YÁ. Y Pha Nho, Germanie, taåi àoá Carlemagne àaánh thùæng àûúåc ngûúâi Lombard, Sarrzin vaâ Saxon. Charlemgne toã ra möåt öng vua taân baåo. Àïí traã thuâ cho nhûäng giaáo sô hay ngûúâi Saxon giïët, öng cho xûã tûã trong ngaây taåi Verdun àïën 4.500 tuâ nhên. Nhiïìu böå laåc bõ öng àaây aãi. Khi chiïëm cûá xûá Germanie, Charlemagne gùåp giöëng 37 Lõch Sûã Thïë Giúái rúå khaác laâ Slave àoáng bïn kia söng Elle, Danois hay Nor mand úã baán àaão Julard Avars tûâ chêu AÁ sang àoáng taåi xûá Hung Gia Lúåi. Àïí chùån rúå Slaves, Charlemagne töí chûác taåi Germanie nhiïìu vuâng quên sûå sau naây laâ nhûäng yïëu töë lêåp thaânh xûá Phöí Löî Sô. Möåt vuâng quên sûå khaác àûúåc töí chûác úã Danube àïí ngùn Rúå Avars vaâ sau naây lêåp thaânh nûúác AÁo. Nùm 800, chiïëm cûá àûúåc toaân thïí Têy Êu röìi, Char lemagne xûng laâ hoaâng àïë La Maä vaâ àûúåc coi nhû laâ laänh tuå tñn àöì Da To uy thïë rêët lûâng lêîy. 3. Charlemagne vöën laâ ngûúâi ñt hoåc, nhûng siïng nùng, can àaãm vaâ coá taâi töí chûác. Öng lêåp triïìu àònh. Àònh thêìn göìm coá nhûäng võ sau naây: Möåt võ coi vïì toaân thïí viïåc cai trõ goåi laâ quan Chêëp chaánh (Comte du Palais), möåt võ coi vïì viïåc tñn ngûúäng, tön giaáo goåi laâ quan Tû tïë. Dûúái hai võ naây coá quan Àaåi phaáp coi vïì vùn thû quan Thõ tuâng cai quaãn phoâng ngên khöë(1). Ngoaâi nhûäng chûác vuå quan troång êëy coân coá quan coi viïåc ùn uöëng cuãa vua goåi laâ quan Ngûå thiïån, quan giûä rûúåu cuãa vua goåi laâ quan Tûãu giaám, quan coi ngûåa vaâ lñnh hêìu goåi laâ quan Àöëc quên. Bao nhiïu chûác vuå noái trïn àïìu giao phoá trong tay nhûäng nhên vêåt quan troång nhêët cuãa triïìu àònh. Charlemagne taân baåo trong khi chinh chiïën, cûúng quyïët viïåc cai trõ. Nhûng öng laåi khöng toã ra chuyïn chïë. Trong moåi vêën àïì cöng lñ, quên sûå, giaáo duåc, tön giaáo, möîi (1) Ngên khöë thuöåc quyïìn vua. 38 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang nùm nhaâ vua àïìu cho múã àaåi höåi trûng cêìu yá kiïën cuãa dên chuáng. Vïì viïåc cai trõ àõa phûúng, Charlemagne chia nûúác thaânh khu vûåc goåi laâ “comteá” giao cho quan laåi do vua böí nhêåm vaâ baäi truêët, goåi laâ comte(1), Viïn quan laåi naây kiïm caã quyïìn haânh chñnh vaâ quên sûå, phaáp lñ vaâ taâi chñnh. Viïåc tön giaáo, tñn ngûúäng thò giao cho möåt giaáo sô cuäng laâ möåt quan laåi cuãa nhaâ nûúác. Àïí kiïím soaát viïåc laâm cuãa caác “comte” vaâ giaáo sô, Charlemagne lo chêën chónh viïåc hoåc vêën trong dên gian àïí caác giaáo sô tiïån truyïìn baá tön giaáo. Nhúâ àoá maâ vùn hoåc nghïå thuêåt dûúái thúâi Charlemagne coá moâi hûng khúãi laåi. Möîi tu viïån nhaâ vua bùæt phaãi múã möåt lúáp hoåc, caác giaáo sô, tùng lûä phaãi daåy cho dên tuång kinh, haát, tñnh toaán, luyïån vùn phaáp, têåp viïët chûä töët. Nhiïìu tu viïån höìi êëy àaä saãn xuêët àûúåc saách viïët tay rêët dïî àoåc. Nhaâ vua laåi cho múã caånh möîi giaáo àûúâng möåt trûúâng hoåc cho dên chuáng vaâo hoåc khöng lêëy tiïìn. Vïì nghïå thuêåt thò khöng coá gò àaáng kïí trûâ möåt söë àïìn àaâi cung àiïån, phêìn nhiïìu phoãng theo löëi kiïën truác Byzantin(2). (1) “Comteá” úã Êu chêu vaâo thúâi Trung cöí coá leä cuäng tûúng tûå nhû “löå” “àaåo” úã ta ngaây xûa. Ngaây nay laâ quêån tónh. Chûác comte àêy khöng phaãi laâ baá tûúác dûúái àoâi phong kiïën maâ laâ chûác quan laåi nhû ngaây xûa laâ Haânh khiïín, nay laâ Töíng àöëc. (2) Xem laåi chûúng: Àïë quöëc Byzantin. 39 Lõch Sûã Thïë Giúái 4. Nhûng khöng bao lêu àïë quöëc Charlemagne bõ qua phên. Louis Le Deábonnaire ngûúâi kïë võ Charlemagne phaãi cùæt àêët chia laåi cho ba con laâ Lothaire Louis vaâ Charles Le Chauve àïí lêåp thaânh vûúng quöëc riïng. Nùm 839, sau khi Louis De Deábonnaire chïët, ba quöëc vûúng êëy xung àöåt nhau. Röìi àïën 843, do hiïåp ûúác Verdun hoå chia àïë quöëc ra laâm ba: Lothaire xûng àïë trïn möåt laänh thöí göìm coá nûúác YÁ vaâ caác vuâng söng Rhöne Meuse; Charles xûng vûúng úã Têy böå xûá Franc lûu vûåc Escaut, söng Seine, söng Loire, söng Garonne, Louis chiïëm giûä vuâng àöng söng Rhin xûá Germanie. Suöët hai thïë kó thûá 9 vaâ thûá 10, biïn giúái cuãa àïë quöëc laåi bõ caác rúå àaánh phaá. Phña Àöng rúå Slave, ngûúâi Tiïåp vaâ ngûúâi Hung àaánh phaá xûá Germanie. Phña Nam rúå Sarrazin, ngûúâi Höìi giaáo chêu Phi àaánh phaá miïìn duyïn haãi YÁ vaâ cuâng Provence. Phña têy, ngûúâi Normand do àûúâng biïín keáo túái xêm lêën. Caác vua gioâng Carolingien vaâ chó lo tranh giaânh àïë võ maâ trúã thaânh suy nhûúåc. Hoå khöng àuã sûác baão vïå dên chuáng nûäa. Trong nûúác laåi baây ra möåt tònh traång höîn loaån maâ naån nhên bao giúâ cuäng laâ keã yïëu. Caác àaåi àõa chuã, tûác laâ caác laänh chuáa, bùæt àêìu töí chûác quên lûåc riïng trong laänh thöí cuãa mònh àïí tûå vïå. Thaânh trò phong kiïën tûâ àoá moåc lïn nhû nêëm. Dên chuáng àua nhau àïën xin laänh chuáa che chúã. Ai muöën àûúåc che chúã phaãi kñ túâ cam kïët chõu lïå thuöåc keã che chúã mònh. 40 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang Àöëi vúái laänh thöí nùçm trong tay laänh chuáa nhaâ vua mêët hïët uy quyïìn. Laänh chuáa thêu àõa tö khöng phaãi cho vua maâ cho mònh; chó huy chiïën tranh khöng phaãi vò vua maâ vò mònh. Àêët àai nûúác Phaáp bõ chia xeã thaânh vö söë thaái àõa. Vaâo thïë kó thûá 9 vaâ thûá 10, möåt töí chûác xaä höåi múái thaânh lêåp, trong àoá ngûúâi naây tuây thuöåc ngûúâi kia: dên thön quï vaâ thaânh thõ trong möîi thaái àõa tuây thuöåc möåt laänh chuáa; laänh chuáa naây laâm chû hêìu möåt laänh chuáa khaác maånh hún; laänh chuáa sau naây laåi laâm chû hêìu cho möåt laänh chuáa khaác nûäa hoùåc cho nhaâ vua. Quyïìn lúåi vaâ traách nhiïåm cuãa möîi haång ngûúâi àaä àûúåc àõnh sùén trong möåt túâ húåp àöìng do hai bïn àïìu kñ. Töí chûác xaä höåi múái naây goåi laâ chïë àöå phong kiïën. Taåi Gaule trong luác gioâng Carolingien suy nhûúåc thò möåt gioâng khaác nöíi lïn. Nhúâ coá cöng chöëng laåi ngûúâi Nor mands àïën xêm lêën maâ gioâng naây àûúåc nhiïìu uy tñn, thïë lûåc trong dên gian. Ngûúâi àêìu tiïn laâ Robert Le Fort möåt laänh chuáa maånh àoáng úã vuâng àêët giûäa söng Seine vaâ söng Loire. Con Robert le Fort laâ Eudes laänh chuáa úã Ba Lï, vò coá cöng phoâng thuã thaânh naây chöëng laåi ngûúâi Normand àïën vêy àaánh (885), nïn àûúåc tön laâm vua nùm 888. Àïën luác naây vua xûá Gaule khöng coân chuát uy lûåc naâo nûäa. Quyïìn phïë lêåp nùçm trong tay àaân baâ, quyïìn thêìn vaâ giaáo sô. Hoå muöën cho ai laâm vua thò cho, boã ai thò boã. Khi thò hoå tön lïn ngöi möåt öng thuöåc gioâng Carolingien, khi thò hoå tön möåt öng thuöåc gioâng Robertien tûác con chaáu Robert, nïëu ngûúâi àûúåc tön lïn àoá biïët haânh àöång húåp yá 41 Lõch Sûã Thïë Giúái muöën vaâ quyïìn lúåi hoå. Ngöi vua khöng coân thïë lêåp nûäa maâ laåi do bêìu cûã. Cuöëi thïë kó thûá 10, gioâng Carolingien bõ boã vaâ gioâng Capetien lïn thay. Àïë quöëc Charlemagne tan raä. Nùm 987, caác hoaâng tûã Carolingien vò khöng traã nöíi tiïìn cöng bêìu cûã nïn boån àaåi thêìn tön Hugues Capet möåt laänh chuáa Phaáp, lïn ngöi. Tûâ àoá gioâng Carolingien bõ dûát hùèn. Hugues Capet múã àêìu triïìu Capeátien trõ vò nûúác Phaáp tûâ 987 àïën 1792 múái dûát. Àïë quöëc Charlemagne, nhû vêåy, àaä hoaân toaân phên liïåt. ÚÃ YÁ caác laänh chuáa xûá Frioul vaâ Spoleâte àaánh nhau àïí tranh ngöi. Xûá Bourgogne vaâ Provence taách ra àïí thaânh vûúng quöëc àöåc lêåp. Trong luác úã Phaáp chïë àöå phong kiïën baânh trûúáng nhû vêåy thò úã nûúác Àûác nïìn quên chuã coán àûáng vûäng. Caác vua nûúác Àûác coân àiïìu kiïån laâm chuã úã luåc àõa möåt caách tûúng àöëi trong voâng vaâi thïë kó nûäa, nhûng hoå khöng àuã sûác baão töìn nïìn vùn minh thûúång cöí lûu laåi. 42 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang TOÁM TÙÆT 1. Gioâng Meárovigien suy, Peápin le Bref trong hoå Peápin laâm cung quan xûá Austrasie chiïëm ngöi vua vaâ thaânh lêåp triïìu Carolingien (751). 2. Charlemagne, con Peápin Le Bref laâ möåt tay xêm lûúåc. Öng chi phöëi gêìn troån têy böå chêu Êu vaâ àûúåc giaáo hoaâng laâm lïî têën phong hoaâng àïë. 3. Charlemagne, laâ möåt nhaâ cai trõ gioãi. Öng thûúâng hoåp höåi nghõ àïí trûng cêìu yá kiïën cuãa dên, cöng böë caác phaáp lõnh, phaái khêm sai kiïím soaát caác quan laåi vaâ giaáo sô úã àõa phûúng. Öng chuá yá àïën sûå hoåc haânh chùm lo giaáo hoáa dên chuáng. Ngön ngûä vaâ vùn tûå àûúåc tu chónh. Mêìm vùn minh dûúái àúâi Charlemagne nhû muöën phuåc hûng. 4. Khöng bao lêu hiïåp ûúác Verdun (843) chia àïë quöëc Charlemagne laâm ba vûúng quöëc: Lotharingie, Germanie Francie, nhûäng vûúng quöëc naây laåi bõ caác giöëng Rúå, nhêët laâ ngûúâi Normand taân phaá. Caác laänh chuáa phaãi xêy dûång thaânh trò àïí baão vïå. Ngûúâi khöng àuã sûác tûå vïå phaãi nhúâ laänh chuáa che chúã, vò vêåy maâ chïë àöå phong kiïën thaânh hònh. 5. Vûúng quyïìn àïën luác naây suy nhûúåc túái nöîi quyïìn phïë lêåp do boån quñ töåc nùæm giûä. Hoå truêët gioâng Carolingien, luác êëy àaä kiïåt quïå, vaâ bêìu Hugues Capet lïn laâm vua (987). 43 Lõch Sûã Thïë Giúái CHÛÚNG VII CHÏË ÀÖÅ XAÄ HÖÅI TRONG THÚÂI TRUNG CÖÍ CHÏË ÀÖÅ PHONG KIÏËN 1. Chïë àöå phong kiïën xuêët hiïån. 2. Àùèng cêëp trong xaä höåi phong kiïën. a. Giai cêëp quñ töåc; b. Giai cêëp nöng dên; 3. Àúâi söëng nöng nö. 4. Thûúng maäi, kô nghïå phaát àaåt; giai cêëp thõ dên ra àúâi. 1. Chïë àöå phong kiïën laâ möåt chïë àöå xaä höåi têët nhiïn phaãi xuêët hiïån trong möåt thúâi kò lõch sûã naâo àoá àïí giaãi quyïët nhûäng vêën àïì xaä höåi trong nhûäng khùèng àõnh lõch sûã nhêët àõnh. Thúâi àaåi lõch sûã êëy, úã Têy Êu caác àïë quöëc tan raä, vùn minh thûúång cöí suy nhûúåc, trêåt tûå xaä höåi àöí naát. Con ngûúâi chó biïët àaánh nhau, giïët nhau. Chñnh trong caãnh höîn loaån êëy möåt trêåt tûå xaä höåi múái àûúåc thaânh lêåp. Thoaåt tiïn nhûäng keã yïëu, vò baãn nùng sinh töìn, caãm thêëy sûå cêìn thiïët phaãi tûå vïå, tòm túái möåt ngûúâi cêìm àêìu. Ngûúâi êëy coá 44 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang thïí laâ möåt tuâ trûúãng rúå, möåt giaáo sô, möåt quan laåi, möåt tay àõa chuã hay möåt tïn gian huâng. Bêët cûá ngûúâi naâo coá àuã sûác maånh, can àaãm cuäng àûúåc hoå tön lïn àïí deåp loaån, lêåp laåi an ninh trêåt tûå. Ngûúâi yïëu tön ngûúâi maånh, ngûúâi maånh êëy laåi phuåc tuâng ngûúâi maånh hún nûäa. Cûá nhû thïë sûå àoaân kïët tûå nhiïn giûäa ngûúâi maånh vaâ ngûúâi yïëu, ngûúâi baão höå vaâ ngûúâi lïå thuöåc biïën thaânh caái hïå thöëng phong kiïën. Buöíi àêìu, ngûúâi yïëu muöën àûúåc ngûúâi maånh che chúã phaãi àoáng goáp möåt phêìn taâi saãn hoùåc möåt phêìn huï lúåi àïí nuöi voä sô, sùæm khñ giúái, phaãi nöåp möåt phêìn cöng xêy àùæp thaânh trò. Thaânh trò naây khúãi àêìu laâ chöî moåi ngûúâi túái êín nuáp hoùåc cêët cuãa caãi khi coá giùåc. Nhû vêåy laâ tûå vïå maâ buöíi àêìu moåi ngûúâi bùçng loâng tön ngûúâi cêìm àêìu, àoáng goáp àïí cho ngûúâi êëy töí chûác binh àöåi vaâ xêy àùæp thaânh thaânh trò. Dêìn dêìn söë ngûúâi lïå thuöåc caâng àöng, uy quyïìn ngûúâi cêìm àêìu caâng lúán. Röìi traãi qua möåt thúâi gian, ngûúâi naây àaánh deåp àûúåc ngûúâi kia, àêët àai têåp trung vaâo möåt söë ñt ngûúâi thêåt maånh khi êëy àaä thaânh ra hoaâng àïë, quöëc vûúng, laänh chuáa, ngûúâi naây tuây thuöåc ngûúâi kia vaâ dûúái cuâng hïët laâ àaåi àa söë nöng dên. Àoá laâ uy nguyïn chïë àöå phong kiïën. Nhûng caái quaá trònh thò möîi núi möåt khaác, cho àïën caái thïí daång cuãa noá cuäng vêåy. Thïí daång thñch nhêët laâ quên chuã, nhûng coá núi nhû úã Phaáp, sau khi àïë quöëc Charlemagne tan raä möåt thúâi kò rêët lêu, vua gêìn nhû khöng coá, thïë maâ chïë àöå phong kiïën cuäng rêët thõnh haânh. Coân nhû úã Anh khi chïë àöå phong kiïën múái thaânh lêåp, Anh àaä laâ möåt quöëc gia quên chuã kiïn 45 Lõch Sûã Thïë Giúái cöë dûúái triïìu Guillaume Le Conqueárant. Nhûng caái thïí daång chñnh trõ khöng quan troång lùæm. Phêìn quan troång úã núi caác möëi liïn quan kinh tïë trong chïë àöå phong kiïën. 2. Giai cêëp quñ töåc laåi chia ra chuã tïí vaâ chû hêìu. Chuã tïí laâ möåt laänh ch1ua maånh hún hïët coá nhiïìu àêët àai hún hïët vaâ àaä cùæt möåt maãnh àêët àai êëy laâm thaái àõa (hay phong àõa) cho möåt laänh chuáa khaác yïëu hún àïí àöíi lêëy cöng viïåc. Ngûúâi nhêån àêët cuãa chuã tïí laâ chû hêìu. Nhûng trïn võ chuã tïí naây coá thïí coá möåt chuã tïí khaác maånh hún nûäa, cho nïn möåt laänh chuáa coá thïí vûâa laâ chuã tïí vûâa laâ chû hêìu. Möåt chû hêìu muöën laâm chuã chñnh thûác möåt thaái àõa phaãi chõu thêìn thuöåc möåt laänh chuáa. Ngûúåc laåi laänh chuáa phaãi têën phong chû hêìu, giao cho chû hêìu möåt vêåt gò coá thïí tiïu biïíu cho thaái àõa(1). Tûâ àoá laänh chuáa phaãi binh vûåc, che chúã chû hêìu. Khi naâo chû hêìu phaãn nghõch thò laänh chuáa múái coá quyïìn thêu höìi àêët (thaái àõa) laåi. Àöëi laåi, chû hêìu phaãi phuåc dõch võ chuã tïí cuãa mònh, phaãi cuâng chuã tïí cuãa mònh ài àaánh giùåc, phaãi nöåp thuïë, phaãi triïìu cöëng. Laâm chuã möåt thaái àõa, laänh chuáa (chuã tïí, hoùåc chû hêìu) coá uy quyïìn cuãa möåt öng vua trong thaái àõa êëy: thêu àõa tö, xûã àoaán, àaánh giùåc, àuác tiïìn. Laänh chuáa coá thïí lêåp triïìu riïng, xêy dûång lêu àaâi, thaânh quaách riïng. a) Laänh chuáa trûúác hïët laâ möåt tûúáng giùåc. Muöën coá (1) Vêåt êëy laâ túâ khïë ûúác chùèng haån. 46 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang àuã tû caách laâm laänh chuáa, ngûúâi quñ töåc khi coân thiïëu niïn phaãi cúäi ngûåa, bùæn cung, cêìm gûúm, giaáo vaâ phaãi hoåc sùn bùæn. Lúán lïn, phaãi theo hêìu vua têåp caách phoâ taá. Sûå giaáo duåc àïën àoá múái àûúåc hoaân thaânh vaâ ngûúâi quñ töåc múái àûúåc vua phong laâm hiïåp sô. Ba viïåc laâm cöët yïëu cuãa nhaâ quñ töåc laâ àaánh giùåc, sùn bùæn vaâ cúäi ngûåa àêëu gûúm. Möåt laänh chuáa muöën khai chiïën vúái laänh chuáa lên cêån mònh luác naâo cuäng àûúåc. Muåc àñch chiïën tranh laâ bùæt ngûúâi, cûúáp cuãa. Chiïën tranh giûäa laänh chuáa thûúâng xaãy ra luön: noá laâ möåt tai hoåa bêët tuyïåt cho dên gian söëng dûúái chïë àöå phong kiïën. Nhûäng luác thaái bònh thò caác laänh chuáa duâng caác cuöåc kõ àêëu (cúäi ngûåa àêëu gûúm) àïí so taâi vúái nhau. Àoá laâ möåt caách têåp nghïì chinh chiïën: caác laänh chuáa lêëy chiïën tranh laâm möåt nghïì. Ngoaâi ra hoå sùn bùæn: sùn bùæn laâ möåt phûúng tiïån cung cêëp vêåt thûåc. Caác laänh chuáa thûúâng múã yïën tiïåc àïí tiïu khiïín. Hoå lêëy sûå àaäi àùçng nhau laâm möåt vinh dûå vaâ quan khaách thûúâng àöng vö kïí. Nhiïìu laänh chuáa mang ngheâo vò yïën tiïåc. Àïí giûä mûåc söëng xa xó êëy, hoå ài vay núå, boác löåt nöng dên, töí chûác nhûäng cuöåc cûúáp giêåt keã ài àûúâng. Caãnh khöí cuãa dên chuáng khöng kïí xiïët. Chïë àöå xaä höåi êëy àûáng vûäng àûúåc möåt phêìn lúán nhúâ coá giaáo àûúâng. Tön giaáo lo àiïìu hoâa nhûäng mêu thau64n xaä höåi. Giaáo àûúâng àûáng ra laâm cho têåp tuåc phong kiïën búát taân baåo, daä man: àùåt ra lïå “Thiïn chuáa hûu chiïën” (Trïve De Dieu), àõnh laåi qui chïë chiïën tranh vaâ ngùn búát sûå baânh trûúáng cuãa noá. 47 Lõch Sûã Thïë Giúái Giaáo àûúâng baão rùçng ngûúâi hiïåp sô xûáng danh hiïåp sô, trûúác khi xuêët chinh, phaãi thïì ùn úã trong saåch, ngay thùèng, baão vïå ngûúâi tu haânh, àaân baâ, treã con, ngûúâi giaâ yïëu, cö quaã. b) Haång ngûúâi àöng hún hïët vaâ bõ àaây àoåa hún hïët dûúái chïë àöå phong kiïën laâ nöng dên. Hoå bõ liïåt vaâo haång haå tiïån, chó coá böín phêån caây bûâa, tröìng tóa àïí cung cêëp vêåt thûåc cho xaä höåi. Tuy söëng nhúâ hoå, giai cêëp quñ töåc àöëi vúái hoå chó biïët khinh khi baåc àaäi. Nöng dên cuäng chia ra tûâng haång: nöng nö vaâ nöng dên tûå do. Trong chïë àöå phong kiïën nöng nö phaãi tuây àõa chuã vaâ khöng àûúåc rúâi boã miïëng àêët hoå caây. Vïì mùåt kinh tïë möëi tûúng quan giûäa hoå vaâ àõa chuã khöng coá gò gùæt gao chùåt cheä lùæm. Miïëng àêët nùçm trong tay, hoå àem cöng sûác ra laâm, röëi ùn möåt phêìn, coân möåt phêìn àem naåp àõa chuã. Laâm ñt laâm nhiïìu, laâm hay laâm dúã tuây úã sûác mònh, miïîn laâ naåp àuã àõa tö. Nhûng vïì mùåt phaáp luêåt thò möëi tûúng quan giûäa hoå vaâ àõa chuã gùæt gao lùæm. Phaáp luêåt laâ möåt phûúng tiïån rêët maånh àïí àaân aáp, boác löåt nöng dên. Dêìu cûåc khöí àïën bûåc naâo ài nûäa nöng nö khöng coá quyïìn boã àêët cuãa laänh chuáa (àõa chuã). Nöng nö thuöåc quyïìn súã hûäu cuãa àõa chuã: hoå coá thïí bõ baán àúå hoùåc laâm quaâ biïëu theo vúái miïëng àêët hoå caây. Nïëu miïëng àêët êëy thuöåc quyïìn nhiïìu àõa chuã thò caác chuã nhên miïëng àêët êëy coá thïí àem con caái nöng nö chia cho nhau. Toám laåi nöng nö àöëi vúái àõa chuã chó laâ moán àöì duâng, ngûúâi chuã muöën duâng caách naâo cuäng àûúåc. Nöng dên tûå do khaác vúái nöng nö laâ khöng thuöåc quyïìn laänh chuáa, coá thïí tûå do kïët hön, dúâi chöî úã vaâ lûu taâi saãn laåi cho con. 48 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang Nhûng caã nöng nö lêîn nöng dên tûå do àïìu phaãi laâm troân nhûäng nhiïåm vuå sau naây àöëi vúái àõa chuã: - Nöåp cho àõa chuã möåt söë àõa tö vaâ möåt phêìn muâa maâng, gia suác cuãa mònh àïí àïìn buâ miïëng àêët laänh chuáa giao cho mònh hûúãng: - Nöåp möåt söë thuïë thên; - Chõu möåt söë ngaây cöng sûu tûác laâ nhûäng ngaây laâm thñ cöng cho laänh chuáa hoùåc àïí caây àêët, chúã rûúåu hoùåc veát haâo chung quanh thaânh trò; - Phaãi àem nho, luáa vaâ böåt àïën eáp xay vaâ nûúáng taåi baân eáp, cöëi xay vaâ loâ cuãa laänh chuáa àïí röìi phaãi traã möåt moán thuïë. Riïng àöëi vúái nöng nö, àõa chuã muöën bùæt laâm lao dõch hay sûu thuïë àïën mûåc naâo cuäng àûúåc. 3. Tûâ buöíi àêìu chïë àöå phong kiïën, nöng nö àaä dñnh khùæn vúái miïëng àêët. Vaâ úã miïëng àêët êëy hoå gùåp toaân khöí nhuåc. Têët caã sûå hoaåt àöång bïìn bô, khoá nhoåc roát cuöåc chó nuöi àûúåc caái maång söëng, möåt maång söëng khöng hún maång söëng con vêåt bao nhiïu. Nhaâ úã laâ tuáp lïìu tranh thiïëu khñ trúâi, thiïëu aánh saáng, giûúâng laâ möåt têëm vaán vaâ möåt bõ rúm, ghïë ngöìi laâ möåt boá raå, àöí bïëp nuác toaân bùçng göî; thûác ùn laâ nhûäng rau coã tûå mònh tröìng lêëy. Naån àoái keám xaãy ra khöng ngúát. Ngûúâi ta phaãi giïët choác, cûúáp giêåt lêîn nhau àïí söëng. Boån cûúáp àûúâng tung hoaânh khùæp núi. Boån laänh chuáa, boån quñ töåc gioãi ùn chúi vaâ boác löåt maâ khöng biïët binh 49 Lõch Sûã Thïë Giúái vûåc nhûäng keã phuåc dõch mònh. Cuâng quaá, nöng dên nöíi lïn laâm loaån. Möåt lêìn laâm loaån hoå bõ àaân aáp thùèng tay(1). Nhûng cuöëi thúâi Trung cöí giai cêëp quñ töåc thêëy rùçng àiïìu kiïån sinh hoaåt êëy, nöng dên khoá laâm viïåc àùæc lûåc àûúåc khiïën quyïìn lúåi cuãa hoå thiïåt thoâi vaâ àõa võ, sinh maång cuãa hoå khöng vûäng. Hoå tòm caách caãi thiïån àúâi söëng cuãa nöng dên, àïí nöng dên àûúåc yïn öín laâm ùn, cho pheáp nöng nö àûúåc duâng tiïìn chuöåc laåi tûå do vaâ traã möåt moán thuïë thên nhêët àõnh. Àöëi vúái nöng dên tûå do hoå cuäng giaãm àõa tö, búát chiïën dõch. 4. Dûúái chïë àöå phong kiïën thaânh thõ cuäng phaãi lïå thuöåc laänh chuáa. Giai cêëp thõ dên (dên úã thaânh thõ) cuäng nhû nöng dên phaãi naåp àõa tö, thuïë thên, laâm sûu dõch, chõu quyïìn xûã phaåt cuãa laänh chuáa. Nhûng trong luác nöng dên rúâi raåc úã thön quï thò boån phuá haâo biïët töí húåp thaânh caác àoâan thïí tön giaáo, boån thuã cöng biïët liïn kïët trong àoaân thïí cöng nghïå, boån thûúng nhên biïët qui tuå trong caác àöìng minh thûúng nghiïåp. Nhúâ vêåy giai cêëp thõ dên thaânh möåt lûåc lûúång maâ laänh chuáa khöng daám khinh thûúâng. Vaâo thïë kó 12, nhên coá chiïën tranh thêåp tûå (croisades) thûúng maäi phaát àaåt maånh vaâ tùng gia thïë lûåc cuãa thaânh thõ. Trïn àûúâng tiïën hoáa cuãa xaä höåi, thûúng maäi vaâ cöng nghïå laâ nhûäng mêu thuêîn giïët chïët chïë àöå phong kiïën sau naây. Khi àaä giaâu vaâ maånh röìi giai cêëp thõ dên do phuá haâo cêìm àêìu tòm caách haån chïë quyïìn àöåc àoaán cuãa laänh chuáa. Hêìu hïët, hoå kïët chùåt haâng nguä, vaâ hoåp thaânh liïn minh. 50 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang Hoùåc duâng tiïìn àïí chuöåc, hoùåc duâng voä lûåc àïí àoâi, nhiïìu thaânh thõ giaânh laåi àûúåc quyïìn tûå trõ. Quyïìn tûå trõ êëy do möåt hiïën chûúng baão àaãm, nhûäng thaânh thõ àaä thoaát khoãi uy quyïìn laänh chuáa röìi thò goåi laâ thaânh thõ tûå trõ hoùåc thaânh thõ tû saãn (ville bourgeoise). Caác vua vaâ laänh chuáa höìi thïë kó 11 muöën duå dên túái laâm cho àêët àai mònh tùng thïm giaá trõ, tûå yá thaão hiïën chûúng baão àaãm quyïìn lúåi cho hoå. Do àoá nhiïìu thaânh thõ tûå trõ àûúåc thaânh lêåp thïm. Tiïën lïn möåt bûúác nûäa giai cêëp phuá haâo tranh àêëu àoâi quyïìn mònh cai trõ lêëy mònh. Hoå thaânh lêåp nhûäng àö thõ coá tñnh caách cöång hoâa dên chuã. Hoå tûå cûã nhûäng võ trûúãng quan àïí cai trõ thaânh thõ. Caác trûúãng quan êëy húåp thaânh höåi àöìng thõ xaä do möåt thõ trûúãng chuã tõch. Thõ xaä coá quyïìn khai chiïën hay kñ hoâa ûúác, quyïìn töí chûác quên àöåi vaâ vïå binh, quyïìn duâng cúâ xñ, huy hiïåu, êën tó riïng. Noá vêîn tuây thuöåc möåt võ chuã tïí, nhûng cuäng coá thïí thêu nhêån chû hêìu. Toám laåi noá y nhû möåt thaái àõa phong kiïën. Nhúâ sûå phaát àaåt cuãa thûúng maäi, boån thûúng nhên maånh dêìn lïn. Hoå baânh trûúáng giûäa giai cêëp quñ töåc vaâ giai cêëp nöng dên vaâ sau naây hoå laâm thaânh giai cêëp tû saãn, cuäng goåi laâ àïå tam cêëp (tiers eátat). (1) Thúâi Trung cöí úã chêu Êu ngoaâi nhûäng cuöåc baåo loaån nhoã thûúâng xaãy ra coá nhûäng cuöåc lúán coá tiïëng trong lõch sûã nhû phong traâo Jacquerie úã Phaáp, chiïën tranh nöng dên úã Àûác, phong traâo Pougatchew úã Nga… 51 Lõch Sûã Thïë Giúái TOÁM TÙÆT 1. Chïë àöå phong kiïën laâ chïë àöå xuêët hiïån trong möåt thúâi kò lõch sûã nhêët àõnh. Trong thúâi kò êëy xaä höåi thiïëu trêåt tûå, thiïëu an ninh, dên chuáng phaãi tön lïn ngûúâi cêìm àêìu vaâ goáp taâi saãn sûác lûåc àïí tûå vïå chung. Lêu ngaây ngûúâi cêìm àêëu êëy biïën thaânh laänh chuáa, quöëc vûúng, hoaâng àïë, vaâ quay laåi thöëng trõ ngûúâi tön mònh lïn. 2. Xaä höåi phong kiïën chia ra nhiïìu giai cêëp maâ giai cêëp cùn baãn laâ quñ töåc, nöng nö. a) Cöng viïåc quan troång cuãa giai cêëp quñ töåc laâ àaánh giùåc. Ngoaâi ra, hoå cúäi ngûåa, àêëu gûúm, vaâ sùn bùæn. Hoå gêy nhiïìu thöëng khöí cho nhên dên. Giaáo àûúâng phaãi ra lïå “Thiïn chuáa hûu chiïën” (Trïve De Dieu) àïí haån chïë chiïën tranh vaâ caãi caách têåp tuåc trong cêëp àùèng cêëp voä sô. b) Giai cêëp sanh saãn laâ nöng nö. Hoå phaãi laâm viïåc àïí phuång sûå giai cêëp quñ töåc: nöåp àõa tö, thuïë thên vaâ gaánh moåi àaãm phuå chiïën tranh. 3. Àúâi söëng cuãa nöng nö thêåt laâ khöí cûåc. Ngay tûâ buöíi àêìu, hoå phaãi dñnh khùæn vaâo miïëng àêët. Hoå bõ boác löåt möåt caách taân nhêîn. Lùæm khi hoå nöíi loaån, nhûng àïí röìi bõ àaân aáp thùèng tay. Vïì sau giai cêëp quñ töåc cho hoå àûúåc duâng tiïìn mua chuöåc laåi tûå do. 4. ÚÃ thaânh thõ giai cêëp phuá haâo biïët àoaân kïët tranh àêëu, bùæt laänh chuáa traã laåi tûå do (tûå do êëy àûúåc hiïën chûúng baão àaãm). Trong caác thõ xaä hoå àoâi àûúåc quyïìn tûå trõ. 52 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang CHÛÚNG VIII GIAÁO HÖÅI TRONG CHÏË ÀÖÅ PHONG KIÏËN 1. Xaä höåi cöng giaáo vaâ phong traâo caãi caách trong giaáo höåi. 2. Uy quyïìn tön giaáo thúâi Trung cöí. 3. Chiïën tranh Thêåp Tûå. a) Nguyïn nhên. b) Caác cuöåc chiïën tranh. c) Kïët quaã. 1. Tûâ thïë kó 11, uy quyïìn giaáo hoaâng möåt ngaây möåt lúán. Giaáo hoaâng chó huy toaân thïí xaä höåi Cöng giaáo, töí chûác viïåc cai trõ theo kiïíu möåt quöëc gia quên chuã, trong àoá öng laâ vua. Giaáo hoaâng lêëy tùng lûä laâm lúåi khñ cai trõ, vaâ tùng lûä laâ ngûúâi suöët àúâi chó biïët phuång sûå tön giaáo. Tùng lûä chia ra laâm hai haång. Haång tùng lûä thïë tuåc göìm coá töíng giaám muåc 53 Lõch Sûã Thïë Giúái (archevï que) coi giaáo àöì trong möåt tónh: dûúái töíng giaám muåc coá giaám muåc coi möåt giaáo khu; giaám muåc laåi coá giaáo sô phuå taá; sau hïët laâ linh muåc coi giaáo àûúâng trong laâng hoùåc trong thaânh phöë. Uy quyïìn vaâ sinh hoaåt cuãa caác võ giaám muåc cuäng tûúng tûå nhû caác laänh chuáa. Haång chñnh thûác göìm têët caã tu sô söëng trong tu viïån, tõnh xaá theo möåt giaáo qui nhêët àõnh àùåt riïng cho möîi thûá tu viïån, möîi tõnh xaá. Nhûäng tu viïån cuâng theo möåt giaáo qui húåp thaânh möåt àoaân thïí (ordre). Àoaân thïí phöí cêåp hún hïët laâ àoaân thïí gioâng Beáneádictin. Tûâ thïë kó 10 àïën 12, nhên sûå caãi caách trong giaáo höåi coá nhiïìu àoaân thïí nhû àoaân thïí gioâng Cluny, gioâng Chartreux v.v… ra àúâi nhùçm muåc àñch caãi caách têåp tuåc, binh vûåc giaáo lñ(1). Phong traâo caãi caách naây khöng bïìn. Dêìn dêìn caác àoaân thïí noái trïn àïìu suy àoåa hïët. Àïën àêìu thïë kó 13, hai àoaân thïí khaác, àoaân thïí gioâng Franciscain vaâ doâng Dominicain ra àúâi àïí tiïëp tuåc cöng viïåc caãi caách. Khaác hùèn vúái caác àoaân thïí trûúác, hai àoaân thïí naây chöëng laåi àúâi söëng xa hoa cuãa giaáo sô, tuyïn truyïìn löëi söëng àaåm baåc, ngheâo khöí. Caác tu (1) Trong chïë àöå phong kiïën tön giaáo àaä thaânh ra möåt lúåi khñ binh vûåc quyïìn lúåi quñ töåc, tùng lûä. Vò vêåy maâ trong dên chuáng, trong giúái tu haânh phaát ra möåt lûåc lûúång caãi caách, cöë giûä laåi àaåo àûác trong saåch. Phong traâo caãi caách Cluny do àoá maâ ra. Phong traâo naây bùæt àêìu tûâ Bó úã vuâng Flandre vaâ Hainaul röìi tiïën triïín maånh úã Cluny (Bourgogne). Phong traâo lan röång caã nûúác Phaáp, traân sang YÁ vaâ La Maä. Vïì phûúng diïån vùn hoáa phong traâo naây àaä laâm söëng laåi nghïå thuêåt kiïën truác roman trong nhûäng tu viïån, giaáo àûúâng thuöåc phaái Cluny. (Les grands courants de l’histoire Universelle cuãa Jacques Pirenne). 54 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang sô trong àoaân thïí khöng àûúåc giûä taâi saãn riïng. Hoå phaãi laâm lêëy maâ ùn hoùåc söëng nhúâ cuãa böë thñ. Búãi vêåy àoaân thïí hoå cuäng àûúåc goåi laâ àoaân thïí haânh khêët (orde des mendiants); hoå rúâi tu viïån, lêîn vaâo trong dên chuáng àïí giaãng kinh nhû caác sûá àöì àaåo Da Tö buöíi àêìu. Hoå chuã trûúng phaãi thûúng yïu keã bêìn khöí, vaâ lo múã mang tri thûác cho moåi ngûúâi. Hoå chiïëm möåt àõa võ troång yïëu trong caác àaåi hoåc àûúâng. Chñnh àoaân thïí haânh khêët naây àaä saãn xuêët àûúåc nhûäng nhaâ àaåi tû tûúãng nhû Roger Bacon vaâ Thomas d’Aquin. 2. Trong chïë àöå phong kiïën, vai troâ giaáo höåi quan troång lùæm. Àùèng cêëp tùng lûä chùèng nhûäng kiïím soaát àúâi söëng cuãa tñn àöì maâ coân chi phöëi caã caác thõ xaä, möåt phêìn toâa aán, bõnh viïån vaâ trûúâng hoåc. Kô luêåt giaáo höåi rêët nghiïm khùæc. Àöëi vúái keã phaåm töåi nheå thò giaáo höåi bùæt phaãi saám höëi, nhõn àoái trong möåt thúâi gian hoùåc daâi, hoùåc ngùæn, vaâo úã tu viïån, ài lïî baái möåt núi xa. Kïë àïën laâ bõ phoáng truåc. Keã phaåm töåi bõ loaåi boã ra ngoaâi àoaân thïí tön giaáo: khöng àûúåc dûå thaánh lïî, coá khi khöng àûúåc giao thiïåp vúái caác tñn àöì khaác. Nïëu töåi nhên laâ möåt quöëc vûúng hay laänh chuáa thò giaáo höåi ra lõnh cêëm chó moåi sûå lïî baái trong laänh thöí cuãa vua hay laänh chuáa àoá. (1) Lõch sûã thuêåt laåi cuöåc xung àöåt lñ thuá giûäa hoaâng àïë Henri 4 xûá Germanie vaâ Giaáo hoaâng Greágoire VII. Hoaâng àïë khöng kïí àïën lúâi ngùn cêëm cuãa Giaáo hoaâng, tûå tiïån baán tu viïån vaâ phong giaáo sô. Nùm 1075, Hoaâng àïë haå chiïëu baäi chûác caã Giaáo hoaâng. Àûúåc tin êëy Giaáo hoaâng phoáng truåc hoaâng àïë vaâ huãy boã lúâi tuyïn thïå cuãa caác chû hêìu àöëi vúái hoaâng àïë. 55 Lõch Sûã Thïë Giúái Àoá laâ möåt caách xuái giuåc tñn àöì eáp buöåc vua hay laänh chuáa phaãi qui phuåc giaáo höåi(1). Àöëi vúái nhûäng taâ àaåo (tön giaáo, tñn ngûúäng hay tû tûúãng traái vúái àaåo Da Tö) thò giaáo höåi duâng túái tön giaáo phaáp àònh. Tñn àöì taâ àaåo thûúâng bõ caác thûá khöí hònh rêët ghï gúám vaâ sau cuâng bõ hoãa thiïu. Àöëi vúái möåt vuâng hay möåt nûúác theo taâ giaáo thò giaáo höåi chuã trûúng chiïën tranh chinh phaåt goåi laâ thaánh chiïën(1). 3. Tûâ nùm 1096 àïën 1270, coá taám cuöåc thaánh chiïën lúán tûác laâ chiïën tranh thêåp tûå. a) Nhûäng cuöåc chiïën tranh naây do tñn àöì àaåo Da Tö Viïåc naây quan hïå lùæm vò trêåt tûå phong kiïën cùn cûá vaâo lúâi thïì. Caác laänh chuáa nûúác Àûác li khai vúái hoaâng àïë vaâ haång möåt nùm hoaâng àïë phaãi qui thuêån giaáo hoaâng. Laänh chuáa xûá Souabe toan khai chiïën vúái hoaâng àïë nûäa. Thêëy nguy, Henri 4 àïën taåi thaânh Canossa àïí xin löîi giaáo hoaâng. Hoaâng àïë bùæt vúå vaâ con trai ba tuöíi ài böå qua nuái Alpes, chõu moåi sûå àau khöí. Àïën núi, hoaâng àïë phaãi àûáng chûn khöng trong tuyïët ba ngaây xin giaáo hoaâng cho yïët kiïën. Khi giaáo hoaâng chõu tiïëp, hoaâng àïë nùçm dûúái àêët dang tay nhû thêåp tûå giaá. Giaáo hoaâng àöång loâng tha töåi. Nhûng thúâi Trung cöí, ngûúâi ta khinh thûúâng sûå trûâng phaåt nhuåc nhaä. Henri 4 khi trúã vïì xûá thò àaánh deåp vua xûá Souabe vaâ khi thêëy mònh maånh thïë röìi, boã luön lúâi cam kïët vúái giaáo hoaâng. (1) Vaâo thïë kó thûá 12, 13 úã miïìn Nam nûúác Phaáp coá nhiïìu thûá tön giaáo traái vúái àaåo Da Tö, ra àúâi vaâ gieo nhiïìu aãnh hûúãng. Nhû dên thaânh phöë Albi tin rùçng coá thêìn Thiïån vaâ thêìn AÁc, linh höìn ngûúâi ta coá thïí àêìu thai vaâo thuá vêåt vaâ cêëm ùn thõt thuá vêåt. Àïí baâi trñ taâ giaáo, giaáo hoaâng Innocent III quyïët àõnh thaánh chiïën (1028) vaâ trong voâng 18 nùm caã vuâng Nam nûúác Phaáp bõ ngêåp trong maáu lûãa. 56 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang Têy Êu chuã trûúng àïí giaãi thoaát thaánh möå chuáa Jeásu-Christ luác êëy bõ tñn àöì Höìi giaáo chiïëm cûá. Vêåy nguyïn nhên àêìu tiïn gêy ra chiïën tranh thêåp tûå laâ àûác tin. Nguyïn thaánh àõa Jeárusalem trûúác kia thuöåc vïì tñn àöì àaåo Da Tö. Nhûng vaâo thïë kó 11 úã Àöng Êu xuêët hiïån möåt dên töåc theo Höìi giaáo goåi laâ ngûúâi Thöí Seljoucides. Tûâ Tên Cûúng àïën, hoå tiïu diïåt àïë quöëc AÁ Rêåp úã Bagdad, chiïëm Tiïíu AÁ cuãa Hi Laåp, chiïëm Syrie vaâ hùm doåa Con stantinople. Nùm 1071, hoå chiïëm Jeárusalem. Laâm chuã xûá naây, hoå nghiïm cêëm tñn àöì àaåo Da Tö túái thaánh àõa vaâ giïët haåi nhûäng keã ài haânh lïî. Ngoaâi lñ do thuöåc tñn ngûúäng êëy, coân nhûäng lñ do khaác khöng keám phêìn quan troång laâ caác laänh chuáa muöën nhên cú höåi chiïëm àêët, boån voä sô thñch phiïu lûu túái nhûäng núi xa laå; haång nöng dên muöën tòm túái nhûäng núi hoå coá thïí caây cêëy tûå do; lñ do sau cuâng laâ tñn àöì àaåo Da Tö úã Phi Chêu bõ ngûúâi Thöí àaánh àuöíi, nay phaãn cöng laåi ngûúâi Thöí(1). Giaáo hoaâng Urbain II àïì xûúáng chiïën tranh taåi höåi nghõ (1) Caác sûã gia coi viïåc ngûúâi Thöí xêm lùng Chêu AÁ cuäng nhû ngûúâi Germain xêm lùng Àïë quöëc La Maä. Kïët quaã laâ vùn minh suy suåp. Cöng thûúng nghiïåp sa suát vaâ nöng nghiïåp phong kiïën maånh lïn tiïu diïåt tinh thêìn tön troång caá nhên cuãa vùn minh Höìi giaáo. Vúái ngûúâi Thöí vùn minh Höìi giaáo khöng coân khoan höìng àöëi vúái caác tön giaáo àöåc thêìn nhû höìi thïë kó 9, 10 maâ trúã thaânh cuöìng tñn heåp hoâi. Vò cuöìng tñn maâ ngûúâi Thöí Höìi giaáo àoáng cûãa Jeárusalem, khiïën tñn àöì Da Tö hùng haái vaâo chiïën tranh thêåp tûå thûá nhêët. 57 Lõch Sûã Thïë Giúái cöng giaáo Clermon ngaây 27 thaáng 11 nùm 1095, vaâ Pierre l’Ermite laänh cöng viïåc hö haâo quêìn chuáng. b) Trong möåt thöng tri gúãi caác giaáo sô, giaáo hoaâng hûáa xaá töåi cho nhûäng töåi nhên naâo tham dûå chiïën tranh. Vúå con, taâi saãn cuãa chiïën sô àûúåc giaáo höåi baão vïå. Nhûäng keã àoái khöí, thêët nghiïåp, boån lûu manh thûâa cú höåi keáo tûâng àoaân ài cûúáp giêåt. Àïën àêu hoå bõ xua àuöíi, nguyïìn ruãa àïën àoá. Hoå chïët àûúâng chïët saá rêët nhiïìu. Qua túái Tiïíu AÁ ñt ngûúâi thoaát khoãi tay ngûúâi Thöí. Trong cuöåc chiïën tranh thêåp tûå àêìu, ngoâai caác laänh chuáa, nhêët laâ caác laänh chuáa nûúác Phaáp, khöng coá möåt quöëc vûúng naâo tham dûå. Söë lñnh chaánh qui göìm möåt triïåu ngûúâi. Hoå àïën tuå hoåp trûúác thaânh Constantinople nùm 1907 theo sûå chó huy cuãa möåt öng hoaâng Bó, cöng tûúác Godefroi de Bouillon. Tûâ àoá hoå tiïën sang Chêu AÁ. Khi túái Jeárusalem hoå chïët gêìn hïët, phêìn bõ quên Thöí giïët, phêìn thiïëu nûúác uöëng. Söë quên coân laåi chó àöå 40 ngaân ngûúâi. Nhúâ àûác tin thuác àêíy, hoå têën cöng Jeárusalem vaâ khi chiïëm àûúåc, hoå töí chûác tónh naây thaânh möåt quöëc gia phong kiïën theo khuön mêîu chïë àöå phong kiïën chêu Êu, chia thaânh thaái àõa bao göìm caác laänh Thöí Edesse Antioche vaâ Tripoli. Nhûng caác thaái àõa naây laåi xung àöåt nhau. Quöëc vûúng Jeárusalem khöng àuã quyïìn lûåc chïë ngûå caác chû hêìu; boån naây àeo àuöíi möîi ngûúâi möåt àûúâng löëi chñnh trõ riïng. Trong luác êëy thò keã àõch hùm doåa tûá phña. Hoaâng àïë Alexis úã Constantinople duâng àuã moåi caách giaânh laåi xûá 58 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang Antioche, coân ngûúâi Höìi giaáo thò toan lêëy laåi nhûäng àêët àai hoå mêët. Khöng bao lêu ngûúâi Thöí phaãn cöng, àaánh phaá caác vuâng la tinh. Nùm 1146, hoå chiïëm xûá Edesse, àuöíi tñn àöì Da Tö ra khoãi möåt phêìn xûá vaâ hùm doåa xûá Antioche. Nhiïìu cuöåc chiïën tranh thêåp tûå khaác vò thïë maâ xaãy ra nûäa(1). Nùm 1202-1204 cuöåc chiïën tranh thûá tû khai diïîn. Lêìn naây thêåp tûå quên khöng tiïën vaâo Ai Cêåp vaâ Palestine maâ laåi àaánh phaá Constantinople, huãy hoaåi àïë quöëc Hi Laåp, thaânh lêåp möåt àïë quöëc La Tinh phña Àöng. Àïë quöëc naây töìn taåi àûúåc trïn nûãa thïë kó, àïën 1261. Trong luác àaánh Constantinople, quên thêåp tûå toã ra tham taân, man rúå. Hoå àêåp phaá caác di saãn nghïå thuêåt àïí lêëy vaâng, baåc, chêu baáu, nêëu caã tûúång àöìng, nhûäng kiïåt taác àiïu khùæc cuãa Thûúång cöí lûu laåi àïí àuác tiïìn. Lêìn thûá nùm, thêåp tûå quên àaánh xûá Ai Cêåp, nhûng khöng kïët quaã. Lêìn thûá saáu, hoaâng àïë Freádeáric II khöng àaánh maâ laåi thûúng nghõ vúái tñn àöì àaåo Höìi, xin cho tñn àöì àaåo Da Tö ài (1) Ban àêìu nhûäng ngûúâi tham dûå chiïën tranh Thêåp tûå àïìu coá möåt àûác tin höìn nhiïn àöëi vúái àaåo Da Tö. Hoå hûúãng ûáng tiïëng goåi cuãa giaáo hoaâng möåt caách thaânh thûåc vaâ sùén saâng nhêån giaáo hoaâng laâm hûúáng àaåo hoaân toaân. Nhûng, nhûäng ngûúâi tiïëp tuåc toã ra thiïëu tû caách, lúåi duång àûác tin möåt caách khöng xûáng àaáng, laâm cho noá phaãi yïëu ài. Caác cuöåc chiïën tranh thêåp tûå sau thiïn vïì chñnh trõ, kinh tïë nhiïìu hún. (Esquisse de l’Histoire Universelle H. G. Wells). (2) Lêìn thûá baãy, Thêåp tûå quên gùåp luåt úã söng Nil vaâ bõ dõch, chïët rêët nhiïìu, Saint Louis bõ bùæt vaâ phaãi traã möåt söë tiïìn lúán múái àûúåc thaã. Lêìn thûá taám Saint Louis bõ dõch chïët dûúái chûn thaânh Tunis. 59 Lõch Sûã Thïë Giúái haânh lïî úã Jeárusalem. Lêìn thûá baãy vaâ thûá taám do Saint Louis àiïìu khiïín àïìu bõ thaãm baåi(2). Àoá laâ nhûäng lêìn sau cuâng. c) Chiïën tranh Thêåp tûå phaát sinh vò lñ do tñn ngûúäng nhûng kïët quaã taám cuöåc chiïën tranh êëy chó laâm cho àûác tin cuãa tñn àöì Da Tö giaãm ài maâ thaánh àõa Jeárusalem khöng àûúåc giaãi thoaát. Vïì phûúng diïån chñnh trõ cuäng kïí nhû thêët baåi àöëi vúái ngûúâi chiïën tranh vaâ ngûúâi tham dûå. Quöëc gia Jeárusalem vûâa àûúåc thaânh lêåp thò caác thaái àõa phong kiïën, thaânh phêìn quöëc gia naây, vaâ caác àö thõ duyïn haãi Antioche, Tyr, Acre àaä xung àöåt nhau. Hún nûäa, chiïën tranh giaán tiïëp tiïu diïåt chïë àöå phong kiïën. Hùçng ngaân laänh chuáa vaâ vö söë voä sô phaãi boã maång. Nhiïìu quñ töåc bõ khaánh têån vaâ möåt söë lúán trúã thaânh ngheâo naân. Traái laåi giai cêëp thûúng nhên thaânh thõ nhúâ chiïën tranh maâ trúã nïn giaâu coá. Hoå àaä boã tiïìn ra cho laänh chuáa àaánh giùåc, têët nhiïn hoå chi phöëi àûúåc laänh chuáa hay ñt nhêët cuäng thoaát li àûúåc thïë lûåc boån naây vaâ töí chûác uy quyïìn riïng cuãa hoå. Àöìng thúâi chñnh phuã laänh chuáa yïëu thò chñnh phuã quên chuã trung ûúng baânh trûúáng vaâ cuãng cöë. Vïì kinh tïë quên thêåp tûå chiïëm haãi caãng lúán úã Syrie, taåo àiïìu kiïån cho caác àö thõ Venise, Gïne, Pisc phaát triïín maånh. Caác haãi caãng Marseille, Barcelone hoaåt àöång laåi àûúåc, nhúâ coá con àûúâng haâng haãi Têy phûúng vaâ Àöng phûúng khai thöng. Thûúng nghiïåp caác nûúác chung quanh Àõa Trung Haãi hûng vûúång vaâ lêën aát caác trung têm thûúng maäi úã àaåi luåc. Caác saãn phêím Àöng phûúng traân vïì Êu chêu, nhêët laâ do caác haãi caãng YÁ. 60 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang Thûúng nhên taãi vïì phûúng Têy naâo laâ thaãm, gûúng soi, àöì àaåc, khñ giúái chaåm cêín, vaãi quñ, luåa, nhung. Caác giöëng Rúå Têy phûúng, sau khi tiïëp xuác vúái ngûúâi phûúng Àöng vùn minh hún, àaä hoåc àûúåc löëi söëng phong lûu, cao nhaä nïn rêët ûa thñch nhûäng xa xó phêím naây. Àoá laâ nhûäng kïët quaã quan troång àùåc biïåt. Nïëu kïët quaã chñnh trõ laâm cho chïë àöå phong kiïën suy yïëu thò chñnh kïët quaã kinh tïë múái àêíy chïë àöå êëy vaâo chöî diïåt vong. Cöng thûúng nghiïåp chñnh laâ nhûäng mêu thuêîn chñnh sanh ra trong loâng noá àïí sau naây giïët chïët noá. Vúái chiïën tranh thêåp tûå, cöng thûúng nghiïåp phaát triïín, taåo thaânh möåt giai cêëp thõ dên àûúng àêìu laåi vúái laänh chuáa. Giai cêëp naây möåt mùåt xêy dûång nïìn kinh tïë tû baãn, luäng àoaån nïìn kinh tïë nöng nghiïåp phong kiïën, möåt mùåt töí chûác möåt lûåc lûúång chñnh trõ múái lêën aát chñnh quyïìn phong kiïën àïí möåt ngaây kia gêy thaânh caách maång lêåt àöí chñnh quyïìn naây, thaânh lêåp möåt chïë àöå xaä höåi khaác maâ nïìn taãng kinh tïë laâ cöng thûúng. 61 Lõch Sûã Thïë Giúái TOÁM TÙÆT 1. Thúâi àaåi phong kiïën, giaáo àûúâng àûúåc töí chûác rêët kiïn cöë, giaáo hoaâng coá àuã uy quyïìn nhû caác àïë vûúng. Nhiïìu àoaân thïí tön giaáo trung thaânh vúái giaáo höåi La Maä àûúåc thaânh lêåp nhû àoaân thïí Cluny, Clair vaux v.v… Caác àoaân thïí naây suy àoåa dêìn. Àïën thïë kó thûá 13 coá àoaân thïí Francisscain vaâ Dominicain cuäng goåi laâ àoaân thïí haânh khêët (ordres des mendiants) xuêët hiïån chuã trûúng söëng ngheâo naân vaâ lêëy sûå truyïìn àaåo laâm muåc àñch. 2. Trong xaä höåi phong kiïën giaáo höåi àoáng möåt vai troâ quan troång. Giaáo höåi duâng khñ giúái tinh thêìn bùæt tñn àöì phuåc tuâng; àöëi vúái taâ àaåo, noá duâng tön giaáo phaáp àònh hoùåc chiïën tranh thêåp tûå. 3. Lõch sûã ghi laåi 8 têìn chiïën tranh thêåp tûå lúán. Lêìn àêìu, quan troång nhêët, tñn àöì Da Tö lêëy laåi àûúåc thaánh àõa Jeárusalem (1099) vaâ thaânh lêåp quöëc vûúng La Tinh úã Palestine. Nhûng caác lêìn sau khöng àem laåi kïët quaã àaáng kïí. Lêìn thûá tû hoå chiïëm àûúåc Constan tinople, thaânh lêåp Àöng Àïë quöëc La Tinh. Nhúâ chiïën tranh thêåp tûå maâ thûúng nghiïåp Àõa Trung Haãi phaát triïín maånh vaâ chïë àöå phong kiïën súám tiïu diïåt. 62 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang CHÛÚNG IX SÛÅ TIÏËN HOÁA CUÃA CHÏË ÀÖÅ PHONG KIÏËN 1. Mêu thuêîn trong chïë àöå phong kiïën. 2. Thïí daång chñnh trõ cuãa dpk; chñnh phuã laänh chuáa vaâ chñnh phuã quên chuã trung ûúng têåp quyïìn. 1. Chïë àöå phong kiïën xuêët hiïån trong möåt tònh hònh xaä höåi höîn loaån. Vò leä tûå vïå maâ ai cuäng thêëy cêìn phaãi tön ngûúâi cêìm àêìu vaâ taåo cho ngûúâi cêìm àêìu êëy möåt lûåc lûúång àïí giûä gòn an ninh chung. Nhûng khöën thay, chïë àöå xaä höåi múái naây laåi chêët chûáa àêìy mêu thuêîn tai haåi hún nûäa. Giai cêëp quñ töåc, vúái danh nghôa binh vûåc nhên dên àùåt dûúái quyïìn mònh, quay laåi àaân aáp boác löåt hoå möåt caách quaá àaáng vaâ àêíy hoå vaâo nhûäng cuöåc chiïën tranh phong kiïën thaãm khoác. Chñnh phuã laänh chuáa (gouvernement seigneurial) thêåt laâ möåt töí chûác boác löåt, àöåc àoaán, taân baåo, möåt chñnh phuã khöng coá thûåc quyïìn vò khöng àuã kiïn cöë àïí baão vïå trêåt tûå chung vaâ quyïìn lúåi cuãa möîi ngûúâi. Dên chuáng khöng tòm àûúåc an ninh vaâ cöng lñ trong chïë àöå êëy, dêìn dêìn qui tuå laåi möåt núi khaác, hoùåc trong caác liïn hiïåp höåi úã thaânh 63 Lõch Sûã Thïë Giúái thõ, hoùåc tòm túái möåt öng vua coá àuã uy quyïìn hún. Nhúâ sûå phaát triïín thûúng maåi vaâ kô nghïå, caác töí chûác úã thaânh thõ maånh lïn, chi phöëi caác laänh chuáa vaâ buöåc hoå phaãi traã laåi quyïìn tûå chuã. Chiïën tranh Thêåp tûå möåt mùåt laâm cho kô nghïå thûúng maäi phaát triïín, tûác laâ laâm cho lûåc lûúång caác thaânh thõ tùng gia, möåt mùåt tiïu diïåt búát caác laänh chuáa cuâng caác àoaân voä sô tham gia chiïën tranh, tûác laâm cho àõa võ quên chuã cuãng cöë. Chïë àöå phong kiïën tûâ àoá àaä suy vong. Nhaâ vua lêìn lêìn àaân aáp àûúåc caác chû hêìu ûúng ngaånh, thaânh lêåp àûúåc möåt chñnh thïí trung ûúng têåp quyïìn khaá maånh vaâ möåt töí chûác cai trõ àïìu àùån coá thïí giuáp cho nhên dên traánh àûúåc haânh vi taân baåo àõa phûúng. Trong chïë àöå phong kiïën khi gêìn túái luác caáo chung, têåp tuåc búát taân baåo, àúâi söëng nhên dên dïî chõu hún. Nöng nö khöng phaãiào1ngûúâi goáp phuåc dõch nhiïìu nhû trûúác. Hoå coá thïí duâng tiïìn thay thïë moåi sûå lao dõch. Nöng dên tûå do coá thïí mua laåi àêët àai laänh chuáa. Möåt söë àöng laänh chuáa vò chiïën tranh phaãi suy suåp vaâ bõ thaânh thõ chi phöëi phaãi chõu giaãi phoáng nöng nö. Hún nûäa, àûáng trûúác nhûäng phong traâo baåo loaån giïët quñ töåc, àõa chuã, àöët phaá thaânh trò, laänh chuáa thêëy uy quyïìn tuyïåt àöëi cuãa hoå khöng coân chöî àûáng vûäng, nïn toã ra nhên àaåo hún. Chiïën tranh phong kiïën búát daä man vaâ àûúåc haån chïë nhúâ nhûäng töí chûác hoâa bònh cuãa giaáo àûúâng. Nhûäng caãi thiïån êëy coá laâm cho böå mùåt phong kiïën búát hung dûä, nhûng aác tñnh cuãa chïë àöå laänh chuáa chó coá thïí mêët àûúåc laâ khi naâo chñnh thên noá bõ tiïu diïåt maâ thöi. 64 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang 2. Lûåc lûúång tiïu diïåt àûúåc chñnh quyïìn laänh chuáa laâ chñnh quyïìn quên chuã trung ûúng têåp quyïìn. Cuöåc tranh àêëu cuãa hai chïë àöå êëy hoùåc daâi hoùåc ngùæn, nhûng röët cuöåc nhaâ vua möåt mùåt dûåa vaâo lûåc lûúång coá sùén trong chïë àöå laänh chuáa, möåt mùåt khaác dûåa vaâo giai cêëp phuá haâo, tùng lûä vaâ möåt phêìn caác chû hêìu quñ töåc úã caác thaái àõa lúán, töí chûác àûúåc möåt chñnh phuã thñch húåp hún vaâ lêåt àöí àûúåc chñnh quyïìn laänh chuáa. Vaâo maåt thúâi cuãa chïë àöå laänh chuáa, uy quyïìn vua loaåi boã uy quyïìn chû hêìu. Giai cêëp quñ töåc lïå thuöåc trûåc tiïëp vua. Lûåc lûúång quên chuã baão vïå an ninh trong nûúác. Nhêët laâ sau khi thuöëc suáng úã Trung Hoa àûúåc ngûúâi Êu chêu àem aáp duång vaâo chiïën tranh, phaáo binh vaâ böå binh lêën aát hùèn giai cêëp vö sô phong kiïën. Giai cêëp naây biïën thaânh àõa chuã vaâ hoùåc ngûúâi àaánh giùåc mûúán, hoùåc phiïu lûu àêy àoá, giïët ngûúâi cûúáp cuãa. Hoå khöng coân laâ yïëu töë cuãa quên àöåi nûäa. Toám laåi, khi chïë àöå laänh chuáa àaä chïët thò tñnh caách quên sûå cuãa giai cêëp quñ töåc vaâ sûá maång xaä höåi cuãa noá cuäng mêët theo luön. Nhaâ quñ töåc khöng coân laâ keã cêìm àêìu xaä höåi maâ trúã thaânh möåt ngûúâi chuã àêët thûúâng. Xaä höåi khöng coân qui tuå chung quanh va(1) nûäa. Va hïët laâ möåt chuã tïí. Taâi saãn caá nhên vaâ tûå do caá nhên caâng phaát triïín thò nïìn taãng xaä höåi cuãa giai cêëp quñ töåc phaãi suåp àöí. Nhûng khi chñnh phuã trung ûúng têåp quyïìn thaânh lêåp, (1) Va: Àaåi danh tûâ ngöi thûá ba söë ñt (NXB). 65 Lõch Sûã Thïë Giúái cuãng cöë, chïë àöå phong kiïën àaä tiïu diïåt hùèn chûa? Trong chñnh phuã trung ûúng têåp quyïìn, nhaâ vua múái thu toám hïët quyïìn chñnh trõ cuãa caác laänh chuáa vaâo tay mònh maâ thöi. Caác àùåc quyïìn xaä höåi khaác thò phêìn nhiïìu àûúåc nhaâ vua àïí nguyïn vaâ coân tùng gia thïm nûäa laâ khaác. Möåt söë cöng hêìu coân àûúåc troån quyïìn trong thaái àõa mònh. Nhû vêåy, boån quñ töåc phong kiïën tuy mêët quyïìn chñnh trõ, nhûng vêîn coân giûä caác àùåc quyïìn kinh tïë vaâ xaä höåi. Nhaâ vua khi àaánh àöí dpk chó nhùæm vaâo muåc àñch thay thïë boån laänh chuáa, giaânh lêëy quyïìn chuã tïí, têåp trung caác àõa phûúng laåi àïí laâm thaânh möåt chñnh quyïìn duy nhêët maâ tñnh caách thïë têåp vêîn khöng thay àöíi. Àaåt àûúåc muåc àñch êëy röìi, nhaâ vua khöng biïën caãi chuát naâo tònh traång thöí àõa. Nhûäng möëi liïn quan sanh saãn coân y nguyïn. Àõa chuã vêîn boác löåt nöng dên, vaâ nöng dên phaãi nöåp àõa tö cho àõa chuã. Phêìn cöët yïëu cuãa dpk laâ kinh tïë nöng nghiïåp vúái sûå boác löåt nöng dên. Kinh tïë êëy coân thò phong kiïën coân. Búãi vêåy maâ dûúái chñnh phuã trung ûúng têåp quyïìn, chïë àöå phong kiïën bõ tiïu diïåt vïì mùåt chñnh trõ coân vïì mùåt kinh tïë xaä höåi noá vêîn àûúåc duy trò. Nhû vêåy chïë àöå quên chuã trung ûúng têåp quyïìn chó laâ möåt thïí daång chñnh trõ khaác cao hún cuãa chïë àöå phong kiïën maâ thöi. Trong thïí daång naây, quyïìn chñnh trõ úã trong tay möåt öng vua duy nhêët, khaác vúái thïí daång laänh chuáa, quyïìn chñnh trõ úã trong tay nhiïìu laänh chuáa. Tûâ thïí daång naây sang thïí daång kia, chïë àöå phong kiïën àöíi thïí daång chúá khöng bõ tiïu diïåt. Noá bõ tiïu diïåt laâ khi naâo nïìn kinh tïë phong kiïën biïën àöíi. 66 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang TOÁM TÙÆT 1. Chïë àöå phong kiïën xuêët hiïån vúái sûá maång baão vïå an ninh cho nhûäng ngûúâi thaânh lêåp ra noá. Nhûng khi laänh sûá maång êëy, giai cêëp thöëng trõ lêëy sûå boác löåt vaâ chiïën tranh laâm muåc àñch vaâ gêy ra tai hoåa liïn miïn. Dên chuáng phaãi tòm túái möåt uy quyïìn khaác. Do àoá chñnh phuã trung ûúng têåp quyïìn ra àúâi. 2. Chñnh phuã sau naây chó laâ möåt thïí daång cao hún hïët cuãa chïë àöå phong kiïën. Trong chñnh phuã naây quyïìn chñnh trõ thuöåc vïì vua, nhûng àêët àai vêîn coân trong tay quñ töåc, àõa chuã nöng dên vêîn bõ boác löåt nhû xûa. Chïë àöå phong kiïën chó bõ tiïu diïåt khi naâo nïìn kinh tïë taác thaânh noá thay àöíi maâ thöi. 67 Lõch Sûã Thïë Giúái CHÛÚNG X VÙN MINH TÊY PHÛÚNG TRONG THÚÂI KÒ ÀAÅI TRUNG CÖÍ 1. Nöng nghiïåp: sinh hoaåt nöng dên. 2. Cöng nghïå: sinh hoaåt cöng nhên vaâ caách töí chûác trong ngaânh thuã cöng. 3. Thûúng nghiïåp phaát triïín – Uy thïë caác thûúng nghiïåp àöìng minh – Caác cú súã thûúng maäi Bùæc Êu vaâ Àõa Trung Haãi. 4. Thaânh thõ trong thúâi Trung cöí. 5. Àúâi söëng caác vûúng giaã vaâ phuá haâo. 6. Àúâi söëng tinh thêìn cuãa xaä höåi – giaáo duåc, hoåc thuêåt, vùn nghïå, kiïën truác. 7. Nghïå thuêåt kiïën truác: nghïå thuêåt “roman” vaâ nghïå thuêåt “gothique”. 8. Tònh hònh vùn nghïå caác xûá lên cêån Phaáp, Anh, Àûác, YÁ, Y Pha Nho. 68 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang 1. Tûâ thïë kó 11 trúã vïì trûúác, àúâi söëng kinh tïë coân thö lêåu, lêëy nöng nghiïåp laâm cùn baãn; nöng nghiïåp cuäng coân laåc hêåu, khöng nuöi nöíi dên chuáng. Àêët àai cuãa laänh chuáa maâ ta goåi chung laâ thaái àõa göìm coá hai phêìn: möåt phêìn laänh chuáa giûä vaâ bùæt nöng nö caây: möåt phêìn nhûúâng laåi cho nöng dên tûå do laâm àïí traã thuïë. Ngoaâi viïåc ruöång nûúng, ngûúâi ta coân laâm caác thûá àöì duâng taåi chöî: y phuåc, duång cuå. Kinh tïë coá tñnh caách caá nhên, tûå tuác vaâ tûå nhiïn. Nhûng dêìn dêìn coá leä vò naån cûúáp giêåt do ngûúâi Nor mand gêy ra khi hoå àïën xêm lêën, maâ nöng dên tuå hoåp laåi chung quanh thaânh trò laänh chuáa hoùåc caác tu viïån. Mûåc söëng cuãa hoå rêët thêëp vò duång cuå sinh saãn coân thö sú, söë saãn xuêët khöng kõp vúái nhu cêìu. Phên tro laåi khöng àuã. Möåt nùm tröìng tóa, hoå phaãi cho àêët nghó hai nùm. Söë huï lúåi phaãi suåt nhiïìu lùæm. Àïën thïë kó 12, dên söë tùng lïn. Laänh chuáa caãi thiïån àiïìu kiïån laâm viïåc àïí khuyïën khñch dên lao àöång khai khêín múã thïm àêët múái. Nhûäng àêët àai bêëy lêu boã hoang biïën thaânh àêët phò nhiïu. Nghïì chùn nuöi phaát triïín suác vêåt thïm nhiïìu. Giai cêëp quñ töåc thêëy rùçng nöng dên caâng àûúåc no àuã thò caâng laâm viïåc àùæc lûåc nïn hoå cuäng núái tay hún trûúác. 2. Kô nghïå phaát triïín cuâng möåt mûåc nhû nöng nghiïåp. Thúå thuã cöng qui tuå vïì caác thaânh thõ. Hoå khöng coân laâm nhûäng cöng viïåc baáo taåp maâ chuyïn möîi ngûúâi möåt nghïì, nghïì naâo theo nghïì nêëy. Àïí binh vûåc quyïìn lúåi cho nhau, 69 Lõch Sûã Thïë Giúái hoå töí chûác thaânh höåi, thaânh phûúâng (corporation) göìm caã thúå vaâ chuã. Ngûúâi chó huy phûúâng laâ möåt giaám àõnh coá tuyïn thïå vúái phêån sûå phên xûã höåi viïn khi xaãy ra xung àöåt, àùåt qui luêåt haån àõnh cöng viïåc laâm vaâ phaåt vaå nhûäng ngûúâi khöng tuên theo qui luêåt êëy. Ai muöën laâm thúå phaãi coá chûn trong phûúâng. Ai muöën gia nhêåp phûúâng phaãi têåp sûå möåt thúâi gian tûâ ba túái mûúâi hai nùm, tuây theo nghïì. Thúå coá thïí thaânh chuã, nïëu àûúåc ngûúâi chó huy phûúâng chêëp thuêån vaâ phaãi chõu sûå thi haåch vïì lñ thuyïët lêîn thûåc haânh. Vïì thûåc haânh ngûúâi thúå êëy phaãi laâm möåt moán àöì thêåt tinh xaão thuöåc nghïì mònh goåi moán àöì kheáo (chef-d’oeuvre). Giûäa chuã vaâ thúå khöng coá gò laâ caách biïåt lùæm; hoå cuâng laâm viïåc trong möåt xûúãng vaâ söëng möåt caãnh söëng tûúng túå. Möîi xûúãng hoåp tûâng nhoám böën nùm ngûúâi. Xûúãng êëy àöìng thúâi cuäng laâ tiïåm baán haâng. Laâm xong moán naâo hoå baán ngay moán êëy. Coá khi khaách mua àïën taåi chöî xem hoå laâm vaâ chûåc àïí lêëy haâng. Moán naâo chûa baán àûúåc thò hoå chûng baây ngay taåi chöî laâm viïåc. Thò giúâ laâm viïåc khöng nhêët àõnh, thûúâng thò tûâ mùåt trúâi moåc túái mùåt trúâi lùån. Caác ngaânh thuã cöng hoåp laåi thaânh phûúâng hay thaânh àûúâng phöë. Búãi vêåy ngaây nay coá nhûäng àûúâng coân giûä laåi tïn ngaânh thuã cöng(1). (1) Nhû úã bïn Phaáp coá àûúâng phöë goåi laâ rue des Boucherons (phöë haâng thõt) d.s. Tisserands (phöë thúå dïåt) des Orfeâvres (phöë thúå baåc v.v…) nhû úã Haâ Nöåi coá phöë haâng loång, haâng tröëng, haâng buöìm, haâng àöìng v.v…. 70 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang Sûå caånh tranh giûäa phûúâng cuäng thûúâng xaãy ra lùæm. Vò binh vûåc quyïìn lúåi, tiïåm thúå may kiïån tiïåm baán àöì cuä taåi sao laåi baán quêìn aáo múái. Ngay trong möåt phûúâng giûäa chuã vaâ thúå baån cuäng thûúâng coá sûå xñch mñch; chuã hay laâm khoá thúå trong luác thi haåch àïí thúå khöng thïí trúã thaânh chuã àûúåc maâ caånh tranh vúái mònh. Qui luêåt haån àõnh sûå chïë taåo tó mó quaá laâm cho oác saáng kiïën cuãa thúå khoá múã mang. 3. Súã dô nöng nghiïåp vaâ cöng nghïå phaát triïín àûúåc laâ nhúâ thûúng maäi phaát triïín. Trûúác thïë kó 12 tònh traång thûúng maäi rêët àònh trïå. Ngûúâi thúå laâm ra moán haâng naâo thò baán ngay taåi chöî. Nghïì tiïíu thûúng chûa coá. Thûúng nhên ài túái caác xûá xa, mua vaâ baán caác saãn phêím laå, quñ hoùåc nguyïn liïåu cêìn thiïët cho kô nghïå. Nhûng caách thûác buön baán êëy cuäng khöng àuã àiïìu kiïån múã mang. Àûúâng giao thöng àaä hiïëm maâ giùåc giaä laåi nhiïìu. Thûúng nhên qua laåi àõa phêån caác laänh chuáa phaãi traã thuïë rêët cao, tiïìn tïå tûâ nûúác naây qua nûúác khaác khöng nhêët àõnh, kim khñ duâng laâm tiïìn tïå nhû vaâng, baåc chûa àûúåc saãn xuêët nhiïìu. Tûâ thïë kó 12 trúã ài, àiïìu kiïån thûúng maäi múái àûúåc caãi thiïån. Àûúâng giao thöng múã mang; nhûäng núi àeâo nuái coá chöî truá nguå; caác àö thõ coá khaách saån. Phûúng tiïån chuyïn chúã cuäng àûúåc sûãa àöíi. Ngûúâi ta biïët àoáng moáng sùæt vaâo chên ngûåa, biïët thùæng tûâng àoaân ngûåa vaâ xe, vaâ thay vò buöåc dêy vaâo cöí laâm cho ngûåa ngheåt thúã, ngûúâi ta raâng vaâo baã vai àïí sûác ngûåa khöng giaãm búát. Trung têm mêåu dõch laâ chúå phiïn hoåp úã nhûäng núi nhêët àõnh vaâ vaâo ngaây nhêët àõnh. Caác thûúng nhên tuå hoåp têëp nêåp taåi àoá. 71 Lõch Sûã Thïë Giúái Àïí binh vûåc quyïìn lúåi cho mònh, boån thûúng nhên hoåp thaânh àoaân thïí goåi laâ thûúng nghiïåp àöìng minh. Hoå thûúâng duâng söng ngoâi: vêån taãi bùçng àûúâng söng àaä mau maâ laåi yïn öín, chùæc chùæn. Caác thûúng nghiïåp àöìng minh maånh nhêët thûúâng töí chûác vêån taãi haâng hoáa bùçng àûúâng söng. Hoå chiïëm àöåc quyïìn tûâng con söng. Thûúng thuyïìn naâo khöng àûúåc àöìng minh muöën qua laåi con söng êëy phaãi naåp thuïë. Viïåc buön baán bùçng àûúâng biïín cuäng phaát triïín maånh nhû àûúâng böå. Tûâ thïë kó thûá 12 trúã ài nhúâ coá haãi àùng doåc theo ven biïín, nhúâ àõa àöì, nhúâ sûå thöng duång kim chó nam vaâ sûå caãi thiïån baánh laái taâu(1) maâ sûå chuyïn chúã àûúâng biïín búát nguy hiïím. Caác thûúng caãng úã Phaáp, nhêët laâ úã Àûác, YÁ phaát àaåt rêët mau. Thûúng nghiïåp àöìng minh maånh nhêët laâ La Hanse. Têìm hoaåt àöång cuãa noá bao truâm khùæp Bùæc Êu. Thaânh lêåp nùm 1283, maâ àïën cuöëi thïë kó 14. Àöìng minh êëy àaä chi phöëi àûúåc 90 àö thõ, töí chûác möåt àöåi thûúng thuyïìn vaâ chiïën thuyïìn, lêën aát caã caác vua chuáa. Noá bùæt vua Àan Maåch phaãi nhûúâng ngöi, bùæt ngûúâi Thuåy Àiïín, Na Uy phaãi nhêån noá laâm trung gian trong moåi viïåc mêåu dõch. ÚÃ caác nûúác Nga, Na Uy, Flandre, Anh, noá àïìu múã höåi buön lúán. Noá laâm chuã Bùæc Haãi vaâ biïín Baltique. Thuã àö cuãa noá laâ Lubeck. Nhûng chñnh Bruge múái laâ chöî tuå têåp àuã mùåt caác thûúng nhên (1) Ngaây xûa baánh laái taâu laâ möåt maái dêìm tra vaâo möåt cêy goång àoáng phña sau hoùåc bïn höng taâu. Sûå àiïìu khiïín rêët khoá vaâ taâu khöng thïí ài ngûúåc gioá. 72 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang chêu Êu vaâ laâ trung têm àiïím cuãa nïìn thûúng maäi Bùæc Êu, Bruge laâ möåt àõch thuã àaáng súå cuãa La Hanse. Cöng cuöåc thûúng maäi Àõa Trung Haãi coân quan troång hún nûäa. Khi ngûúâi AÁ Rêåp xêm lùng Àöng àïë quöëc La Maä thò con àûúâng Àõa Trung Haãi nùçm trong tay rúå Sarrazin. Caác xûá phña têy khöng thïí mua àûúåc caác thûá nguyïn liïåu cêìn thiïët cho kô nghïå dïåt. Nhûng tûâ khi ngûúâi Normand chiïëm àaão Scile vaâ quên Thêåp tûå múã laåi àûúâng giao thöng vúái phûúng Àöng thò caác thûúng nhên, YÁ, Languedoc, Y Pha Nho àïën Alexandrie, Chypre, Beyrouth, Byzance mua caác thûá gia võ, àûúâng, hûúng liïåu, thuöëc nhuöåm, tú luåa, vaãi, sa, thaãm, ngoåc trai, àöì thuãy tinh, àöì saânh, caá, luáa mò, da, nö lïå… vaâ caác saãn phêím phûúng Têy, kim thuöåc, vaâng, baåc, rûúåu, khñ giúái, nhêët laâ nó cuãa xûá Flandre vaâ YÁ. Hai thaânh phöë thûúng maäi thõnh vûúång nhêët laâ Geânes vaâ Venise. Venise coá möåt àöåi thûúng thuyïìn àïën 3300 chiïëc. Xûúãng àuác taâu qui tuå túái 16.000 thúå. Kô nghïå Venise cuäng rêët phaát àaåt. Saãn phêím chïë taåo laâ gûúng soi mùåt danh tiïëng nhêët chêu Êu, àöì ren, thïu, nûä trang, àeân baåch laåp, dûúåc phêím chïë taåo theo phûúng phaáp ngûúâi Höìi giaáo. Àïën thïë kó 15, khi ngûúâi Thöí Nhô Kyâ xêm chiïëm Constantinople, cùæt àûát àûúâng giao thöng giûäa Venise vaâ phûúng Àöng thò nïìn thûúng maäi thaânh naây cuäng bùæt àêìu sa suát. 4. Caác àö thõ thúâi Trung cöí coân ngheâo naân lùæm. Àûúâng phöë quanh co, chêåt heåp, saát vúái thïìm nhaâ, vaâ àêìy ngûúâi qua laåi öìn aâo. Bao nhiïu raác àïìu àöí vaâo àoá àïí laâm chöî heo uãi, 73 Lõch Sûã Thïë Giúái gaâ bûúi; tiïëng rao baån haâng rong döìn dêåp; àêët thò sinh lêìy; ban àïm khöng àeân àoám, keã gian qua laåi têëp nêåp. Nghôa àõa úã ngay giûäa chêu thaânh, chung quanh caác giaáo àûúâng. Nhaâ thò cêët bùçng göî, chen chuác nhau. Têìng trïn chöìm ra ngoaâi tûâng dûúái khiïën cho maái nhaâ hai bïn àûúâng giao laåi vúái nhau, aánh saáng ñt khi loåt túái àêët. Trong nhûäng àö thõ êëy, tai hoåa àaáng súå nhêët laâ hoãa hoaån vaâ bõnh truyïìn nhiïîm. Trong khoaãng 25 nùm (tûâ 1200 – 1225), thaânh phöë Rouen bõ hoâa hoaån saáu lêìn(1). Nùm 1348 dõch haåch giïët chïët möåt phêìn ba dên söë chêu Êu. Bõnh cuâi cuäng taân haåi dên chuáng khöng ñt. Bõnh viïån khöng àuã cho bõnh nhên nùçm. Thuöëc men höìi êëy chûa coá gò àaáng kïí. Ngûúâi bõnh phaãi nhúâ àïën lang bùm, thêìy phaáp, duâng caác thûá thuöëc kò dõ maâ hoå tin laâ thêìn dûúåc, linh àún nhû rïî cêy mandragore(2), sûâng con kò lên(3), caác thûá chêu ba khaác maâ hoå cho laâ linh nghiïåm. OÁc mï tñn rêët nùång, khöng nhûäng thûúâng dên ngu döët maâ giai cêëp quñ töåc, vûúng giaã cuäng khöng hún gò(4). (1) Tuy nhiïn cuäng coá nhiïìu àö thõ lúán. Nùm 1250 dên söë Chêu thaânh Rouen lïn túái 70.000 ngûúâi. Chêu thaânh Ba Lï vaâo nùm 1328 coá àïën 300.000 ngûúâi: àûúâng saá àaä laát àaá. Dûúái triïìu Philippe Auguste, àiïån Louvre möåt kiïën truác vô àaåi duâng laâm vûâa thaânh trò vûâa lao nguåc. (2) Cêy coá rïî nhû cuã nhên sêm, giöëng hònh ngûúâi, ngûúâi thúâi êëy tin rùçng khi bõ bûát thò noá biïët kïu la. (3) Giöëng thuá hoang àûúâng. (4) Möåt voä sô àïën ngaây laâm lïî tuyïn thïå, nhêët àõnh khöng haânh lïî chó vò võ quöëc vûúng mònh höm êëy coá möåt lêìn nhaãy muäi. Hoå cho àoá laâ möåt àiïìm rêët xêëu. 74 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang 5. Àúâi söëng vêåt chêët cuãa giai cêëp quñ töåc tûâ thïë kó 11 àïën 14 thïm nhiïìu tiïån nghi. Trong caác àïìn àaâi, àûúâng àïìu sún phïët hoùåc boåc thaãm. Nïìn nhaâ laát gaåch àaánh boáng hoùåc laát àaá. Ngaây lïî baái, ngûúâi ta tuây muâa maâ raãi hoa hoùåc coã tûúi. AÁnh saáng thò coá nïën cùåm trïn chûn àeân bùçng göî, bùçng àöìng, hoùåc thau. Trïn trêìn nhaâ coá caã àeân nhiïìu ngoån. ÚÃ àö thõ, nhúâ sûå phaát triïín cuãa thûúng maäi, boån thûúng nhên, phuá haâo tranh àua vúái quñ töåc trong viïåc trang hoaâng nhaâ cûãa vaâ löëi söëng kiïu sa. Hoå bùæt àêìu chuá yá àïën nhûäng bûäa ùn thõnh soaån doån trïn baân coá traãi khùn. Hoå biïët duâng muöîng; nhûng nóa thò àïën thïë kó 16 vêîn chûa coá, nïn hoå duâng ngoán tay. Do àoá, maâ coá thoái quen rûãa tay trûúác vaâ sau bûäa ùn. Hoå duâng gia võ àïí laâm cho moán ùn thïm àêåm àaâ, kñch thñch: höì tiïu vaâ höåt caãi àûúåc hoå thñch nhêët. Àöì àaåt thò to lúán nùång nïì. Trûúác kia, chöî ngöìi chó coá thûá ghïë àêíu, röìi àïën trûúâng kó chaåm tröí tó mó, coá loát nïåm; tuã thò coá nhûäng caái thuâng, caái rûúng rêët lúán gùæn baãn lïì sùæt, öëng khoáa kiïn cöë duâng cêët caác vêåt quñ; giûúâng tûâ treo maân. Nhûng àïën thïë kó thûá 14 ngûúâi ta biïët duâng nïåm hoùåc giûúâng loát löng chim. Y phuåc cuäng thaânh ra phiïìn phûác, möîi thïë kó möåt thay àöíi tuây theo àõa võ xaä höåi cuãa möîi haång ngûúâi. Àïën thïë kó thûá 15, caách ùn bêån àaä sang troång lùæm. Ngûúâi ta biïët duâng da löng cuãa caác giöëng chöìn, hùæc àiïu thûã, soác, àïí kïët vaâo cöí aáo. Àúâi söëng xa xó êëy laâm tùng thïm nhu cêìu. Kô nghïå, 75 Lõch Sûã Thïë Giúái thûúng maäi àïìu phaát triïín maånh àïí thoãa maän caác nhu cêìu êëy. 6. Thúâi àaåi Trung cöí, vaâo thïë kó 11, hoåc thuêåt vaâ vùn nghïå cuäng bùæt àêìu phaát triïín. Sûå phaát triïín êëy ài song vúái chiïën tranh Thêåp tûå vaâ phong traâo kinh tïë. Cöng viïåc giaáo duåc do tùng lûä àaãm àûúng. Giêëy pheáp daåy hoåc do giaáo sô cêëp. Bûåc sú hoåc thò daåy taåi caác trûúâng nhoã úã giaáo khu; bûåc cao hún thò daåy úã caác tu viïån hoùåc thaânh thõ. Tûâ thïë kó 11 trúã ài múái coá nhûäng trûúâng hoåc lúán nhûng thuöåc quyïìn giaáo höåi nhû tùng viïån Notre Dame(1). Nhûäng núi daânh riïng cho sûå daåy döî vêîn chûa coá. Ai muöën daåy phaãi tûå mûúån lêëy chöî, vaâ lûúng thêìy giaáo hoåc troâ traã. Phêìn àöng hoåc troâ àïìu ngheâo khoá. Coá ngûúâi ùn xin àïí hoåc. Àïën cuöëi thïë kó 12, hoåc viïån múái àûúåc thaânh lêåp. Luác àêìu hoåc viïån êëy laâ truå súã cuãa sinh viïn ngheâo, giaáo sû àïën àoá àïí giaãng daåy. Maäi vïì sau, àïën thïë kó 15, truå súã êëy múái thaânh ra trûúâng hoåc chñnh thûác. Trong caác trûúâng lúán, thûá ngön ngûä daåy duâng laâm chuyïín ngûä laâ tiïëng La Tinh vaâ baâi hoåc chó giaãng bùçng miïång. Saách hoåc rêët hiïëm, vaâ leä têët nhiïn laâ rêët àùæt. Nghïì in chûa coá, ngûúâi ta phaãi viïët lïn da thuöåc moãng. Phûúng (1) Taåi àêy sinh viïn ngöìi trïn nhûäng boá rúm laát giûäa àûúâng ngoaâi trúâi àïí nghe thêìy giaãng. Àöìng thúâi, nhiïìu trûúâng hoåc kiïíu êëy moåc lïn, nhûng khöng bao lêu, vò tùng viïån phaãn àöëi, thêìy troâ keáo nhau lïn àoáng trïn triïìn nuái Sainte Geánevieâre, giûäa àöìng ruöång vaâ vûúân nho. 76 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang phaáp daåy laâ phûúng phaáp kinh viïån. Thêìy giaáo chó bònh giaãng nhûäng saách chuyïn vïì möîi khoa. Saách cuãa nhaâ triïët hoåc Hi Laåp Aristote àûúåc troång duång nhêët. Cuöëi thïí kó 12 vaâ thïë kó 13, àaåi hoåc àûúâng múái xuêët hiïån. Nöíi danh nhêët caác àaåi hoåc àûúâng Ba Lï, Montpellier úã Phaáp, Bologne úã YÁ, Oxford. Cambridge úã Anh. Trong caác àaåi hoåc àûúâng êëy, sinh viïn phaãi hoåc böën khoa Thêìn hoåc(1), Tön qui, Y hoåc vaâ Vùn nghïå. Vùn nghïå àûúåc daåy trûúác nhêët vò àoá laâ mön hoåc phöí thöng, cùn baãn. Vùn nghïå laåi chia ra laâm tam khoa göìm coá vùn phaåm, biïån luêån phaáp, huâng biïån thuêåt, vaâ tûá khoa göìm coá: toaán hoåc, hònh hoåc, thiïn vùn hoåc, nhaåc hoåc. (1) Vaâo thïë kó 13 thêìn hoåc coân àûúåc coi laâ mön hoåc chñnh vò giaáo duåc trûúác hïët phaãi nhùæm vaâo muåc àñch tön giaáo. Nhûng aãnh hûúãng triïët hoåc thûúång cöí vêîn maånh. Nhiïìu bêåc thêìy duång yá höîn húåp tû tûúãng triïët hoåc vúái tû tûúãng tön giaáo, nhûng coá ngûúâi laåi àùåt tön giaáo vaâo phaåm vi àûác tin vaâ duâng kinh nghiïåm quan saát àïí khaão cûáu thiïn nhiïn. Nhûng khoa hoåc vêîn coân êëu trô vò thiïëu khñ cuå tñnh xaác. Cöng viïåc khaão cûáu khoa hoåc vaâ triïët lñ lan röång ra ngoaâi dên gian. Nhiïìu ngûúâi khöng thuöåc haång giaáo sû, thöng thaái, cuäng tòm àoåc nhûäng saách baân vïì nguyïn töë: trúâi, àêët, khöng khñ, lûãa, thuá vêåt, cêy coã, àaá. Ngoaâi nhûäng taâi liïåu chñnh xaác, vêîn coá nhûäng löëi giaãi thñch ngêy ngö do tin tûúãng dõ àoan àúâi thûúång cöí àïí laåi. Vaâo thúâi kò àaåi Trung cöí, ngûúâi ta biïët traái àêët troân, nhûng trïn àõa cêìu hoå chó biïët coá chêu Êu, möåt phêìn chêu AÁ vaâ phña Bùæc chêu Phi. Hoå tin rùçng trung têm chêu Phi coá giöëng kò lên sûâng daâi moåc giûäa traán, coá giöëng ngûúâi khöng àêìu, miïång vaâ mùæt moåc úã giûäa ngûåc; coá giöëng tai thêåt lúán coá thïí phuã kñn toaân thên khi hoå gùåp tai hoåa vaâ coá giöëng àûáng möåt chûn. (Le Moyen êge A. Boussuat). 77 Lõch Sûã Thïë Giúái Àöìng thúâi sûå múã mang hoåc thuêåt, taác phêím vùn chûúng àûúåc saãn xuêët, hêìu hïët viïët bùçng tiïëng La Tinh. Danh tiïëng nhêët laâ taác phêím cuãa Thomas A’Aquin vaâ Roger Bacon. Bïn caånh vùn chûúng La Tinh, vùn chûúng bònh dên cuäng phaát triïín. Taác phêím danh tiïëng laâ nhûäng aáng anh huâng ca (Les Chansons de geste) miïu taã laåi phong tuåc khùæc khöí cuãa caác hiïåp sô thúâi phong kiïën. Baâi “La Chanson de Roland” àûúåc dên chuáng ûa thñch nhêët. Ngoâai ra coân nhûäng thi phêím daâi ca tuång caác anh huâng thûúång cöí nhû vua Alexandre, vua Priam v.v… Phong tuåc vïì sau trúã nïn thuêìn thuåc dêìn. Cuâng vúái phong traâo hiïåp sô, möåt thûá nhaä thi xuêët hiïån ca ngúåi àúâi söëng phiïu lûu vaâ tònh yïu. Vùn chûúng höìi naây khöng chuyïn taã nhûäng trêån giao phong nûäa maâ raán lo phên tñch tònh caãm(1). Àïën thïë kó thûá 13 coá nhûäng tiïíu thuyïët phuáng thñch, haâi kõch, chuyïån nguå ngön ra àúâi(2). Trong cuöën tiïíu thuyïët “La Conquïte de Constantinople” (Chinh phuåc thaânh Constantinople) viïët bùçng thûá vùn xuöi thöng duång, taác giaã Geoffroy de Willehardouin thuêåt laåi trêån chiïën tranh Thêåp tûå thûá 4. Cuäng trong thúâi gian êëy, úã Àûác, YÁ nhiïìu baãn anh huâng ca khaác viïët bùçng thöí ngûä ra àúâi. 7. Thúâi àaåi Trung cöí, nghïå thuêåt kiïën truác trûúác hïët (1) Trong xaä höåi phong kiïën, àïën luác êëy, ngûúâi voä sô phaãi laâ ngûúâi phong nhaä vaâ tinh thêìn hiïåp sô phaãi lêëy àaåo àûác laâm nïn. (2) Xaä höåi phuá haâo àaä maånh. Nhûäng tay phuá haâo giaâu coá thñch truyïån tñch vaâ nguå ngön. Taác phêím Roman De Renard chïë giïîu caác têìng lúáp xaä höåi tûâ vua túái cung àònh, àûúåc hoå hoan nghïnh. 78 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang phaãi phuång sûå tön giaáo. Nghïå thuêåt kiïën truác àûúåc phöí cêåp nhêët úã Têy Êu laâ nghïå thuêåt roman. Nghïå thuêåt naây phaát triïín vaâo khoaãng 1060 àïën 1350. Àùåc àiïím cuãa noá laâ hònh nûãa öëng troân vaâ voâng cung baán nguyïåt. Nhûäng voâng cung êëy tûåa vaâo cöåt mêåp luân; àêìu cöåt xoâe ra nhû chiïëc noán röång. Bïn ngoaâi nhûäng cöåt aáp vaách thêåt kiïn cöë. Toaân thïí ngöi nhaâ coá veã chùæc chùæn, nhûng nùång nïì. Nghïå thuêåt Roman tuây tûâng vuâng maâ biïën thïí, ñt hoùåc nhiïìu. Nhaâ kiïën truác phaãi àïí yá túái khñ hêåu, nguyïn liïåu xêy cêët vaâ phong tuåc cuãa möîi vuâng maâ chêm chïë, sûãa àöíi. Vaâo cuöëi thïë kó 12 vaâ trong voâng thïë kó 13 tònh hònh xaä höåi laåi biïën chuyïín. Phaái tùng lûä khöng àöåc quyïìn vùn nghïå nûäa. Nhûäng àoaân thïí tön giaáo cuä àaä suy àoåa. Nhûäng àoaân thïí múái khöng êín naáu trong tu viïån maâ xen lêîn vaâo thïë tuåc, chuã trûúng àúâi söëng àaåm baåc. Búãi vêåy thûá kiïën truác löång lêîy khöng àûúåc hoå ûa thñch. Tûâ àoá nghïå thuêåt “Gothique” ra àúâi thay thïë cho nghïå thuêåt Roman. Baãn àöì kiïën truác giaáo àûúâng vêîn nhû cuä, nhûng àùåc àiïím nghïå thuêåt gothique laâ voâm nhaâ coá gên, hònh troân nhoån àêìu treáo lïn nhau vaâ cöåt xêy cuöën voâng cung. Voâm nhaâ nheå hún, cöåt chöëng bïn ngoaâi àûúåc giaãm búát. Toaân thïí coá veã thanh bai. Tûúâng vaách àûúåc thay thïë bùçng nhûäng cûãa kiïëng nhiïìu maâu. Nghïå thuêåt Gothique àûúåc cöng chuáng hoan nghïnh vaâ nhúâ hoå giuáp àúä maâ trong möåt khoaãng thúâi gian ngùæn, 79