🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Kỷ Luật Không Nước Mắt - Sara Au Ebooks Nhóm Zalo Mục lục Lời giới thiệu PHẦN 1: HIỂU Ý NGHĨA CỦA KỶ LUẬT MỘT CÁCH THẤU ĐÁO Chương 1: Giải mã hành vi của trẻ Chương 2: Áp dụng chiến lược toàn diện PHẦN 2: XỬ LÝ CÁC VẤN ĐỀ KHÓ KHĂN THƯỜNG GẶP Chương 3: Ứng phó với những cơn cáu giận của trẻ Chương 4: Bài tập về nhà Chương 5: Giờ ăn Chương 6: Giờ ngủ Chương 7: Thái độ xấu PHẦN 3: PHÁT TRIỂN CÁC PHẨM CHẤT TÍCH CỰC CỦA CON Chương 8: Những ảnh hưởng từ bạn bè và sự phát triển về mặt xã hội của con Chương 9: Dạy con kiên cường và bền chí PHẦN 4: NHẬN BIẾT DẤU HIỆU “BÁO ĐỘNG ĐỎ” Chương 10: Quản lý những tình huống làm gia tăng căng thẳng trong gia đình Chương 11: Tìm kiếm sự trợ giúp chuyên môn cho gia đình Chương 12: Kết luận LỜI GIỚI THIỆU N hững cơn cáu giận của trẻ! Bài tập về nhà! Giờ ăn! Giờ ngủ! Và rồi con bắt đầu hình thành thái độ… Trong quá trình nuôi dạy con cái, chúng ta rất dễ bị căng thẳng và sự căng thẳng đó sẽ ở mức độ đáng ngại nhất khi phải giải quyết các vấn đề liên quan đến hành vi. Mặt khác, trẻ em ngày nay cũng đang chịu nhiều căng thẳng hơn trước kia. Vì vậy, không có gì ngạc nhiên khi các va chạm, bất đồng giữa cha mẹ và con cái xảy ra thường xuyên, trong khi sự đồng thuận dường như lại rất hiếm hoi. Tuy nhiên, tình trạng này không phải là không thể tránh khỏi. Bạn có thể áp dụng khuôn phép kỷ luật để nuôi dưỡng mối quan hệ tích cực với con và giảm bớt các vấn đề về hành vi của trẻ. Hãy bắt đầu bằng cách dành một chút thời gian để suy nghĩ xem theo bạn thì kỷ luật nghĩa là gì. Bạn sẽ giống như đa số phụ huynh khác nếu chỉ hiểu kỷ luật đồng nghĩa với việc áp dụng những hình phạt khi con phạm lỗi. Tuy nhiên, trong quyển sách này, chúng tôi sẽ diễn giải rộng hơn so với cách hiểu đó. Kỷ luật là bao gồm cả việc tư vấn, động viên, bỏ qua, huấn luyện, thực hành, khen ngợi con trẻ và đôi khi cũng cần có hình phạt cho chúng, tùy thuộc vào hệ thống các giá trị của gia đình bạn. Kỷ luật tốt là khoản đầu tư chắc chắn cho tương lai của con chứ không chỉ đơn thuần là sự điều chỉnh hành vi của trẻ trước mặt bạn tại thời điểm nào đó. Kỷ luật cũng sẽ định hình thái độ của con theo hướng mà bạn mong muốn. Trên hết, kỷ luật chính là giáo dục. Bạn cần phải hiểu rằng kỷ luật không hẳn là hình phạt, hình phạt chỉ là một phương tiện của kỷ luật. Quyển sách này sẽ cung cấp cho bạn một kho tàng các chiến lược hiệu quả tương đương với hình phạt, bao gồm việc khuyến khích động viên, nêu gương làm mẫu và sửa sai. Chúng tôi sẽ hướng dẫn bạn cách học hỏi từ mỗi kinh nghiệm xử lý tình huống hành vi của con và cách tự điều chỉnh phương pháp của mình. Ngoài ra, bạn cần phải kiểm lại các đặc thù trong đời sống cá nhân của mình (như mức độ bận rộn, thời gian và nguồn lực của bản thân), cũng như các mối quan hệ của bạn với mọi người xung quanh, cách bạn tự chăm sóc bản thân để xem chúng liên quan thế nào đến hành vi của con. Yêu thương phải đi đôi với kỷ luật. Trẻ em cần cảm nhận được tình yêu thương từ những người nuôi dạy chúng và biết giá trị của chúng đối với thế giới này. Nhưng yêu thương không đồng nghĩa với việc nuông chiều trẻ mọi lúc. Tình yêu thương của cha mẹ dành cho con còn có nghĩa là dám nói “Không” với con ngay cả trong lúc trẻ đang được quan tâm, yêu quý nhất. Yêu thương phải đi đôi với kỷ luật. Bởi vì cùng với nhau, kỷ luật và yêu thương sẽ tạo nên nền tảng vững chắc nhất cho cuộc đời của một đứa trẻ. Bạn hãy hình dung mình là một người làm vườn và bắt đầu lên ý tưởng thiết kế, trồng trọt trên mảnh vườn màu mỡ sau nhà. Trước tiên, bạn phải lên kế hoạch sẽ trồng cây gì và trồng vào chỗ nào trong vườn. Sau đó, bạn phải bắt đầu dọn cỏ, phát quang và nên cẩn thận xác định trong đám cây dại ấy có gì hay ho cần giữ lại không, trước khi đưa ra quyết định chặt bỏ. Sau đó, bạn cần làm đất, bón phân và cuối cùng mới gieo hạt. Tuy vậy, việc trồng cây mới chỉ là bước khởi đầu. Bạn còn phải phun tưới, chăm sóc, nuôi dưỡng để cây được phát triển xanh tốt. Và, tất nhiên, bạn cũng cần tiếp tục bón phân, tưới nước và theo dõi cả mảnh vườn theo một lịch trình hợp lý. Chúng tôi sẽ cùng bạn làm tất cả những điều đó thông qua việc hướng dẫn bạn chăm sóc gia đình mình như chính mảnh vườn kia. Giống như mỗi cái cây khác nhau thì cần được chăm sóc trong điều kiện đất và ánh sáng khác nhau, mỗi đứa con của bạn cũng cần kiểu kỷ luật phù hợp với riêng bé. Hiểu được động cơ của con sẽ giúp bạn loại bỏ một số “cây” hành vi xấu trong mảnh vườn của mình và gieo vào đó những hạt giống mới tốt lành. Sự chuyên tâm vào việc nuôi dạy con cũng đem lại hiệu quả giống như việc áp dụng lịch phun tưới hợp lý cho cây: nó nuôi dưỡng con trẻ. Không lâu sau khi gieo hạt, mầm non sẽ lớn lên thành cây con, vươn những phiến lá non lên bầu trời xanh đón nắng và bộ rễ sẽ bám chặt vào lòng đất để thu nhận dinh dưỡng. Với tình yêu thương và kỷ luật đã khắc sâu trong mình, con sẽ vươn lên mạnh mẽ và không bị khuất phục trước những ảnh hưởng tiêu cực của cuộc sống sau này. Các phương pháp kỷ luật tốt sẽ giúp con phát triển thành một công dân có sức khỏe tốt, nghị lực và thành đạt. Biến con từ một em bé ngây ngô hôm nay thành một người lớn trưởng thành là tất cả những gì các bậc làm cha làm mẹ phải thực hiện. Do đó, trước khi tiếp cận những lời khuyên, các Chiến lược Toàn diện, hay các phân tích sâu về tâm lý thì hãy bắt đầu bằng việc khẳng định rằng: Bạn đang đảm đương một công việc vĩ đại! Chúng tôi, các tác giả của quyển sách này, cũng là những người làm cha làm mẹ; do đó, chúng tôi biết rằng không dễ gì giữ được suy nghĩ tích cực như thế này khi đang trong tình huống khó khăn. Nếu không có khả năng tiên tri được tương lai thì thật khó mà biết được liệu những gì mình đang làm có đúng hay không, nhất là dường như mỗi ngày mới đến lại mang theo một vấn đề rắc rối nào đó. Đây là lý do mấu chốt tại sao chúng tôi muốn viết quyển sách này. Chúng tôi muốn lý giải tại sao trẻ em cư xử như vậy và giúp bạn kết nối bối cảnh của những lý do tại sao đó với phản ứng của bạn trước hành vi của trẻ. Một khi bạn đã hiểu được tại sao thì bạn sẽ có thể tìm ra cách thực hiện một số thay đổi. Biết cư xử tốt là kỹ năng mà tất cả trẻ em cần phải học và làm được, cũng giống như việc tập đi bô, ngồi xích đu hay học bảng chữ cái vậy. Bẩm sinh, trẻ không thể biết tất cả các quy tắc, ranh giới và thái độ hành xử tốt. Chúng không biết làm sao để giảng hòa cho các cuộc xung đột với anh chị em trong nhà, không biết cách tự đi ngủ hoặc ngôn từ của các bé còn rất giới hạn so với người lớn chúng ta. Những điều này phải được chỉ dạy cụ thể cho bé như cách chúng ta gieo trồng và nuôi dưỡng những hạt giống quý. Quyển sách này bắt đầu bằng cách giải thích những hành vi mang tính truyền thông điệp của trẻ. Phần 1 là những giải thích về hành vi theo mô hình ABC, cho phép bạn giải mã những gì con đang cố gắng nói với bạn khi chúng hành xử như vậy. Cho dù bạn sắp khởi hành hay đang tìm cách làm cho hành trình nuôi dạy con trở nên suôn sẻ hơn, hoặc thậm chí khi bạn đã đến gần cuối đường và tự hỏi liệu mình có sai lầm không, thì 16 Chiến lược Toàn diện mà chúng tôi đưa ra sẽ giúp bạn tránh khỏi hoặc giảm nhiệt cho các tình huống khó khăn, dừng các hành vi xấu của con trẻ lại và hướng trẻ về phía trước theo hướng tích cực. Phần 2 cung cấp cho độc giả cái nhìn sâu sắc về một số tình huống thông thường nhất mà khi đó, trẻ có thể phải vượt qua những thử thách về hành vi như: những cơn cáu giận, lúc làm bài tập về nhà, giờ ăn, giờ ngủ và thái độ ứng xử. Được trình bày hoàn chỉnh với các ví dụ cụ thể và thậm chí là các bảng mẫu để bạn có thể áp dụng trực tiếp với trường hợp của con mình, phần này cung cấp các chiến lược hồi đáp phù hợp với những nguyên lý cơ bản trong sự phát triển của trẻ, giúp bạn xử lý mọi vấn đề nảy sinh một cách bình tĩnh, không căng thẳng và đầy tự tin. Phần 3 là những bước chủ động mà bạn có thể thực hiện để phát triển những nét tính cách tích cực ở con, giúp con trở thành một người trưởng thành hạnh phúc, sống hữu ích và thành công. Từ những điều cốt yếu để xây dựng được mạng lưới các mối quan hệ xã hội lành mạnh, cho đến việc thấm nhuần ý nghĩa của sự kiên cường và bền bỉ, tất cả đều là những kiến thức đem lại lợi ích cho cả gia đình bạn. Cuối cùng, trong Phần 4, chúng tôi sẽ giới thiệu đến bạn các loại “báo động đỏ” báo hiệu rằng trẻ đang bị căng thẳng và bạn cần cân nhắc việc tìm kiếm sự trợ giúp từ những người có chuyên môn. Không có một nhịp độ hoặc lý giải nào về cách mỗi cá nhân sẽ đáp ứng lại một tình huống căng thẳng đặc biệt nào đó. Tuy nhiên, chúng tôi sẽ phân tích một số tình huống phổ biến và hướng dẫn bạn cách ra quyết định trong từng trường hợp ấy. Bằng cách đầu tư đáng kể thời gian và có những chiến lược hiệu quả ngay từ bây giờ, bạn có thể giúp con có được những thói quen và hành vi tích cực được biểu hiện một cách tự nhiên khi bé lớn lên. Giữ kỷ luật là một quá trình dài hạn: nó chưa bao giờ là chuyện dễ dàng thực hiện và nó có thể khiến chúng ta rất mệt mỏi khi phải tuân thủ nghiêm ngặt. Mặc dù vậy, nó chính là cái giá bạn phải trả để nhìn thấy con người tuyệt vời mà con đang dần trở thành dưới sự dìu dắt của bạn. Giữ vững lập trường là chìa khóa để loại bỏ những căng thẳng có thể gặp phải trong quá trình nuôi dạy con. Hiểu được lý do ẩn sau hành vi của con và có phản ứng thích hợp sẽ giúp bạn bớt căng thẳng. Đây là triết lý của kỷ luật không nước mắt. Phần 1 HIỂU Ý NGHĨA CỦA KỶ LUẬT MỘT CÁCH THẤU ĐÁO Chương 1 Giải mã hành vi của trẻ L àm cha mẹ là công việc không bao giờ dễ dàng! Khuôn phép kỷ luật có vẻ như là thử thách không thể chinh phục. Điều này đặc biệt đúng nếu bạn đọc quyển sách này hòng tìm cách phản ứng hợp lý trước những hành vi xấu liên tục diễn ra ở con – điều vốn đẩy bạn và người bạn đời của mình đến giới hạn chịu đựng. Tuy nhiên, kể từ bây giờ, chúng tôi muốn bạn hãy loại bỏ ngay vướng mắc này ra khỏi tâm trí. Chúng ta đều biết chẳng dễ gì làm được như vậy, nhưng thực sự là bạn sắp có một khởi đầu mới toanh và một triển vọng tươi sáng. Giờ thì bạn có thể nói ngay: “Được rồi, vậy chính xác chúng ta sẽ làm gì đây, Tiến sĩ Pete và Tiến sĩ Sara?”. Đầu tiên, bạn phải hiểu được rằng việc nuôi dạy con cái không chỉ có trắng và đen, đúng và sai. Không có luật lệ nào quy định tất cả chúng ta phải làm mọi việc theo cùng một cách. Bạn có thể thấy mình phạm sai lầm (ai cũng có lúc vậy thôi) nhưng đừng để điều đó khiến bạn đờ người ra, cảm thấy tội lỗi hay không xứng đáng. Bởi lẽ, nuôi dạy con là một quá trình có lên xuống như đường cong đồ thị và cả bạn lẫn con đều sẽ hồi phục nhanh hơn là bạn nghĩ. Thứ hai, chúng tôi muốn bạn biết hai sự thật cốt lõi trong hành vi của trẻ, gồm: 1. Hầu hết những hành vi bạn thấy ở trẻ đều hoàn toàn là bình thường. 2. Có lúc bạn thấy như trẻ đang cố tình làm bạn cáu điên lên, nhưng thực sự thì con không hề cố ý làm như vậy. Đôi khi, việc làm bạn tức điên lên như thế chỉ là sản phẩm phụ trong quá trình học hỏi của trẻ. Vì vậy, hãy hít một hơi thật sâu… và bỏ ra ngoài. Tri thức luôn là nhân tố vô cùng hiệu quả giúp chúng ta tránh khỏi căng thẳng. Tri thức luôn là nhân tố vô cùng hiệu quả giúp chúng ta tránh khỏi căng thẳng, nó ảnh hưởng lớn đến cách chúng ta phản ứng và ra quyết định. Tuy nhiên, đó lại là thứ khiến nhiều người trong chúng ta cảm thấy hoang mang vì lo sợ mình thiếu hiểu biết. Điều này đặc biệt đúng trong việc nuôi dạy con trẻ. Vì vậy, chúng ta cần biết diễn tiến của vấn đề để có thể sửa chữa ngay khi nó phát sinh, cũng như để ngăn ngừa nó xảy ra. Hiểu được cách thức hoạt động bình thường của tâm trí trẻ em sẽ giúp chúng ta nhận biết được khi có điều gì đó thực sự bất ổn, chứ không phải chỉ nhìn nhận chúng là những thách thức điển hình khi nuôi dạy con. Hành vi của trẻ bao gồm vô số lần thử và sai. Vậy nên, bạn chưa cần khủng hoảng nếu có điều gì đó mới chỉ xảy ra vài lần. Đó chỉ đơn giản là con đang kiểm tra các ranh giới của mình và đang trên hành trình cố gắng hành xử cho đúng trong một thế giới mà mọi thứ không phải lúc nào cũng có thể đoán trước. Trong chương này, chúng tôi sẽ giới thiệu đến bạn lần lượt các hành vi được xem là bình thường vào thời thơ ấu của trẻ. Chúng tôi sẽ giúp bạn gia tăng nhận thức về các loại ảnh hưởng tác động lên trẻ, dẫn đến cả hành vi tốt và xấu ở trẻ. Ngoài ra, chúng tôi cũng sẽ giải thích cho bạn cách hiểu được động cơ của con và xem các hành vi của trẻ như là một phương thức giao tiếp. Bạn sẽ học được cách giải mã hành vi của trẻ để biết cách định hình hành vi đó. HẦU HẾT CÁC HÀNH VI BỊ XEM LÀ “CÓ VẤN ĐỀ” Ở TRẺ THÌ ĐỀU LÀ BÌNH THƯỜNG Hầu hết những hành vi mà chúng ta đánh giá là không phù hợp ở con trẻ chỉ đơn giản là một phần trong sự phát triển bình thường của trẻ. Chính xác thì hành vi bình thường của trẻ là gì? Thật ra, bình thường là khái niệm rất rộng khi áp dụng vào việc nhận định hành vi ở trẻ. Bởi vì, xét theo đúng định nghĩa khoa học, thì hầu hết trẻ em đều bình thường và như vậy có nghĩa là hầu hết hành vi của trẻ cũng bình thường, hoặc ít nhất là có thể giải thích được (dù cha mẹ không ưa nổi chúng). Chúng ta đã công nhận kỷ luật chính là sự giáo dục con trẻ, vì vậy quyển sách này sẽ giúp bạn nhìn nhận những hành vi (không được mong chờ) của con là bình thường và bạn sẽ định hình lại chúng theo hướng mà mình muốn khuyến khích. Hầu hết những hành vi mà chúng ta đánh giá là không phù hợp ở con trẻ chỉ đơn giản là một phần trong sự phát triển bình thường của trẻ – ví dụ như những cơn tức giận, ăn vạ. Trẻ nhỏ đôi khi sẽ đau bụng nếu bị thất vọng; trẻ sẽ đánh, đá lung tung như một nỗ lực để đạt được ý muốn hay để nói ra những điều làm chúng tức giận và đau khổ. Đây là những hành vi phát triển thích hợp với lứa tuổi của trẻ và là một phần của sự trưởng thành. Trẻ chưa biết hết mọi quy tắc và các bé cũng chưa hiểu được hành vi của mình ảnh hưởng thế nào đến người khác. Do vậy, chúng sẽ kiểm tra các ranh giới (cũng như sự kiên nhẫn của cha mẹ) như một phần tự nhiên trong quá trình phát triển. Qua đó, trẻ sẽ biết được đâu là giới hạn và rất nhiều phản ứng mà chúng có thể kích hoạt; đồng thời, chúng cố gắng thỏa mãn nhu cầu, mong muốn của bản thân và học cách thể hiện cảm xúc một cách hợp lý, chấp nhận được. Bạn có thể tác động lên hành vi của trẻ nhờ vào việc kiểm soát các tiền đề và vận dụng các hệ quả theo nhiều cách khác nhau. Nói như vậy không có nghĩa là bạn cho phép con được đánh, đá hay phát ngôn bừa bãi, nhưng ngay cả khi một số các hành vi này cứ lặp đi lặp lại thì xin bạn cũng hãy yên tâm rằng chúng vẫn là những hành vi bình thường. Không hành vi nào trong số đó phản ánh bản tính bẩm sinh vốn tốt lành của con, cũng như khả năng làm cha mẹ của bạn. Nếu có thể giữ vững quan điểm này thì bạn không còn sợ bị căng thẳng nữa! (Tuy nhiên, nếu bạn đang gặp phải những vấn đề nghiêm trọng về hành vi của trẻ, những hành vi mà bạn tin chắc là vượt quá mức bình thường và vượt quá khả năng hiểu hay xử lý của bạn thì trong Chương 11, chúng ta sẽ thảo luận về lý do khiến bạn phải quyết định tìm kiếm sự giúp đỡ chuyên môn). Để định hình được hành vi cho con, trước hết, bạn cần phải hiểu về hành vi nói chung. Khi các nhà tâm lý học phân tích hành vi, họ sẽ suy luận theo mô hình ABC trong quản lý hành vi: Tiền đề (Antecedent), Hành vi (Behavior), Hệ quả (Consequence). Mặc dù bạn có thể thấy phân tích như vậy là hơi máy móc, nhưng hãy hợp tác cùng chúng tôi, vì qua quyển sách này, bạn có thể tác động lên hành vi của trẻ nhờ vào việc kiểm soát các tiền đề và vận dụng các hệ quả theo nhiều cách khác nhau. Tuy nhiên, trước hết chúng ta cần phải xem xét thông qua các thuật ngữ và từ vựng thông dụng sẽ được dùng trong sách. Theo đó, tiền đề cho hành vi của trẻ là tập hợp các sự kiện, các yếu tố góp phần và đôi khi là yếu tố kích hoạt dẫn đến hành vi của trẻ. Hành vi là phản ứng mà đứa trẻ đáp trả với tiền đề. Hệ quả là những gì xảy ra sau khi hành vi được thực hiện và nó khiến cho hành vi có khả năng lặp lại ít hoặc nhiều hơn. Phản ứng của cha mẹ đối với con sau khi trẻ thực hiện hành vi có thể là một hệ quả nặng nề nhằm thể hiện uy quyền của cha mẹ, chẳng hạn như các hình phạt. Tuy nhiên, có rất nhiều hệ quả tiềm ẩn khác (trong hoặc ngoài dự tính của cha mẹ) có thể ảnh hưởng đến việc liệu trẻ có lặp lại hành vi đó hay không. Tất cả các hành vi, dù tốt hay xấu, đều tuân theo trình tự ABC. Đặc trưng của mỗi bước trong trình tự này có thể thay đổi ít nhiều, tùy thuộc vào mỗi người và mỗi hoàn cảnh. Trẻ em phải liên tục học mới biết được những điều cơ bản nhất để có phản ứng thích hợp với thế giới xung quanh. Vì vậy, trẻ hầu như luôn phải học bằng cách quan sát phản ứng của bạn hoặc bằng cách thử và sai. 1 Đầu mối để nắm bắt động cơ thực hiện hành vi của trẻ, và quan trọng hơn cả là những hành động khôn ngoan mà bạn có thể áp dụng, đều nằm trong nội dung của mô hình này. Đây là chìa khóa để mở được cánh cửa cho kế hoạch thực hiện kỷ luật không nước mắt của gia đình bạn. Theo cách đơn giản nhất, cha mẹ nên xem xét hành vi của con theo mô hình ABC bằng cách trả lời hai câu hỏi cho bối cảnh của một tình huống cụ thể: 1. Các sự kiện xảy ra trước khi con thực hiện hành vi có làm tăng hay giảm khả năng con sẽ cư xử theo cách mà bạn không mong muốn? (Tiền đề) 2. Điều xảy ra sau khi con thực hiện hành vi có làm tăng hay giảm khả năng con sẽ lặp lại hành vi đó trong tương lai không? (Hệ quả) Đầu tiên, việc tự hỏi những câu hỏi này có thể khiến bạn thấy khác thường hoặc khó áp dụng trong lúc đang “bốc hỏa”. Tuy vậy, sau đó thì nhiều khả năng là bạn sẽ bắt đầu nhìn ra được các hình thái hành vi của con. Và do đó, bạn có thể giúp con định hình hành vi một cách hiệu quả hơn. Lâu ngày, việc tự hỏi này sẽ trở thành bản năng thứ phát của bạn, nhưng cũng có thể bạn sẽ ít phải gặp những khoảnh khắc gây căng thẳng như vậy hơn. Dưới đây là ví dụ về mô hình ABC xét theo ba kịch bản đơn giản, với cùng một điểm khởi đầu giống nhau. Kịch bản thứ nhất: Mya đang chơi với bạn trong phòng. Hai cô bé đã chơi chung vui vẻ cả giờ liền cho đến khi Mya đột ngột giật lấy đồ chơi của bạn mình. Bạn của Mya hét lên phẫn nộ và mẹ Mya buộc phải can thiệp, bắt Mya trả lại đồ chơi cho bạn. Tiền đề: Có hai bé gái chơi chung trong khoảng một giờ đồng hồ và có một món đồ chơi đặc biệt mà cả hai đều yêu thích. Hành vi: Mya giật lấy đồ chơi. Hệ quả: Mẹ can thiệp và Mya phải trả đồ chơi lại cho bạn. Mya biết rằng bé sẽ phải trả lại nếu cố tình giật lấy đồ chơi, điều này làm cho bé ít có khả năng lặp lại hành vi này. Kịch bản thứ hai: Chúng ta hãy cùng xem lại tình huống với một chút thay đổi. Sau khi Mya lấy đồ chơi, nếu như đứa bé kia chỉ thút thít mà không phản ứng làm to chuyện, và người lớn không thấy các bé có xích mích thì sao? Tiền đề: Vẫn như cũ. Hành vi: Vẫn như vậy. Hệ quả: Mya biết được rằng bằng cách giành giật thì bé sẽ có được những gì mình muốn. Điều này củng cố hành vi của bé và làm tăng khả năng bé sẽ lặp lại hành vi đó. Kịch bản thứ ba: Một diễn biến khác là các bé đang chơi và mẹ của Mya nói: “Mya, cho bạn chơi chung đồ chơi là điều rất tốt đó con yêu. Mình đập tay cái nào!”. Tiền đề: Vẫn như cũ. Hành vi: Đồ chơi được chia sẻ để chơi chung! Bé không bao giờ giành giật đồ chơi vì mẹ đã xây dựng và củng cố ý tưởng biết chia sẻ là tốt trong tâm trí Mya. Hệ quả: Mya học được rằng bé sẽ được mẹ khen ngợi khi bé biết chia sẻ. Điều này làm tăng khả năng bé sẽ biết chia sẻ đồ chơi với bạn khi chơi chung lần sau. Như đã nói, trên đây chỉ là những kịch bản rất đơn giản và đương nhiên, tất cả chúng ta đều biết rằng chỉ khen ngợi con một lần thì chưa thể dạy con biết chia sẻ được. Tuy nhiên, chúng tôi đưa ra ba ví dụ này nhằm giúp bạn thấy rõ mô hình ABC. Từ đó, bạn có thể xác định các mốc trong chu trình hình thành hành vi của trẻ để biết mình nên bắt đầu định hình hành vi từ khâu nào. Có rất nhiều chiến lược định hình hành vi cho trẻ và chúng tôi sẽ giới thiệu chúng với bạn thông qua những tình huống gây stress phổ biến nhất trong các chương tiếp theo. Bởi vì ở một mức độ nào đó, cha mẹ có thể kiểm soát các điều kiện tiền đề và hệ quả, vì vậy đó là phương pháp cơ bản để xử lý hành vi của trẻ. Có rất nhiều việc mà cha mẹ có thể làm để tác động B (Hành vi) thông qua việc kiểm soát tốt A (Tiền đề) và C (Hệ quả). Hầu hết chúng ta đều hiểu rằng nếu cho con thấy hệ quả việc con làm thì chúng ta có thể quản lý hành vi của con. Và theo đó chúng ta xử phạt để ngăn chặn hành vi xấu của trẻ (Nhưng bạn biết đấy, việc dùng hình phạt không phải luôn đạt hiệu quả, và nếu có thì chúng cũng chỉ có hiệu quả ngắn hạn; vì vậy, sẽ còn nhiều chuyện cần bàn thêm về điều này trong phần Áp dụng Chiến lược Toàn diện ở Chương 2). Chúng ta đã nhiều lần dùng những lời lẽ tồi tệ để nói với trẻ như là một hệ quả khi trẻ phạm lỗi, những lời mà có lẽ khi bình tĩnh thì chính chúng ta còn thấy chướng tai: “Liệu hồn đấy! Không thì con sẽ biết tay!” “Nghe cho rõ đây! Không thì biết tay!” Tuy nhiên, xét cho cùng thì hệ quả của một hành vi không đơn giản chỉ là các hình phạt. Khen ngợi cũng là một loại hệ quả. Trên thực tế, bất kỳ điều gì xảy ra sau khi hành vi được thực hiện mà có ảnh hưởng (tăng hay giảm) đến khả năng lặp lại hành vi đó cũng được xem là một hệ quả. Dưới đây là một ví dụ: Tiền đề: Jake và ba đi xem bóng chày cả ngày. Đây là việc ngoài dự kiến vì họ được một đồng nghiệp của ba Jake cho hai vé do không đi được. Thật ra, hai cha con Jake đã định đi xem từ đầu mùa giải nhưng mãi tới hôm nay mới có cơ hội để đi. Hành vi: Sau khi đi xem bóng chày về, ba Jake làm vài việc lặt vặt trong nhà. Khi ông kéo thùng rác ra thì thấy Jake đến và Jake bắt đầu giúp ông phân loại rác tái chế, rồi đem rác đi bỏ theo đúng cách ông thường làm. Hệ quả: Ba cảm ơn Jake vì đã giúp đỡ ba và rồi sau đó, ba lại vào bếp khoe với mẹ rằng Jake ngoan và có trách nhiệm như thế nào. Jake thích cảm giác mình là người có trách nhiệm và tự hào khi nghe ba nói với mẹ những điều tốt đẹp về mình. Điều này làm tăng khả năng Jake sẽ có thêm nhiều hành vi hữu ích trong tương lai. Cha mẹ Jake nhận ra rằng dành nhiều thời gian riêng tư bên con có khả năng thúc đẩy hành vi tích cực và rằng lời khen ngợi, cảm ơn chân thành sẽ khuyến khích con có thêm nhiều hành vi tốt đẹp tương tự. Qua quyển sách này, chúng ta sẽ có cái nhìn sâu sắc hơn về khái niệm xử phạt hành vi xấu và khen ngợi hành vi tốt. Những hệ quả có thể tạo hiệu ứng tốt, và đó là điều mà hầu hết chúng ta đang sử dụng; chúng ta sẽ đi sâu vào khái niệm này một cách chi tiết hơn trong Chương 2. Thường thì những bậc làm cha mẹ như chúng ta sẽ lại vướng vào bẫy dùng các hệ quả tiêu cực khi gặp phải tình huống mới lạ hay trò ma lanh của con trẻ. Tuy vậy, điều đó không sao cả. Đôi khi đó lại là cách thích hợp nhất, vì nó nhanh chóng làm trẻ phải chú ý. NHẬN DIỆN HÀNH VI THEO MÔ HÌNH ABC Hãy nhớ lại hành vi có vấn đề gần đây nhất trong gia đình bạn. Bạn có thể xác định được tiền đề, hành vi và hệ quả trong đó không? Tiền đề:_________________ Hành vi:_________________ Hệ quả:_________________ Bạn làm thế nào để khiến tình huống này tạo được ảnh hưởng tích cực đến hành vi của con? Bạn có thể tránh được một số tiền đề là các yếu tố góp phần hoặc trực tiếp kích hoạt hành vi không? Điều gì sẽ xảy ra nếu bạn chọn một hệ quả khác? Liệu nó có khiến tăng hay giảm khả năng hành vi được lặp lại không? Hãy thử áp dụng những thay đổi này khi tình trạng đó tái diễn. Kết hợp thưởng phạt hợp lý tạo nên công cụ hữu hiệu, mạnh mẽ. Mặc dù vậy, việc áp dụng một hệ quả tiêu cực (hình phạt) chỉ là bước khởi đầu và đó không phải là công cụ duy nhất của bạn. Về lâu dài, nếu bạn vẫn cứ dùng nó thì nó có thể là nguyên nhân khiến bạn phải nhận lấy thất vọng trong việc nuôi dạy con. Việc tránh các tác nhân kích hoạt vấn đề, làm gián đoạn các yếu tố cấu thành hành vi và sử dụng những lời khen ngợi hợp lý có khả năng định hình hành vi của con hiệu quả như việc áp dụng một hệ quả tiêu cực. Do đó, nếu các yếu tố khích lệ (khen, thưởng) và hệ quả tiêu cực (xử phạt) được kết hợp với nhau một cách hợp lý, chúng sẽ là công cụ hữu hiệu cho cha mẹ. Bạn cần biết điều này: Trong một tình huống nào đó, trẻ thực hiện hành vi xấu vì các bé chưa biết lựa chọn cách nào khác. Người lớn chúng ta biết suy nghĩ để lựa chọn hành động phù hợp nhưng trẻ em thì chưa đạt đến mức độ phát triển mà mỗi hành vi đều là một chọn lựa có ý thức. Thông thường, trẻ chỉ hành động một cách bốc đồng, và một số trẻ sẽ có biểu hiện mạnh hơn những trẻ khác. Luôn đề phòng các điều kiện góp phần dẫn đến một hành vi không mong muốn đôi khi mang lại hiệu quả cao hơn (chứ không phải là tránh xung đột, thỉnh thoảng đi cùng với những hệ quả tiêu cực). Ví dụ, khi chú ý đến yếu tố kích hoạt trong những lần trẻ “bùng nổ”, bạn có thể nhận thấy một điểm chung là con không thể ngoan ngoãn vâng lời khi đang mệt mỏi và khó chịu. Bạn thấy vấn đề dường như khá rõ ràng khi đọc đoạn này, phải không? Thông thường, nếu đang lúc nóng giận, chúng ta dễ dàng bỏ qua thực tế là tình trạng mệt mỏi và đói bụng có liên hệ với hành vi xấu. Chúng ta chỉ thấy một đứa trẻ không vâng lời. Nhưng khi một đứa trẻ mệt mỏi và khó chịu nhận được ít mệnh lệnh hơn hoặc mệnh lệnh đơn giản hơn thì tình hình sẽ khá hơn. Vì vậy, hãy để dành các mệnh lệnh khác cho đến khi trẻ tỉnh táo, thoải mái. Và trong trường hợp này, bạn nên áp dụng các công cụ Chuyển hướng và Huấn luyện mà chúng ta sẽ bàn đến trong Chương 2. Nếu bạn nhận ra giai đoạn tiền đề liên quan đến hành vi như thế nào thì đây sẽ là một trong những khâu dễ dàng hơn cả để bạn can thiệp và giải quyết vấn đề trước khi nó xảy ra. GIA TĂNG NHẬN THỨC VỀ NHỮNG ẢNH HƯỞNG DẪN ĐẾN HÀNH VI XẤU (VÀ TỐT) Khi bạn nghĩ đến những yếu tố dẫn đến hành vi của trẻ, hãy nhớ rằng có vô số điều kiện hoặc ảnh hưởng có thể góp phần tạo nên hành vi. Chúng bao gồm tính khí, chuẩn hành vi theo độ tuổi, trạng thái thể chất, trạng thái tình cảm của trẻ, cũng như cách con tự nhận thức về bản thân mình. Điều quan trọng cần nhớ là cả hai loại tiền đề – tiền đề ngắn hạn (những điều xảy ra ngay trước khi xuất hiện hành vi) và tiền đề lâu dài (những điều xảy ra tại một thời điểm nào đó trong quá khứ chưa lâu) – đều có thể dẫn đến cùng một hành vi. Giống như người lớn, trẻ em có thể nuôi một mối “thù dai” hoặc hiềm khích khó quên từ quá khứ và điều đó có thể ảnh hưởng đến hành vi không tốt hôm nay. Một vài nguyên nhân khiến chúng ta thực hiện hành động hiện tại có thể đã hình thành từ nhiều năm trước, hoặc cũng có thể là sự bực tức mới chỉ vừa xuất hiện cách đây vài phút. Vậy nên chúng ta không thể biết được mọi nguyên nhân dẫn đến một hành vi. Tuy nhiên, khi xem xét hành vi của con từ góc nhìn của cha mẹ, có nhiều cách để xác định được các yếu tố ảnh hưởng nhiều nhất đến hành vi không mong muốn của con. Là cha mẹ, bạn có thể làm điều này một cách vô thức nhờ hiểu con và vận dụng bản năng của mình. Để thực sự ứng dụng được kỷ luật không nước mắt, chúng tôi đề nghị bạn nâng cao hơn nữa nhận thức về những ảnh hưởng này, cũng như cách chúng tác động đến việc nuôi dạy con. Những nhân tố này có thể vừa ảnh hưởng tích cực lại vừa tiêu cực về mặt thúc đẩy hành vi. Chúng được phân thành ba loại, với các ví dụ, để giúp bạn dễ dàng kết nối với những vấn đề cụ thể trong gia đình: ảnh hưởng từ tình huống, bản thân trẻ và ảnh hưởng từ cha mẹ. Tất cả đều là thành phần tạo nên “món lẩu” hành vi. Ảnh hưởng từ tình huống Ảnh hưởng từ tình huống là những hoàn cảnh, sự kiện thực sự diễn ra vào thời điểm xuất hiện hành vi. Loại nhân tố này luôn “đang diễn ra” và dưới tác động của nó, trẻ có thể có những hành động bốc đồng, hoặc nó có thể gây ức chế khiến trẻ phải làm điều gì đó. Sự cám dỗ. Sự hiện diện của một thứ gì đó mà trẻ muốn nhưng lại bị ngăn cản. Chẳng hạn như, tình huống trẻ nhìn thấy một miếng bánh trên quầy hàng ngay trong tầm tay của mình sẽ khác với tình huống đĩa bánh để trên cao khiến trẻ không với tới. Con người. Những người ở xung quanh có thể ảnh hưởng đến hành vi của trẻ, ví dụ như sự hiện diện của người có quyền uy mà trẻ nể sợ có thể ức chế hành vi xấu, hay khi bạn bè xung quanh cười đùa vô tình củng cố hành vi ngớ ngẩn hoặc gây rối của trẻ. Các hoạt động. Có rất nhiều hoạt động có thể lôi kéo sự chú ý của trẻ hơn là lời nói của cha mẹ, và chúng có nguy cơ trở thành lý do khiến trẻ bỏ qua mệnh lệnh của phụ huynh. Bản thân trẻ Những ảnh hưởng nội tại là những cảm giác bắt nguồn từ suy nghĩ của con và tố chất bẩm sinh của bé. Chúng có thể bao gồm các nhân tố mà bạn không biết được. Nhiều loại trong số này khó kiểm soát hơn so với những loại ảnh hưởng khác (ví dụ, bạn không dễ thay đổi được tính khí của trẻ). Mặc dù vậy, bạn vẫn cần xem xét đến các yếu tố này trước khi đưa ra những quyết định liên quan đến việc nuôi dạy con. Tính cách. Các tố chất bẩm sinh góp phần hình thành nhân cách của trẻ. Chẳng hạn như, cách một đứa trẻ có tính hơn thua tranh luận về điều gì đó sẽ khác xa so với một đứa trẻ nhạy cảm, nhút nhát, còn những trẻ ưa mạo hiểm thì có xu hướng đẩy giới hạn hành vi đến mức tối đa. Sự phát triển. Sự trưởng thành về nhận thức, thể chất và tình cảm có thể ảnh hưởng đến hành vi. Chẳng hạn như, một đứa trẻ có lòng tự trọng cao thì có thể hiểu rõ hơn động cơ hoặc hệ quả hành động của mình, và từ đó trẻ sẽ hành xử phù hợp hơn. Hiểu biết. Những gì trẻ biết về tình huống đang diễn ra. Chẳng hạn như, đứa trẻ thường gây rắc rối và không còn e sợ quở phạt, hoặc khi trẻ ở một môi trường xa lạ, trẻ sẽ không thể tôn trọng các quy tắc nếu không được hướng dẫn rõ ràng. Ảnh hưởng từ cha mẹ Đây là loại ảnh hưởng đến hành vi của con xuất phát từ chính bạn, những người làm cha làm mẹ. Bị stress, có một ngày làm việc tồi tệ, bị kẹt xe,… đều là những thứ có thể khiến bạn mất tập trung vào con và sẽ ảnh hưởng đến hành vi của con. Khi mệt mỏi, kiệt sức, bạn sẽ không còn khả năng chú ý đến các yếu tố dẫn đến cư xử tồi tệ với con. Tính cách. Tính cách hoặc tính khí (như stress) sẽ quyết định cách bạn phản ứng với mọi thứ, qua đó ảnh hưởng đến hành vi của con. Các hoạt động. Các loại hoạt động và số lượng hoạt động bạn thực hiện cũng có thể dẫn đến nhiều hành vi khác nhau của trẻ. Mức hỗ trợ. Đôi khi, sự hỗ trợ từ vợ/chồng hoặc anh em họ hàng bị xáo trộn so với thường lệ và điều này có thể ảnh hưởng đến cách bạn nuôi dạy con. 2 Sử dụng bảng này để bắt đầu thảo luận với vợ/chồng của bạn, và làm tương tự cho phản ứng của bạn trước thái độ của con khi thực hiện hành vi. Là vợ chồng với nhau, bạn nên khuyến khích những điểm mạnh và giảm thiểu những điểm yếu của nhau. Sự nhất quán và kiên trì là yếu tố cần thiết để cải thiện hành vi của con trẻ. HIỂU ĐỘNG CƠ CỦA CON Có thể bạn sẽ hỏi chúng tôi: “Làm thế nào quý vị có thể chắc chắn rằng con tôi không cố tình khiến tôi tức điên lên?”. Tuy không biết chính xác con của bạn đặc biệt thế nào (vì chúng tôi không thể biết tất cả) nhưng những hiểu biết về con của mình và hàng ngàn đứa trẻ khác khiến chúng tôi khá chắc chắn rằng các bé chỉ đang cố gắng bày tỏ theo cách của chúng. Việc làm bạn tức điên lên có thể là một hệ quả phụ khiến chúng thấy hay hay chứ không phải là mục tiêu chính của chúng. Nhưng như vậy thì mục tiêu chính của chúng là gì? Đó là trẻ chỉ muốn những gì chúng muốn vào lúc chúng muốn. Sau đây là một số điểm chung ở các độ tuổi khác nhau và là những điểm thường gặp ở hầu hết trẻ trong độ tuổi đó. Trẻ 3 - 4 tuổi Ở độ tuổi này, hầu hết trẻ đều xem mình là trung tâm. Chúng cảm thấy dường như cả thế giới chỉ xoay quanh mình. Không ai khác khiến chúng bận tâm, trừ việc họ là người giúp chúng có được những điều chúng muốn (chẳng hạn như đồ chơi, thức ăn hoặc đưa trẻ đến nơi chúng muốn), bởi vì trẻ luôn muốn lấy cái gì đó hoặc đến đâu đó. Đây là sự phát triển thích hợp ở độ tuổi của trẻ – và là điều tự nhiên. Đây chính là lý do cốt lõi tại sao trẻ nhỏ không thích chia sẻ. Trẻ không biết là mình nên chia sẻ và chúng không thấy có lợi lộc gì khi làm như vậy cả. Trẻ chưa được học về quan điểm hay sự đồng cảm – rằng những người khác cũng có cảm xúc mà trẻ cần tôn trọng. Việc phát triển các kỹ năng này thuộc một phần của quá trình giáo dục (kỷ luật) cho trẻ và phải được cha mẹ hướng dẫn. Khi bạn nghĩ đến động cơ của trẻ ở độ tuổi này, hãy nhớ giữ quan điểm và tập trung vào hành động của con. Ví dụ, ở sân chơi, con gái 3 tuổi của bạn giành xích đu với một đứa trẻ khác. Con kéo xích đu làm bé kia bị mất thăng bằng và ngã xuống. Thực ra, con không cố ý làm tổn thương đứa bé kia, mà con chỉ nhìn thấy cái con muốn và hành động để đạt được nó mà thôi. Hãy chỉ tập trung vào hành động giành xích đu của con chứ không nhất thiết phải chăm chăm nhìn vào thực tế là con đã làm đau đứa bé kia. Hãy giải thích cho con hiểu hành động của con ảnh hưởng đến người khác như thế nào: “Con muốn gì thì con phải nói. Thay vì kéo xích đu thì con nói với bạn kia cho con chơi lượt sau và như vậy thì bạn sẽ không bị ngã đau. Giờ con hãy xin lỗi bạn đi nào”. Hiểu động cơ của con sẽ giúp bạn có phản ứng thích hợp. Trẻ 5 - 7 tuổi Trong độ tuổi từ 5 đến 7, mục tiêu của trẻ có chút thay đổi. Trẻ bước vào độ tuổi bắt đầu tiểu học và nhận ra rằng còn có nhiều người khác xung quanh mình. Trẻ cố gắng tìm cách tận dụng các mối quan hệ để được đối xử ưu tiên – kiểm tra các giới hạn xem có thể tự khẳng định bản thân như thế nào, thử xem mình có lợi thế ra sao trong một tình huống cụ thể. Một lần nữa, đây là hành vi phát triển bình thường, và thẳng thắn mà nói thì đây là một đặc tính cần được đánh giá cao. Cân bằng lợi thế là một kỹ năng quan trọng và cần thiết cho người thành công sau này. Vì vậy, không có vấn đề gì khi bạn thấy trẻ ở lứa tuổi này khá ích kỷ, nhưng như vậy không có nghĩa là các bé không cần học cách quan tâm đến những người xung quanh. Cũng ở giai đoạn này, trẻ sẽ học được giá trị của các mục tiêu phi vật chất, chẳng hạn như việc đạt thành tích nào đó. Trẻ sẽ tìm cách vượt qua một thử thách và, trong trường hợp trẻ có tính thích cạnh tranh, bé sẽ xoay xở sao cho đạt được điều gì đó nhanh hơn, cao hơn hoặc tốt hơn bạn khác. Sự phân bì, tị nạnh của trẻ có thể trở nên khá căng thẳng vào thời điểm này. Nếu có từ hai con trở lên, bạn cần biết rằng điều thường khiến trẻ muốn cạnh tranh nhất chính là được cha mẹ chú ý. Bạn thường nghe trẻ kêu ca điệp khúc đòi được đối xử công bằng. Theo một cách nào đó, ý nghĩ này xuất phát từ một biến thể của sự cạnh tranh (hay đấu tranh sinh tồn). Tất nhiên, cảm giác của trẻ về sự công bằng thường bị lệch theo hướng thiên vị chính bản thân trẻ. Vì vậy, một điều gì đó là “công bằng” theo quan điểm của phụ huynh hầu như luôn là bất công trong mắt trẻ. Trẻ 8 - 11 tuổi Ở lứa tuổi này, con sẽ bắt đầu trau dồi khả năng thuyết phục và động cơ của con có thể thiên theo hướng thuyết phục bạn rằng con nói đúng, hay con xứng đáng có những gì con muốn (Điều này vẫn tiếp diễn cho đến tuổi vị thành niên và đôi khi còn kéo dài đến tuổi trưởng thành). Một lần nữa, biểu hiện này của con trẻ là hoàn toàn tự nhiên và là sự phát triển từ chỗ chỉ biết xem mình là tâm điểm sang cấp độ biết trình bày và thảo luận quan điểm với người khác (dù trẻ vẫn đang trong giai đoạn rèn luyện kỹ năng). Khi trẻ học cách tranh cãi để đạt được điều mình muốn thì đó là lúc, theo một cách nào đó, trẻ học cách thể hiện tình cảm, tương tự tình huống bé gái giật xích đu của bé khác ở sân chơi. Bằng cách tự khẳng định bản thân, trẻ thấy mình có ảnh hưởng đến thế giới, lần đầu tiên cảm thấy mình có quyền lực. Trẻ muốn mình là người quan trọng và cách để đạt được điều đó là lôi kéo hoặc thuyết phục người khác đồng quan điểm với mình. HÀNH VI = GIAO TIẾP/TRUYỀN ĐẠT THÔNG TIN Thay vì tìm ra một động cơ cụ thể để giải thích hành vi của con, bạn nên xem xét quan điểm sau: Trẻ từ lúc biết đi cho đến hết tiểu học thường dùng hành vi như một phương tiện giao tiếp/truyền đạt thông tin. Ví dụ, đối với một đứa trẻ đang thất vọng thì hành động của trẻ có thể không có động cơ nào khác ngoài việc thể hiện sự thất vọng của bản thân. Có thể trẻ không đủ từ ngữ để diễn tả cảm xúc một cách thỏa đáng, và do đó thay vì dùng lời nói, trẻ sẽ có hành vi bộc phát để giải tỏa cảm xúc. Điều này không khác gì việc người lớn chúng ta đôi lúc thốt ra những lời vô nghĩa, đập điện thoại, “đá thúng đụng nia”, hay lạng lách trên đường… Thể hiện cảm xúc tiêu cực thông qua hành vi là chuyện thường gặp ở lứa tuổi này. Giậm chân hay đóng sầm cửa là cách để trẻ “nói” rằng mình đang “nổi điên”. Một số bé khác bật khóc, dụi mắt và gục đầu xuống, có nghĩa là bé đã mệt mỏi nhưng có thể bé không nhận ra hay không thừa nhận điều đó. Việc thực hiện hành vi sẽ giúp trẻ giải tỏa ức chế tốt hơn là khi nói: “Mẹ ơi, con thấy có rất nhiều bánh quy ở trên quầy kia, mà mẹ nói con không được ăn cái nào làm con buồn quá”. Không phải lúc nào trẻ cũng có thể tuân theo “điệp khúc” của chúng ta: “Con muốn gì thì nói chuyện đàng hoàng” và chắc chắn làm như vậy không khiến trẻ cảm thấy khá hơn. Điều đó không có nghĩa là chúng tôi không đồng ý với ý kiến của bạn, chúng tôi đơn giản chỉ muốn nhắc nhở bạn rằng con của bạn cũng là con người, và con người thì ai cũng sẽ có lúc nào đó bùng nổ. Trẻ em có thể dùng hành vi để biểu lộ sự cởi mở, hứng thú, nhưng cũng có khi trẻ sẽ biểu hiện những cảm xúc tích cực qua hành vi xấu. Một cô bé đang cực kỳ phấn khích với váy áo mới có thể quay vòng quanh nhà, dang thẳng tay ra và quên mất lời dặn của bố mẹ về chiếc bình đắt tiền trên tủ cho đến khi bé nghe tiếng nó rơi xuống sàn nhà. Trong trường hợp này, hành vi xấu ngoài ý muốn là do động cơ tích cực (hạnh phúc), và bé chỉ đang cố gắng truyền thông điệp về niềm hạnh phúc của mình thông qua hành động mà thôi. Khi nghĩ về động cơ của con, bạn phải nhớ đừng phức tạp hóa mọi chuyện. Nếu đứa con bé bỏng của bạn đánh một bé khác khi bị bé đó va chạm thì có thể không có bất kỳ động cơ thực sự nào đằng sau hành động ấy của con. Hành vi có vẻ “có ý nghĩa” này thực ra không mang ý gì khác ngoài một phản ứng đáp trả. Tuy nhiên, nếu chuyện này xảy ra ở trường học thì dù con có ý định đánh bạn hay không, bé cũng sẽ gặp rắc rối. Nguyên nhân là vì ở những trẻ lớn, hành động đánh bạn thường có ý nghĩa thực sự ẩn sau đó. Vì vậy, bạn hãy cố gắng đừng suy diễn và gán ghép động cơ cho hành vi của con. Điều bạn cần làm là dạy trẻ kỷ luật để trẻ biết cách chuyển tải cảm xúc bằng phương pháp thích hợp, chẳng hạn như nói chuyện với người khác thay vì dùng hành vi bộc phát để giải tỏa cảm xúc khi gặp vấn đề. Kỷ luật (giáo dục) giúp trẻ thay đổi cách biểu lộ các cảm xúc mạnh. Với trẻ lớn hơn, động cơ của trẻ sẽ phức tạp dần theo từng giai đoạn. Vì vậy, trong khi bé 5 tuổi có thể không có động cơ tinh vi gì đằng sau hành động đánh người, thì bé 8 tuổi có thể có động cơ gì đó. Và với trẻ 10 tuổi thì chắc chắn có động cơ rõ ràng đằng sau hành động này. Điều này liên quan đến ý nghĩa: hành vi có tính lựa chọn. Là người lớn, chúng ta sẽ phải chịu trách nhiệm về những lựa chọn của mình. Điều đó không có nghĩa là trẻ nhỏ không cần phải có trách nhiệm với hành vi của chúng. Trẻ nhỏ thường đưa ra những lựa chọn dựa trên ít thông tin hơn người lớn vì chúng không thể xem xét tất cả các yếu tố hoặc biết được mọi lựa chọn mà chúng có thể làm. Trẻ không có khả năng phán đoán phức tạp về tình huống thực hiện hành vi, vì vậy động cơ của chúng không thể bị đánh giá theo cách như chúng ta. Việc giúp trẻ biết xem xét các yếu tố và hệ quả của hành vi là một phần quan trọng trong việc nuôi dạy con cái và thiết lập kỷ luật (giáo dục) cho trẻ. Thông thường, thật khó mà nhớ được trẻ em là đối tượng bốc đồng thế nào và động cơ của chúng khi làm điều gì đó có thể chỉ đơn giản là “tự nhiên nó vậy đó”. Một điều cũng rất cần thiết đó là cha mẹ phải tôn trọng sự thật là con đang lớn lên và trở thành người như thế nào là quyền của con. Chúng không còn là những em bé non nớt dễ bị ta uốn nắn, nhào nặn nữa. Chúng ta cần tôn trọng thực tế là mỗi đứa trẻ đều là một cá nhân độc lập. Điều đó có nghĩa là chúng ta phải cố hết sức để hiểu những gì ảnh hưởng lên con, động cơ và tính khí của con thì mới có thể giải mã được hành vi của con và giải quyết nó hiệu quả. Chúng ta bảo vệ con hết mức có thể nhưng cũng phải cho phép trẻ phạm sai lầm để con có thể học hỏi từ sai lầm đó. Chúng ta cũng khuyến khích con tôn trọng cha mẹ (thay vì chỉ đơn giản là nhà cung cấp thực phẩm hoặc là thùng rác! Đúng không, thưa các bậc phụ huynh?). Khi con bắt đầu làm được như vậy, chúng sẽ có sự đồng cảm với anh chị em, bạn bè và thầy cô. Cuối cùng, lúc con trưởng thành mạnh mẽ và khỏe khoắn thì khả năng đồng cảm trong con sẽ lan tỏa ra cho vợ chồng, con cái, hàng xóm và đồng nghiệp của chúng. Giúp con hiểu được rằng hành vi của chúng có những hệ lụy cần được suy xét thấu đáo là một tiến trình dài hạn. Tuy vậy, bạn đã khởi đầu tiến trình đó bằng cách vận dụng quyển sách này vào việc định hình hành vi của con mình về lâu dài. ... Đến đây, chúng ta đã có những hiểu biết cơ bản về tâm lý hành vi của trẻ nhỏ, cả tốt lẫn xấu. Bạn đã biết về mô hình ABC và biết rằng có vô số yếu tố góp phần ảnh hưởng lên con trong việc chọn một hành vi nào đó. Chúng ta đã thảo luận về các loại hệ quả và cách chúng tác động lên việc định hình hành vi (theo hướng tích cực và tiêu cực). Bên cạnh đó, chúng ta cũng hiểu được rằng các tiền đề cũng có hiệu quả tương đương trong việc định hình hành vi, nhưng không may là chúng lại thường bị các bậc cha mẹ bỏ qua. Chúng ta cũng đã khám phá những loại ảnh hưởng tác động lên hành vi của trẻ, chẳng hạn như ảnh hưởng từ tình huống, từ bản thân trẻ và từ cha mẹ. Tất cả đều là những yếu tố quan trọng cần lưu ý khi bạn xem xét hành vi của trẻ. Ngoài ra, chúng ta cũng đã nói về động cơ của trẻ khi thực hiện hành vi. Ngoài tất cả những điều kể trên, mỗi chúng ta cần phải nhớ rằng không phải tất cả các hành vi đều hợp lý hay dễ hiểu. Quyển sách này sẽ giúp bạn hiểu con mình, hiểu hoàn cảnh dẫn đến việc con có hành vi nào đó, cũng như nói về phản ứng của bạn đối với hành vi của con. Nói tóm lại, chúng tôi sẽ giải thích tất cả mọi thứ bạn cần biết về hành vi của con trẻ, cách tốt nhất để chuẩn bị và đáp ứng với nó. Nhưng tất cả thông tin bạn có về những gì đang diễn ra trong cuộc sống của con cũng có thể là không đủ để hiểu được tại sao bé lại có những hành động như vậy. Đôi khi không có lý do thực sự nào cho hành vi của trẻ cả. Vì vậy, sẽ chẳng có vấn đề gì nếu bạn không thể điểm mặt tất cả chúng, và do đó bạn không nên để chúng khiến bạn từ bỏ các chiến lược đã định. Bạn chỉ việc “ghi sổ” chúng và cứ tiếp tục hành trình của mình, bởi đó luôn là cách tốt nhất. Chương 2 Áp dụng chiến lược toàn diện B ạn đã bao giờ xem những chương trình truyền hình thực tế mà trong đó một người trông trẻ đầy kinh nghiệm sẽ chỉ cho bạn làm sao để nuôi dạy con “đúng cách” chưa? Họ sẽ luôn đưa ra một bí quyết cực kỳ đơn giản với tên gọi thật đáng yêu nhưng lại vô cùng hiệu quả trong việc biến một đứa trẻ “có vấn đề” thành một thiên thần nhỏ chỉ sau nửa giờ áp dụng. Rồi sau khi xem, bạn có từng áp dụng bí quyết siêu đơn giản đó với con và thấy rằng nó không hề có hiệu quả như họ nói không? Thật ra, đó là vì luôn có yếu tố cản trở chiến lược của bạn hoặc do con của bạn phản ứng khác với thiên thần trên tivi kia. Đối với nhiều bậc cha mẹ, có một kịch bản thường gặp là khi xem hay đọc được ở đâu một chiến lược kỷ luật mới, họ sẽ thử vận dụng nó ngay ở nhà mình, để rồi chỉ thu được thất bại và rồi lại tiếp tục vòng luẩn quẩn học cái mới, thử và sai đầy thất vọng. Nội dung những chương trình truyền hình đó, các bài viết trên tạp chí hay thậm chí các sách nuôi dạy con được mời chào đến bạn đều là phiên bản của một trong những chiến lược mà chúng ta sẽ bàn tới trong chương này. Sự khác biệt của quyển sách này là chúng tôi sẽ không chỉ liệt kê ra cho bạn một trong những chiến lược đó như họ vẫn làm. Mà ngược lại, chúng tôi sẽ trình bày chúng rõ ràng để bạn hiểu được tại sao chúng có hiệu quả, chỉ dẫn bạn cách làm thế nào để vận dụng chúng hiệu quả ngay tại nhà bạn. Một khi đã hiểu được các nguyên tắc cơ bản, bạn sẽ lựa chọn chính xác những gì thực sự hiệu quả cho tình hình cụ thể của mình. Những nguyên tắc cơ bản sẽ được gọi là Chiến lược Toàn diện. Chúng là những mẫu số chung cho chiến lược nuôi dạy con của chúng ta. Bởi vì, ở một mức độ nào đó, chúng sẽ có hiệu quả với hầu hết trẻ em. Tất nhiên, chúng không phát huy hiệu quả với mọi trẻ theo cùng một cách; một số sẽ phù hợp hơn với con của bạn, và đó là cá biệt. Mỗi đứa con sẽ tạo ra những thách thức riêng cho cha mẹ. Vì vậy, bạn sẽ phải nắm vững những kiến thức chúng tôi cung cấp, lựa chọn và vận dụng chúng linh hoạt cho từng đứa con của mình. Một số chiến lược chúng tôi nêu ra có thể đã được bạn thử nghiệm và từ bỏ vì cho rằng chúng không có tác dụng với con mình. Nếu có rơi vào trường hợp đó, bạn hãy cứ giữ một tâm trí cởi mở và đọc cho hết vì có thể bạn sẽ muốn thử lại chúng sau này. Việc hiểu được lý do tại sao một chiến lược phát huy tác dụng sẽ giúp bạn thực hiện nó hiệu quả hơn. Đôi khi, một phương pháp mà bạn đã thử nghiệm và từ bỏ lại cho bạn thành công trong một tình huống khác. Do đó, hiểu biết kỹ càng tất cả các chiến lược sẽ cho bạn nhiều lựa chọn để đối phó với bất cứ điều gì xảy ra. Tất nhiên, không có phương pháp nào là hoàn hảo và cũng không đảm bảo tất cả các gợi ý của chúng tôi sẽ thúc đẩy con của bạn có hành vi tốt hơn. Trong chương này, chúng tôi sẽ phác thảo một số Chiến lược Toàn diện phổ biến nhất và thích hợp với hầu hết trẻ em. Sau đó, trong các chương tiếp theo, chúng ta sẽ “mổ xẻ” chúng và thảo luận cách bạn có thể “may đo” cho phù hợp một vấn đề cụ thể. NUÔI DƯỠNG MỐI QUAN HỆ TÍCH CỰC VỚI CON BẰNG THỜI GIAN Ở BÊN NHAU (TIME-IN) Time-In (thời gian ở bên nhau) trái ngược với Time-Out (thời gian tách biệt/thời gian tạm lắng). Về cơ bản, Time-In có nghĩa là dành thời gian ở bên con để nuôi dưỡng mối quan hệ tốt đẹp với con. Có thể một số người sẽ cười khẩy rằng: “Ôi trời, ai chẳng biết là nên có mối quan hệ tốt với con”. Nhưng họ có biết ảnh hưởng cụ thể của nó đến hành vi của con không? Xây dựng được loại nền tảng này sẽ giúp bạn sở hữu tiềm lực cực kỳ mạnh mẽ không chỉ để tránh mà còn để xử lý những tình huống khó khăn. Bạn phải cho con có Time-In tốt thì Time-Out mới đem lại hiệu quả. Mối quan hệ tốt đẹp với con sẽ cho bạn lợi thế và giúp cho nhiều chiến lược mà chúng ta thảo luận trong quyển sách này phát huy hiệu quả cao hơn và bền vững hơn. Con sẽ phản ứng tích cực hơn với sự dẫn dắt và chỉnh đốn của bạn, sẽ thoải mái hơn khi chia sẻ cảm xúc, đồng thời sẽ thấy an toàn và chắc chắn hơn trong mối quan hệ với cha mẹ. Con phải được trải qua những khoảng thời gian yêu thích ở bên cha mẹ (Time-In) để khoảng thời gian tách biệt/thời gian tạm lắng (Time-Out) mang ý nghĩa là một hệ quả tiêu cực (hình phạt). Time-In cần mang ý nghĩa tròn vẹn để có tác dụng làm đòn bẩy cho việc xây dựng kỷ luật. Bạn hãy sử dụng hiệu quả những giây phút ở bên con, ngay cả khi bạn không có nhiều thời gian dành cho trẻ. Hãy tận dụng mọi thời khắc bên nhau để xây dựng mối quan hệ tốt đẹp với con. Bạn sẽ ngạc nhiên về việc ngay cả những hoạt động bình thường nhất cũng có thể tạo ra cơ hội để bạn giao tiếp bình thường và không căng thẳng với con. Chiến dịch BeThere sẽ cho bạn những ý tưởng về việc dành ra một thời điểm rảnh rang nào đó trong ngày của bạn và biến nó thành những giây phút tương tác tốt đẹp, hiệu quả với con. Bạn có thể tìm được một số video gợi ý cho điều này tại www.bethere.org. Càng dành nhiều thời gian cho con, bạn càng có nhiều cơ hội để nghe con nói về cuộc sống và trải nghiệm của bé. Những thông tin đó có thể đem đến cho bạn cái nhìn sâu sắc hơn về những gì con trẻ suy nghĩ. Cũng như người lớn, trẻ em thường không thể hiện suy nghĩ của mình theo mệnh lệnh. Thay vào đó, suy nghĩ của trẻ sẽ bộc lộ ra vào những thời điểm khác nhau và chúng ta cần phải có mặt vào những khoảnh khắc thân mật đó để nghe được tiếng lòng của con. Khi trẻ chia sẻ cảm xúc của mình, cha mẹ cần công nhận những cảm xúc đó và nỗ lực để hiểu được tình hình từ quan điểm của con. Trong khi bạn, một người lớn, có thể nắm được lý do đằng sau một quy định hoặc mục đích của một giới hạn thì có thể con của bạn chỉ cảm thấy đó là một điều bất công. Do đó, bạn cần thể hiện sự đồng cảm với thế giới cảm xúc của con. Dĩ nhiên điều đó không có nghĩa là bạn cũng phải có cảm xúc như con. Bạn chỉ cần nói với bé rằng bạn hiểu con đang buồn thế nào và rằng con có quyền được có cảm giác đó nếu biết thể hiện nó đúng cách (bằng lời nói chứ không phải bằng cơn cáu giận). Nhưng ngay cả trong một gia đình yên ấm thì vấn đề kỷ luật cũng có thể làm cho những lúc bên nhau trở nên vô ích. Điều tiêu cực có thể dễ dàng lấn át điểm tích cực trong thời điểm tăm tối, và điều đó có thể trở thành một vòng luẩn quẩn – trừ khi bạn có nền tảng mối quan hệ tích cực để gầy dựng lại. Khi con tin tưởng bạn, cuối cùng bé sẽ đến với bạn để được giúp đỡ và để bạn bước vào thế giới riêng của bé. Nếu bạn thiết lập được mối quan hệ với con như vậy ngay từ giai đoạn này, thì tuổi teen của con sẽ trở nên dễ dàng với bạn hơn. Điểm then chốt để xây dựng một mối quan hệ tốt là luôn cho phép con có một khởi đầu mới “trong sạch” vào mỗi buổi sáng để tránh việc tích góp lỗi lầm của con, dẫn đến việc làm “biến sắc” mối quan hệ của bạn và con. Cho dù ngày hôm qua con có bao nhiêu hành vi có vấn đề chăng nữa, thì khởi đầu ngày mới, con cũng sẽ được xóa tội. Con phải hiểu rằng chúng vẫn được yêu bất kể đã xảy ra chuyện gì và rằng chúng vẫn có lý do để cố gắng thành công ngày hôm nay. LÀM MẪU CHO HÀNH VI TỐT Chúng ta đang dạy dỗ trẻ mà chúng ta không hề hay biết. Trẻ nhỏ học mọi thứ bằng cách quan sát. Đôi mắt tinh anh của chúng không bỏ lỡ thứ gì. Thế giới của chúng chỉ xoay quanh người lớn chúng ta, và do đó, rất thường xuyên, chúng ta đang dạy dỗ trẻ mà chúng ta không hề hay biết. Đó là đích đến của chiến lược này. Việc làm gương cho trẻ có hiệu quả mạnh mẽ hơn cả lời rao giảng. Đôi khi, cách tốt nhất để con trẻ làm việc gì đó là bạn hãy tự làm nó khi biết bé đang quan sát bạn. Làm gương những hành vi tốt sẽ giúp trẻ tránh những hành vi xấu, vì khi đó bạn đang gửi thông điệp đến trẻ về cách hành xử mà bạn muốn bé làm. Nếu bạn dừng đèn đỏ thì con cũng sẽ học cách làm như thế. Nếu bạn dọn dẹp nhà cửa mà không ca cẩm, đó cũng là cách mà con sẽ làm. Nếu bạn cất điện thoại di động khi ăn tối, trẻ sẽ hiểu rằng đó là nề nếp sinh hoạt trong gia đình. Nếu bạn tôn trọng nhân viên bán hàng hay người phục vụ, nói “Làm ơn” và “Cảm ơn” khi yêu cầu họ, con sẽ biết đó là cách hành xử mà chúng phải theo. Đôi khi, hành vi tốt của trẻ được thực hiện như là một hành động bắt chước ngay lập tức; ở những lần khác, phải mất một thời gian để nó thấm vào ý thức của trẻ. Những khoảnh khắc mang tính giáo dục có thể bắt nguồn từ một điều gì đó tốt đẹp, nhưng cũng có thể là một bài học tốt rút ra từ một tình huống tiêu cực. Chúng ta hãy thử xét một tình huống khó chịu đối với bạn và bạn giữ bình tĩnh bằng cách hít một hơi thật sâu, nhìn nhận cảm xúc của bản thân và thở ra, tự làm dịu mình lại và kiểm soát lời nói. Khi con trẻ nghe bạn nói chuyện trong trạng thái kiểm soát được cảm xúc của bản thân, bé sẽ nhập tâm bài học đó và áp dụng cho chính mình khi đối mặt với tình huống tương tự. Tuy nhiên, bạn cần nhớ rằng phương pháp làm mẫu này vận hành theo cả hai hướng. Trẻ sẽ sao chép cả hành vi tốt lẫn hành vi xấu của bạn. Thật không may, những hành vi xấu thường được trẻ ghi nhớ dễ dàng hơn, do chúng có vẻ “gay cấn, kịch tính” hơn. Vì vậy, nếu bạn rủa xả và đập vào xe khi bị kẹt xe, trẻ sẽ tin đó là cách để giải tỏa bực bội khi lái xe. Nếu bạn nói xấu sau lưng hàng xóm, con sẽ nghĩ rằng đó là cách chúng nên cư xử với người khác. Nếu bạn cãi nhau với trọng tài trong trận bóng của trẻ, bé sẽ tin đó là cách để trở thành một huấn luyện viên giỏi. Phương pháp làm gương cũng bao gồm cả việc ứng xử với sai lầm. Nếu bạn muốn con học hỏi từ sai lầm đã phạm phải, bạn cũng phải làm tương tự. Khi mắc lỗi, tất cả chúng ta đều có lúc như vậy, bạn đừng ngần ngại đối mặt. Hãy làm gương cho con thấy cách bạn xử sự khi phạm sai lầm: Thừa nhận mình sai, xin lỗi và không tái phạm sau đó. NHỮNG ĐIỀU CẤM KỴ TUYỆT ĐỐI CỦA GIA ĐÌNH Là cha mẹ, bạn sẽ phải đề ra “những điều cấm kỵ tuyệt đối”, đó là những quy tắc hành xử mà bạn mong đợi các thành viên trong gia đình phải tuyệt đối tôn trọng. Chúng phản ánh giá trị của gia đình bạn, và do đó chúng sẽ khác nhau ở mỗi gia đình. Không có đúng hay sai khi vợ chồng bạn lên danh sách những điều này. Đây là ý nghĩa của điều cấm kỵ tuyệt đối: Bạn sẽ không dung thứ cho một hành vi nào đó và sẽ dừng lại mọi việc đang làm để giải quyết nó ngay lập tức, ra quyết định mà không cần giải thích. Đó là những ranh giới rõ ràng mà khi vượt qua thì sẽ kích hoạt một phản ứng cho thấy con đã đi quá xa. Những quy tắc này được thực thi hoàn toàn nhất quán. Mỗi lần hành vi này xảy ra, bạn đều sẽ hành động kiên quyết và đáp trả giống nhau. Phối hợp và báo trước phản ứng của bạn (nếu có xảy ra vi phạm) với bất kỳ ai đang cùng bạn nuôi dạy con. Giữ cho danh sách những điều cấm kỵ tuyệt đối của gia đình bạn thật ngắn gọn. Đây là những thứ sẽ khiến bạn phải quở phạt con, nên nếu chọn quá nhiều, bạn sẽ trách mắng con quá thường xuyên. Bạn sẽ không thể làm cha mẹ hiệu quả với các luật lệ chi li và cứng nhắc như vậy. Ở nhiều gia đình, hành vi đánh người khác không bao giờ được dung túng. Nếu vợ chồng bạn xác định rằng đây sẽ là một trong những điều cấm kỵ tuyệt đối thì mỗi khi thấy con đánh ai đó, bạn luôn phải phản ứng lại bằng cách áp dụng cùng một hệ quả cho hành vi ấy. Nhiều gia đình áp dụng khoảng thời gian tách biệt/thời gian tạm lắng (Time-Out) như là một hình phạt trong trường hợp này. Giữ cho danh sách những điều cấm kỵ tuyệt đối của gia đình bạn thật ngắn gọn. CHO CON HƯỚNG DẪN TỐT Trẻ nhỏ cần những chỉ dẫn đơn giản, rõ ràng, dễ hiểu và chi tiết hơn người lớn chúng ta. Hiểu sai nội dung được truyền đạt có thể là nguyên nhân khiến trẻ dính vào tình huống vi phạm kỷ luật. Học cách đưa ra các hướng dẫn hợp lý sẽ giúp bạn giảm ngộ nhận và thất vọng ở trẻ, cũng như tránh được một số tình huống rắc rối. Việc có thể thực hiện thành công theo chỉ dẫn sẽ giúp trẻ có cảm nhận tốt về năng lực bản thân, điều rất quan trọng cho sự phát triển lòng tự trọng ở trẻ. Dưới đây là một số mẹo để bạn biết cách đưa ra các chỉ dẫn hiệu quả: - Đảm bảo con đang tập trung chú ý đến bạn. Điều này có nghĩa là bạn phải tắt tivi, hoặc chen vào giữa con và bất cứ thiết bị điện tử nào trước mặt con. - Chỉ dẫn từng bước một: trước hết làm điều này; kế tiếp làm việc kia; sau đó thì sẽ như vậy; và cứ thế… - Đưa ra một kết quả tích cực, sử dụng mẫu câu “Nếu/thì” và “Khi nào/thì” để liên kết hành vi của con với một kết quả nào đó. Ví dụ: “Khi nào con dẹp đồ chơi xong thì mình sẽ đi chơi công viên”. - Cho con lặp lại hoặc diễn giải lại các hướng dẫn mà bạn đã nói để đảm bảo con hiểu đúng. - Kết thúc với lời khen ngợi, ngay cả khi bạn phải giúp con hoàn thành nhiệm vụ. BẮT BUỘC TÔN TRỌNG CÁC GIỚI HẠN VÀ QUY TẮC Trẻ em phải nhận thức được ranh giới và kỳ vọng. Xung đột giữa những gì con muốn và giới hạn bạn đã đặt ra luôn là tâm điểm trong các tình huống về hành vi. Cuộc đấu tranh này là một biểu hiện tự nhiên của sự phát triển ở trẻ, và mâu thuẫn gia đình kiểu này là bình thường. Tôn trọng các giới hạn (mà bạn đã xác định là thích hợp với con) là một chiến lược quan trọng và có thể đó là điều mà bạn luôn cố gắng thực hiện. Trước tiên, bạn cần đảm bảo mình đã giải thích cho con về các quy tắc được áp dụng. Bạn có thể dùng các mẹo ở phần Chiến lược Toàn diện để đưa ra các hướng dẫn tốt, đảm bảo con hiểu rõ. Thứ hai, hãy làm mẫu hành vi này, đặc biệt là khi con còn nhỏ và lần đầu tiên trẻ được học về nó. Thứ ba, đảm bảo cho con một kết quả tốt đẹp (khen thưởng) để khuyến khích trẻ (Ví dụ, sau khi ăn tối, theo quy tắc là con phải lau dọn bàn ăn. Sau khi bàn ăn được dọn sạch, con được ăn món tráng miệng). Hãy luôn nhất quán để con biết đây là một quy tắc bắt buộc phải tuân theo. Và, cuối cùng, khen ngợi trẻ khi trẻ làm tốt và tuân thủ các quy tắc. Buộc tôn trọng các giới hạn là một phần mở rộng của việc triển khai các quy tắc. Sau đây là cách để xử trí khi trẻ vượt qua các giới hạn: - Cương quyết nhưng lịch sự, nói với con rằng con đã chạm đến giới hạn của chúng. - Nhắc nhở trẻ những gì cần làm vào thời điểm đó (tắt tivi, ra chơi ngoài trời, làm bài tập về nhà,...). Tạo điều kiện thuận lợi để trẻ làm theo chỉ dẫn của bạn. Đừng cho trẻ thời gian quá lâu, chỉ cần hợp lý vào thời điểm đó. - Nếu con làm theo chỉ dẫn, hãy động viên/khen ngợi tích cực. - Nếu trẻ không tuân theo chỉ dẫn, hãy bước đến và thực thi giới hạn (Một số phụ huynh đưa ra lời cảnh báo, và hành động này là hợp lý). - Tùy tình hình và độ tuổi của con mà bạn lựa chọn hệ quả áp dụng. Thông thường, loại hệ quả tự nhiên và tiêu cực sẽ thích hợp: “Vì con không tự tắt tivi khi mẹ nhắc nên từ lần sau, mẹ sẽ giữ chiếc điều khiển từ xa và tắt tivi”. Cho phép con mắc lỗi – chạm đến hay vượt quá giới hạn bạn đã đặt ra và phải chịu hệ quả – là một phần cần thiết trong việc nuôi dạy con cái. Dĩ nhiên điều này chẳng bao giờ vui vẻ, nhưng nó nhấn mạnh sự cần thiết của tính nhất quán. Con của bạn sẽ học nhanh hơn khi bạn có các quy tắc rõ ràng và thực thi những giới hạn một cách nhất quán. Xin đừng hiểu lầm. Chúng tôi không nói rằng ngay từ lần đầu tiên bạn nêu ra mong đợi của bạn với con thì bé sẽ tuân thủ ngay. Tất cả những điều này đều cần có thời gian và lặp đi lặp lại nhiều lần. Khi trẻ biết điều gì sẽ xảy ra và giới hạn ở đâu thì cuối cùng chúng sẽ hành động theo. CHUYỂN HƯỚNG SỰ TẬP TRUNG CỦA CON Chuyển hướng là một chiến thuật mà bạn có thể áp dụng để tháo kíp tình huống trước khi nó bùng nổ. Về cơ bản, khi nhận thấy một vấn đề sắp bắt đầu, bạn chuyển hướng con sang một hoạt động khác và do đó tránh được tình huống rắc rối. Chiến thuật này là một bài học rất có giá trị với trẻ nhỏ. Bởi vì nếu trẻ biết cách chuyển hướng khi cần thì khi lớn lên, bé sẽ biết tự tránh khỏi nhiều vấn đề của tuổi vị thành niên, chẳng hạn như áp lực từ bạn bè, các băng nhóm ở trường hay thậm chí khi bị gây sự đánh nhau. Bằng cách quan sát một đứa trẻ hoặc một nhóm trẻ, bạn có thể cảm nhận được khi nào cần thay đổi một hoạt động. Với trẻ nhỏ, tình huống thông thường là khi các bé chơi chung và có một món đồ chơi trở thành trọng tâm của cả nhóm. Lúc này, bạn sẽ phải chuyển hướng đứa trẻ đã chơi xong lượt của mình sang món đồ chơi khác, có như vậy thì các bé khác mới đến lượt chơi. Khi trẻ lớn hơn một chút, bạn có thể cảm nhận được trò bóng ném trong sân đang trở nên bất công vì đứa lớn nhất và nhanh nhất luôn thắng thế. Lúc đó, bạn hãy mời cả nhóm ăn nhẹ món gì đó hoặc đưa ra một trò chơi khác để chuyển hướng tập trung của chúng. Một thách thức quan trọng là làm sao để món đồ chơi hay trò chơi mới đủ hấp dẫn để lôi kéo sự chú ý của trẻ. Các bậc cha mẹ khéo léo nhất sẽ thủ sẵn một thứ gì đó như đồ ăn nhẹ hay đồ chơi để khi vấn đề tiềm ẩn sắp khởi phát thì mang ra đúng lúc. HÀNH ĐỘNG NHƯ MỘT HUẤN LUYỆN VIÊN Trong nhiều trường hợp, hành động như một huấn luyện viên cũng có thể là một phương pháp thắng lợi như làm cha mẹ giỏi vậy. Bởi vì cả hai đều dạy trẻ các hành vi tích cực và vận hành chúng, tạo tiền đề hữu ích cho hành vi của trẻ. Các huấn luyện viên cổ vũ, đồng thời chỉ ra những kỹ năng cần thiết để vận động viên thực hiện được mục tiêu. Chiến lược huấn luyện được đề ra sau khi thảo luận với con ngay trước khi rơi vào một tình huống biết chắc là sẽ phiền hà. Bạn cần phải thật cụ thể về việc điểm mặt chỉ tên xu hướng hành động mà con đã từng thực hiện ở những tình huống tương tự trong quá khứ. Ví dụ, nếu con có xu hướng làm đau người khác và hành động không kiểm soát được trong một nhóm đông người, bạn cần chủ động nói với con rằng: “Chúng ta sẽ đến dự tiệc sinh nhật của John, và khi ở trong một nhóm đông vui, có thể con sẽ chạy quanh và đánh các bạn khác. Nếu lần này con làm như vậy, chúng ta sẽ không thể ở lại dự tiệc nữa. Con hiểu không?”. Bạn đang kêu gọi sự đồng ý của con, rằng bé sẽ biết quản lý các hành vi mà bạn đã điểm danh. Sẽ rất hữu ích nếu bạn nhắc nhở con ngay trước khi bước vào tình huống và thậm chí nếu cần thiết, có thể nhắc thêm một hai lần trong suốt thời gian diễn ra tình huống trên. Bạn giúp con nhận thức được điều gì sẽ bị xem là hành vi bốc đồng trước khi nó xảy ra, sau đó con luôn suy nghĩ về nó và nhiều khả năng bé sẽ tự quản lý được hành vi ấy. Một cách làm tốt để công nhận cảm xúc của con khi huấn luyện là thể hiện sự đồng cảm của bạn: “Ba/mẹ hiểu con cảm thấy thế nào; khi ba/mẹ còn nhỏ thì cũng gặp chuyện như con vậy, và ba/mẹ không thích nó tí nào”. Cho con biết bạn từng có cùng cảm xúc như con là một bài học có tác động mạnh mẽ. Đây là trọng tâm của ý đồ định hình hành vi của con theo hướng tích cực. Khi bày tỏ sự công nhận, bạn đang đồng cảm với những cảm xúc của con và sau đó bạn sẽ huấn luyện cho con cách giữ hành vi trong tầm kiểm soát bất kể những cảm xúc này. Cho con biết bạn từng có cùng cảm xúc như con là một bài học có tác động mạnh mẽ. Hãy ghi nhớ, hành vi càng khó thì càng cần nhiều kế hoạch và huấn luyện. Và cũng giống như huấn luyện một đội thể thao, con của bạn không nhất thiết phải nắm được tất cả các khái niệm ngay từ lần đầu. Vì vậy, bạn phải tiếp tục huấn luyện trẻ thông qua những tình huống khó xử này nhiều lần khác, tiếp tục khen thưởng động viên hợp lý, cũng như có một số cuộc họp kiểm điểm sau… cuộc đấu. Các huấn luyện viên vĩ đại sẽ lại tiến lên sau trận thua, rút ra những bài học cần thiết và áp dụng nó trong trận tiếp theo. TỔ CHỨC CÁC BUỔI THỰC HÀNH Chiến lược này dành cho các tình huống gây rắc rối với bạn hoặc với con. Các buổi thực hành có thể được tổ chức mọi lúc mọi nơi: một chuyến đi đến cửa hàng tạp hóa, bữa ăn tại nhà hàng, hoặc thậm chí là cách làm dịu bản thân sau cơn cáu giận. Phương pháp này đi cùng với Chiến lược Toàn diện. 3 Để bắt đầu, bạn hãy giải thích với con rằng bạn nhận thấy gần đây con gặp rắc rối khi cố gắng thực hiện hoạt động nào đó. Vì vậy, bạn muốn cho con thấy nó cần được thực hiện như thế nào và cho con thời gian thực hành điều đó. Hãy chọn thời điểm mà bạn có thể hoàn toàn tập trung vào con, không có bất kỳ đứa trẻ nào xung quanh. Điểm qua toàn bộ tình hình và lấy các điểm chính để giải thích những điều quan trọng cần cân nhắc, nhưng nếu mọi thứ trở nên tồi tệ hoặc con trẻ sa vào hành vi có vấn đề thì bạn phải sẵn sàng giải cứu. Lợi ích của các buổi thực hành này là chúng xây dựng cho cả bạn và con cảm giác quen thuộc với tình huống. Nếu mọi việc suôn sẻ, chúng sẽ đem lại cho con trẻ một trải nghiệm tích cực và thành công mà sau đó, bạn có thể nhắc lại cho con nhớ trước khi có tình huống “thực tế” tiếp theo xảy ra. Những buổi như vậy cũng mang đến cho bạn cơ hội để tĩnh tâm và chỉ cho con thấy những gì sẽ diễn ra trong tình huống này. Chúng cũng cho bạn cơ hội để giải thích bạn muốn thấy con cư xử như thế nào, bất kể con có thể sẽ trải nghiệm cảm giác buồn bã trong suốt tình huống này. Một lợi ích khác của việc này là chúng cho phép bạn thực hành giữ các thứ tự ưu tiên theo quan điểm của bản thân khi phải đối mặt với một vấn đề hành vi tiềm ẩn. Bạn cũng sẽ học được nhiều như con từ các buổi thực hành này về cách quản lý các phản ứng của bản thân. Khi áp dụng chiến lược này, thực hành là trọng tâm duy nhất. Nói cách khác, khi bữa tối bị muộn và bạn phải mua vài thứ tại cửa hàng thì đó không phải là lúc để thực hành tình huống đi đến cửa hàng với con được (Bạn có thể đọc phần hướng dẫn thực hành từng bước cho tình huống ở cửa hàng tạp hóa trong Chương 3). Các buổi thực hành có thể cần nhiều thời gian, nhưng đây cũng là một trong những chiến lược hữu ích nhất cho cha mẹ và con cái. Các buổi thực hành là một trong những chiến lược hữu ích nhất cho cả cha mẹ và con cái. PHỚT LỜ HÀNH VI CÓ VẤN ĐỀ Vờ không quan tâm đến hành vi có vấn đề của trẻ là một hành động liên quan đến tâm lý đảo ngược. Nếu tiền đề và hệ quả của hành vi nào đó có khả năng làm tăng hay giảm hành vi được tái diễn, thì sự vắng mặt của một trong hai nhân tố này sẽ tạo ra tác dụng ngược lại. Nói cách khác, đôi khi việc thu hút được sự chú ý của bạn theo bất kỳ cách nào – xấu hay tốt – đều có thể làm tăng hành vi của con, theo đó làm tăng khả năng lặp lại hành vi ấy trong tương lai. Vì vậy, khi con không nhận được bất kỳ sự chú ý nào của bạn, thông thường trẻ sẽ ngừng cư xử như thế. Ít nhất, việc bỏ qua này cũng là một yếu tố trung tính: nó tránh được sự leo thang và không củng cố bất cứ điều gì. Nó cũng cho phép bạn giữ được sự nhất quán trong phản ứng của mình. Con có bao giờ nổi cơn thịnh nộ khi ở một mình trong phòng không? Không. Mục đích của cơn cáu giận ở trẻ là để lôi kéo sự chú ý của bạn và cuốn hút bạn vào một vở kịch đầy cảm xúc. Đây là lý do vì sao việc hiểu được mô hình ABC là điều rất quan trọng. Chiêu thức làm lơ được vận dụng tốt nhất khi sự chú ý, hoặc phản ứng của bạn sẽ củng cố cho hành vi xấu ở trẻ. Ví dụ, bạn thấy con buồn bực khi chơi với bạn bè, rồi sau đó bé đến rên rỉ ỉ ôi với bạn. Bạn có thể lựa chọn can thiệp. Tuy nhiên, nếu bạn chọn làm ngơ trước sự mè nheo của con thì trẻ sẽ buộc phải tập trung vào cuộc chơi và bọn trẻ sẽ tự giải quyết được vấn đề của mình, rồi chơi tiếp. Trong trường hợp này, bạn đã từ chối tăng cường hành vi mè nheo của con và theo đó, trẻ sẽ củng cố khả năng tự giải quyết vấn đề của bản thân một cách tự nhiên nếu chúng lại có bất đồng với bạn bè lần sau. Mặc dù vậy, chúng ta cần lưu ý rằng áp dụng chiến lược Phớt lờ trước một hành vi không được hoan nghênh không có nghĩa là chúng ta bỏ mặc trẻ. Trong trường hợp này, cha mẹ cần để mắt hoặc nghe ngóng xem sự bất đồng của các bé có leo thang không. Nếu chúng bắt đầu hét vào mặt nhau hoặc đánh nhau thì bạn cần can thiệp ngay. Đây là một ví dụ khác. Nếu con sử dụng ngôn từ bất hảo, bất kỳ phản ứng nào của bạn cũng có thể củng cố hành vi này và làm tăng khả năng trẻ sẽ tái diễn sau đó. Bực tức và làm lớn chuyện vì một từ bậy bạ sẽ làm tình hình xấu thêm, bởi vì như vậy tức là trẻ đã thu hút được rất nhiều sự chú ý cho hành vi của mình. Việc làm ngơ mang tính trung lập vì nó không củng cố bất cứ điều gì. Khi không được chú ý, trẻ có thể sẽ ngừng nói những từ ngữ đó. Tất nhiên, tuổi của trẻ – yếu tố đóng vai trò rất lớn trong hành vi này – phải được tính đến. Đôi khi thật khó mà lờ đi và không hành động gì, nhưng trong một số trường hợp, đây lại là cách tốt nhất. RÚT LUI TRƯỚC HÀNH VI VƯỢT NGOÀI TẦM KIỂM SOÁT CỦA CHA MẸ Rút lui là nghệ thuật phản ứng phù hợp với hành vi ngoài tầm kiểm soát của bạn mà không làm leo thang vấn đề. Hành động này không phải là bỏ mặc trẻ mà là một phản ứng trung lập không tiếp sức cho việc làm trầm trọng hơn những cảm xúc và hành vi của trẻ trong tình huống xấu. Điểm đặc trưng ở những tình huống này là trẻ cố lôi bạn vào cuộc và khi đó, rút lui là một cách phản ứng không thêm dầu vào lửa. Cách này có hiệu quả vì bạn không vô tình thúc đẩy hành vi tiêu cực. Rút lui là một cách phản ứng không thêm dầu vào lửa. Trình tự thường thấy nhất là con tranh cãi và bạn cãi nhau với con. Nhưng mục đích của điều đó là gì? Thường thì khi tham gia vào cuộc tranh luận với con, nghĩa là bạn đã làm cho tình huống đó thêm cảm xúc. Điều này không có gì là tốt đẹp vì bạn đã thúc đẩy hành vi tranh cãi của con bằng chính sự chú ý của mình. Và như vậy, về cơ bản, chúng ta đang tự chuốc lấy nhiều hơn lời tranh cãi của con chứ không phải làm cho nó ít đi. Hãy chọn những câu trả lời tự động để rút lui khỏi tình huống. “Ba/mẹ hiểu điều đó” là câu trả lời tuyệt vời mà bạn có thể dùng khi trẻ đang buồn bực vì một quy tắc hay chỉ đạo nào đó. Tuyên bố đó đẩy trách nhiệm lại cho trẻ trong việc phải quyết định cần hành động thế nào để sửa chữa những điều bất ổn và trẻ không được phép buộc bạn phải chịu trách nhiệm cho bất cứ điều gì khác ngoài việc thấu hiểu cảm xúc của trẻ. Nếu con cố lôi kéo bạn vào một cuộc tranh cãi về điều mà trẻ không hài lòng, thay vì liên tục trả lời “Không”, bạn có thể lịch sự nhưng thẳng thắn nói “Ba/mẹ đã nói với con là…”. Mỗi lần con hỏi, bạn lại dùng câu trả lời ngắn gọn và điềm tĩnh như vậy. Ý đồ, nhìn từ quan điểm về hành vi, là bạn làm giảm nhiệt hành vi của trẻ bằng cách không tham gia và điều này sẽ không thúc đẩy trẻ tranh cãi thêm nữa. Con: Con không muốn đi lên lầu đánh răng. Con muốn xem hết chương trình này! Bạn: Ba hiểu điều đó. Con: Đó là chương trình yêu thích của con mà. Bạn: Ba hiểu điều đó. Đó là chương trình yêu thích của con. Nhưng đến giờ ngủ rồi. Con: Vậy tại sao con không thể xem cho đến hết? Bạn: Ba đã nói với con rồi, bây giờ là giờ đi ngủ. Con: Nhưng chương trình này hay thật mà! Bạn: Ba hiểu điều đó. Nhưng ba đã nói gì với con? Bạn phải kiên định với chiến lược này, cũng như giữ thái độ điềm tĩnh của mình. Bạn không được giận dữ và bạn cũng không được từ chối con bằng câu trả lời tự động năm lần, nhưng sau đó lại đồng ý vào lần trả lời thứ sáu. Bởi vì làm như vậy sẽ tăng cường hành vi xấu hơn là chiều ý con ngay từ câu đầu tiên. Thêm vào đó, bạn đã dạy con hiểu rằng nếu cứ kiên trì đeo bám thì có thể khiến bạn đổi ý. LUÔN HẠN CHẾ QUÁT THÁO Nếu bạn rất hiếm khi quát tháo con thì khi bạn làm như vậy, con sẽ biết ngay rằng điều trẻ đang làm là nghiêm trọng và cần dừng lại ngay lập tức. Từ “hiếm khi” là trọng tâm để phân biệt. Rất nhiều người trong số chúng ta lập tức quát nạt con khi thấy trẻ làm gì đó sai. Điều này sẽ làm giảm giá trị gây chú ý của tiếng quát. Do đó, cuối cùng thì trẻ thậm chí không thèm để ý đến tiếng quát tháo của cha mẹ nữa. Nếu bạn hay to tiếng với con, trẻ sẽ không thể nào phân biệt được giới hạn của việc quan trọng với chuyện không to tát. Khi có chuyện thực sự nghiêm trọng xảy ra, bạn không còn mức độ cảnh báo nào cao hơn để truyền đạt cho trẻ biết mức độ nghiêm trọng và cấp bách của sự việc. Điều quan trọng là trong bộ công cụ nuôi dạy con của bạn phải có gì đó mang ý nghĩa báo động đỏ để con buộc phải chú ý và tuân lệnh. Quát nạt cũng có thể là một cách. Với trẻ nhỏ, bạn có thể hét con khi chúng chạy băng ra đường. Với trẻ lớn hơn, có thể là: “Đừng chạm vào bếp nóng đó!”. Bạn có thể tự rút ra cách báo động đỏ riêng khi cần và phải chắc chắn 100% là nó sẽ thu hút sự chú ý của con. Bạn có thể tự rút ra cách báo động đỏ riêng để phòng khi cần dùng. KHEN NGỢI HÀNH VI TỐT Khen ngợi là một cách đơn giản. Nó đòi hỏi phải lựa chọn ngôn từ cẩn thận để tuyên dương hành vi cụ thể nhằm củng cố những điều bạn thấy con làm đúng. Lời khen được áp dụng chính xác sẽ tạo nên hiệu ứng mạnh mẽ. Nó cũng có thể trở thành tiền đề tích cực, góp phần giúp cho những hành vi tốt đẹp tỏa sáng trong tương lai. Hãy tìm cách tạo cơ hội để con làm tốt và sau đó khen ngợi chúng. Có thể đó là hành vi trẻ mới thực hiện lần đầu. Trong trường hợp này, bạn có thể bày tỏ niềm hạnh phúc và chúc mừng con đã học được kỹ năng mới. “Mẹ thấy con đã biết cách chia sẻ với em con hôm nay. Mẹ thích điều đó lắm!”. Tuy nhiên, có thể hôm nay con cư xử tốt là bởi trẻ đã rút ra được bài học về hành vi xấu trong quá khứ, và điều này cũng làm con xứng đáng được khen ngợi, tuyên dương. Đây là cách bạn áp dụng lời khen ngợi để thừa nhận sự tiến bộ của con: “Mẹ thấy con đã chia sẻ đồ chơi với em rất ngoan. Mẹ biết con đã rất khó khăn khi để em chơi mấy món đồ chơi yêu thích của mình. Con cư xử tốt lắm đó, con yêu!”. Khen ngợi có hiệu quả như là một tiền đề khi trẻ làm điều gì đó tốt, sau đó nó được trẻ hiểu và ghi nhớ để khi có tình huống tương tự thì nhiều khả năng trẻ sẽ lại hành xử tốt. Lời khen ngợi có hiệu quả mạnh mẽ nhất là lời khenngay lập tức, cụ thể và chân thành. Ngay lập tức là khen ngợi trẻ ngay sau khi trẻ vừa có hành vi tốt. Cụ thể là vì trẻ muốn biết chính xác mình đã làm gì tốt, có nghĩa là cần khen ngợi điều mà trẻ đã làm được (sự nỗ lực, kiên trì, khả năng phục hồi,…) thay vì khen những điều mà bé không thể kiểm soát (trí thông minh, vẻ đẹp,…). Và chân thành là vì trẻ có thể nhanh chóng phát hiện sự giả tạo dù là nhỏ nhất. Lời khen ngợi có hiệu quả mạnh mẽ nhất là lời khen ngay lập tức, cụ thể và chân thành. Lời khen ngợi của bên thứ ba cũng có thể mang lại hiệu quả. Hãy khoe điều tuyệt vời con đã làm được với ai đó không trực tiếp chứng kiến. Đó có thể là vợ/chồng, ông bà hoặc bạn bè của bạn. Bạn có thể làm điều này trước mặt con hay khi bạn biết con sẽ nghe được điều đó, chẳng hạn như khi bạn nói chuyện qua điện thoại với bà của con: “Mẹ ơi, mẹ thử đoán xem hôm nay cháu của mẹ đã làm gì này? Cháu đang chơi ngoài sân với bạn thì thấy con xách mấy túi đồ tạp hóa về. Thế là cháu ngừng chơi và chạy đến giúp con mang túi vào nhà. Mẹ thấy cháu có phải là một cô bé chu đáo và đảm đang không?”. Những lời ngợi khen bất ngờ hoặc không thường xuyên cũng có thể mang lại hiệu quả rất cao trong việc củng cố hành vi tốt ở trẻ. Hãy nói với con bằng thái độ vui vẻ, rằng bạn thích điều gì đó mà trẻ đã làm và khi đó, dù không bày tỏ sự khen ngợi thì bạn vẫn sẽ tạo ra kết quả tích cực và lâu dài. Các nhà tâm lý học gọi đây là sự củng cố không liên tục, liên quan đến việc củng cố diễn ra trong thời điểm không thể đoán trước được. Điều bất ngờ này sẽ kích hoạt não và khiến trẻ muốn đạt được kiểu khen ngợi, động viên như vậy thêm lần nữa. Điều quan trọng là bạn phải tìm hiểu xem kiểu khen ngợi nào tác động mạnh mẽ nhất đối với con mình. Một số trẻ thích kiểu khen ngợi nhẹ nhàng, thậm chí không lời (như vỗ nhẹ lên vai bé một cái). Những trẻ khác lại thích kiểu khen công khai và đầy phấn khích. Dù sở thích của bạn là gì thì bạn cũng cần phải điều chỉnh cách khen cho phù hợp với gu của con. Nếu không, hành động khen ngợi của bạn sẽ có nguy cơ phản tác dụng, khiến trẻ hạn chế lặp lại hành vi từng “bị” khen ấy trong tương lai. Một ví dụ dễ thấy là khi cha mẹ khen ngợi rùm beng một điều gì đó về đứa con vốn nhút nhát, thì khi đó bé sẽ ghi nhớ để không bao giờ thành công như vậy nữa nhằm tránh cảm giác không thoải mái khi được khen ngợi. Các kiểu khen ngợi thích hợp có thể được sử dụng thoải mái, nhưng không nên khen nhiều đến mức làm mất đi ý nghĩa và tác dụng của nó. Tránh dùng những từ thể hiện sự tuyệt đối như “giỏi nhất” hay “hoàn hảo” vì chúng vô nghĩa và giả tạo đối với trẻ. Quá nhiều lời ngợi khen cũng có thể gây phản tác dụng. Bởi vì đứa trẻ không thể phân biệt được những lời khen ngợi thực sự có ý nghĩa giữa cả rừng lời khen mà cha mẹ luôn dành tặng cho bé về mọi thứ. SỬ DỤNG PHẦN THƯỞNG VÀ CÁC YẾU TỐ KHÍCH LỆ Việc sử dụng phần thưởng hay yếu tố khích lệ có thể là một trong những cách làm hiệu quả nhất trong bộ công cụ nuôi dạy con trẻ. Những phần thưởng hữu hình (như bánh kẹo, đồ chơi hay các sticker dễ thương) là một dạng yếu tố khích lệ, nhưng chính hành động thân mật cổ vũ (như ôm hôn hay vỗ vai con trẻ) sẽ mang lại lợi ích lâu dài hơn cả. Cả hai đều là “củ cà rốt” treo lơ lửng trước mặt những “chú thỏ” trẻ con, khiến trẻ thèm thuồng và cố gắng đạt được nó. Khi bạn nghiên cứu cách này, hãy nhớ rằng phần thưởng có thể là ngôn từ hay hiện vật hữu hình. Có nhiều trẻ, một thời khóa biểu thông thường với các mục tiêu và phần thưởng tương ứng là yếu tố giúp chúng theo đúng lịch trình mà cha mẹ mong muốn. Bởi lẽ các em hiểu được mối liên hệ giữa một hành vi tích cực với một kết quả tích cực tương ứng. Một số trẻ thực sự phát triển thói quen rất máy móc về việc phải làm gì vào lúc nào và sẽ được thưởng ra sao cho những hành vi nhất định. Cụm từ chuyên môn cho hiện tượng này là “thưởng định kỳ đều đặn”. Phần thưởng có thể là ngôn từ hay hiện vật hữu hình. Bảng điểm thưởng là ví dụ minh họa thường dùng nhất trong trường hợp này. Để tạo được một bảng như vậy, bạn cần liệt kê các hành vi và hành động mà mình mong muốn con sẽ làm, sau đó đánh dấu mỗi khi con thực hiện xong. Phần thưởng sẽ được quy đổi để trao cho trẻ khi bé đạt mục tiêu là ghi được một số điểm nào đó trong một khoảng thời gian nhất định. Theo đó, giả sử bạn đưa ra một danh sách các việc nhỏ và hành vi tốt cho con thì mỗi khi trẻ làm xong một mục nào, bạn sẽ đánh dấu một ngôi sao vàng lên bảng. Mục tiêu của trẻ có thể là ghi được 10 sao vàng mỗi tuần để đổi lấy phần thưởng là được đi xem phim ở rạp vào cuối tuần. Ý tưởng về bảng điểm thưởng có thể được biến tấu theo nhiều cách để phù hợp với tình hình cụ thể của từng gia đình. Cần lưu ý rằng một số trẻ sẽ cố gắng “lách luật”, và nếu điều đó xảy ra, bạn có thể xem xét cách ghi nhận thành tích và thưởng quy đổi theo kiểu khác. Khác với nhóm trên, có những trẻ sẽ phản ứng mạnh mẽ với “phần thưởng bất ngờ”. Đối với chúng, thời điểm được thưởng là yếu tố tạo nên hiệu lực của hành vi khen thưởng. Các nghiên cứu cho thấy những lợi lộc bất ngờ mà trẻ nhận được sẽ mang lại tác động mạnh nhất. Vì vậy, một phần thưởng xuất hiện bất thình lình sẽ có tác dụng củng cố bất cứ hành vi nào liên quan đến nó và khắc sâu trong tâm trí của trẻ. Điều này có nghĩa là bạn phải thực sự cẩn trọng trong cách tặng thưởng. Một cách hay để làm việc này là chờ đến khi trẻ có hành vi tốt mà bạn muốn khuyến khích thì ngay lập tức công bố phần thưởng cho trẻ: “Cách tìm hiểu về khoa học của con hay quá! Mẹ muốn con phát triển cách học này hơn nữa. Mẹ nghĩ việc mua bộ kính hiển vi mà con thích ở cửa hàng hôm trước thực sự là một ý tưởng rất hay đấy. Vậy mẹ con mình cùng đến đó nào!”. Một cách tiếp cận kém hiệu quả hơn là nói theo kiểu hứa hẹn: “Nếu con học tốt môn khoa học thì mẹ sẽ mua cho con bộ kính hiển vi mà con thích”. Những phần thưởng đi kèm theo sau một yêu cầu sẽ nhanh chóng trôi tuột khỏi tâm trí trẻ, bé sẽ sớm đưa ra yêu sách về giải thưởng trước khi làm bất cứ điều gì ngoài lĩnh vực quan tâm của chúng. Tuy nhiên, điều này không ám chỉ việc có thể có sự khác nhau về định nghĩa “làm tốt” trong suy nghĩ của trẻ và của bạn. ÁP DỤNG HỆ QUẢ TIÊU CỰC DƯỚI HÌNH THỨC XỬ PHẠT Cũng như trong quá trình phát triển bất kỳ kỹ năng nào, trẻ sẽ gặp phải những trở ngại và vấp ngã khi học cách hành xử tốt. Chúng ta không phạt ngay lập tức một đứa trẻ mắc sai lầm khi học đọc; thay vào đó, chúng ta sẽ sửa sai, dạy đi dạy lại, khen ngợi những nỗ lực và thành công của trẻ. Xin bạn hãy hiểu rằng hình phạt chỉ là một trong những cách để kiểm soát hành vi của con trẻ, chứ nó không phải là phương pháp duy nhất. Trong mô hình ABC, việc xử phạt trẻ được xếp vào loại áp dụng các hệ quả tiêu cực, làm giảm khả năng trẻ lặp lại hành vi. Bạn muốn tạo ra một sự khó chịu đủ để con nhớ đến cảm giác này khi rơi vào tình huống tương tự, và như vậy trẻ sẽ biết phải hành động như thế nào cho tốt. Bạn muốn con liên hệ được hành vi xấu với hệ quả tiêu cực. Nhưng làm thế nào bạn biết mình đã chọn đúng loại hệ quả tiêu cực? Ồ, bạn sẽ biết hệ quả tiêu cực đã dùng có đạt hiệu quả hay không nếu tác động của bạn gây ra cảm giác bất mãn cho trẻ. Hệ quả tiêu cực phát huy hiệu quả theo cách khác nhau đối với mỗi đứa trẻ. Hình phạt chỉ là một trong những cách để kiểm soát hành vi của con trẻ, chứ nó không phải là phương pháp duy nhất. Cũng giống như phải cẩn trọng lựa chọn hành động khen ngợi trẻ, hay biểu dương hành vi cụ thể để khích lệ con khi thấy bé làm đúng, những hệ quả tiêu cực cần được lựa chọn kỹ để đáp ứng các hành vi cụ thể nhằm ngăn ngừa việc tái phạm. Hệ quả tiêu cực có tác động mạnh nhất khi nó ngay lập tức, cụ thể và trong bối cảnh xảy ra hành vi mà bạn đang cố gắng ngăn chặn. Và cũng như bạn có thể lạm dụng việc khen ngợi khiến nó mất đi giá trị, bạn cũng có thể lạm dụng các hình phạt. Nếu lạm dụng, cảm giác bất mãn khi bị phạt có thể bị lờn, và lúc đó thì hình phạt sẽ mất đi hiệu lực của nó. Nếu con luôn bị lấy mất đồ chơi yêu thích vì phạm lỗi, trẻ sẽ sớm chán món đồ chơi đó, và bạn có lấy nó đi thì cũng không tạo được ảnh hưởng gì đến con trẻ. Bạn cần tránh quá tín nhiệm công dụng của một loại hệ quả tiêu cực, nên thay đổi các kiểu hệ quả theo thời gian để chúng luôn hữu ích. Bất kể mức độ áp dụng thường xuyên thế nào, loại hệ quả tiêu cực mà bạn áp dụng cần liên quan đến hành vi đang bị xử phạt của trẻ. Nếu con trai của bạn ném đồ chơi vào anh chị em của mình, bé sẽ mất món đồ chơi đó. Nếu con gái của bạn đạp xe đến nhà bạn bè mà không đội mũ bảo hiểm, bé sẽ mất quyền được đi xe và quyền đến nhà bạn bè vào cuối tuần. Bằng cách ghép nối hệ quả tiêu cực với lời khen ngợi cho sự cải thiện tiếp sau đó, bạn sẽ định hình hành vi của con hai lần. Một cách tuyệt vời để việc áp dụng các hệ quả tiêu cực là hãy âm thầm theo dõi và đánh giá con theo giờ, ngày hoặc tuần (tùy thuộc vào hoàn cảnh). Sau đó, hãy khen ngợi trẻ về việc bé đã cải thiện hành vi của mình sau khi chịu hệ quả tiêu cực ra sao. Chẳng hạn như, “Con yêu, ba mẹ rất vui khi thấy con tự giác đội mũ bảo hiểm mỗi lần đạp xe, ngay cả khi ba mẹ không nhắc nhở gì. Ba mẹ biết là cuối tuần trước con đã bị ngã rất đau, nhưng như vậy con cũng hiểu được rằng giữ an toàn cho mình quan trọng thế nào. Ba mẹ tự hào về con”. Bằng cách ghép nối hệ quả tiêu cực với lời khen ngợi cho sự cải thiện tiếp sau đó, bạn sẽ định hình hành vi của con hai lần, và hướng con đến hành vi bạn mong muốn. Việc ghép nối này cũng củng cố ý nghĩa của việc bắt đầu mỗi ngày là một ngày mới tinh khôi, không tội lỗi. Tuy nhiên, việc xử phạt vượt quá mức sẽ gây bất mãn. Ví dụ, đánh đòn là một loại hệ quả tiêu cực nghiêm trọng gây đau đớn cho trẻ. Mặc dù nó dập tắt ngay một hành vi xấu vào lúc đó nhưng các nghiên cứu tâm lý không ủng hộ lợi ích của nó như là một chiến lược trong việc nuôi dạy con cái. Hình phạt này thực sự không hề làm tăng hành vi tốt và giảm hành vi xấu. Hơn thế nữa, việc đánh đòn còn có nguy cơ gây ra những hệ lụy (như làm suy giảm lòng tự trọng, thành tích học tập của trẻ và ảnh hưởng xấu đến các mối quan hệ bạn bè, kỹ năng giải quyết vấn đề của trẻ,...). ÁP DỤNG THỜI GIAN TẠM LẮNG Thời gian tạm lắng (Time-Out) là cách thường được áp dụng nhất, và trong một số trường hợp, cha mẹ cũng hay lạm dụng công cụ kỷ luật sẵn có này ngay cả khi có cách khác có thể hiệu quả hơn. Thời gian tạm lắng là một công cụ có giá trị nhưng có lẽ không vì những lý do như bạn nghĩ. Thời gian tạm lắng là một hệ quả tiêu cực áp dụng cho một hành vi xấu nào đó: Trẻ mất quyền được hòa nhập với gia đình và bạn bè trong một khoảng thời gian. Nó làm gián đoạn bất cứ điều gì trẻ đang làm và mang đến cho trẻ một khoảng thời gian để bình tĩnh lại. Tuy nhiên, để Time-Out phát huy hiệu quả như một hình phạt và làm giảm khả năng trẻ tái phạm thì bé phải có những phút giây Time-In giá trị trước đó. Đòn bẩy ở đây là việc trẻ cảm nhận được sự mất mát trong mối quan hệ, cũng như sự quan tâm chú ý của cha mẹ mà bé đã quen được đón nhận. Chiến lược Time-Out đi đôi với Time-In nhằm nuôi dưỡng mối quan hệ tích cực, tốt đẹp. “Có vẻ như con khó mà cẩn thận trong hồ bơi mặc dù ba đã cảnh báo. Vậy nên bây giờ, con phải vào trong và thực hiện thời gian tạm lắng. Khi nào con sẵn sàng tuân theo các quy tắc thì có thể trở lại bơi với mọi người. Ba sẽ cho con 5 phút để sẵn sàng”. Bạn hãy nhớ rằng trẻ em luôn muốn thu hút sự chú ý. Do đó, nếu con được chú ý vì có hành vi xấu, và khi đó bạn dành nhiều thời gian với con thì trẻ sẽ tiếp tục hành xử tệ để có được sự chú ý của bạn. Ngược lại, nếu bạn dành nhiều thời gian cho con khi con cư xử tốt thì bé sẽ tiếp tục hành động tốt như vậy. Nơi trẻ thực hiện Time-Out có thể là phòng của trẻ, một góc nhà, chân cầu thang hay bất cứ nơi đâu, miễn là không có đồ chơi trong tầm với của trẻ. Bạn có thể xem cách dùng Time-Out để hạ nhiệt cho một cơn khủng hoảng ăn vạ của trẻ ở Chương 3. Ở trẻ nhỏ, Time-Out có một tác động thần kỳ. Các bé sẽ liên kết nó với sự trừng phạt và không thể ưa nổi nó; và do đó, một số bé sẽ đáp ứng với phương pháp này ngay cả khi bé không có những lúc Time-In tuyệt vời bên cha mẹ. Ngược lại, khi trẻ lớn hơn một chút, chất lượng Time-In sẽ quyết định hiệu lực của Time-Out. Đây là lý do tại sao việc sớm bắt đầu phát triển mối quan hệ gia đình hạnh phúc, tốt đẹp lại đóng vai trò rất quan trọng đối với mọi phương pháp kỷ luật. NHẤN MẠNH VIỆC XIN LỖI VÀ SỬA SAI Dù là vô tình hay cố ý, nếu hành vi của trẻ gây thiệt hại hay bất tiện cho người khác – đứa trẻ khác hay người lớn – thì bé cần phải thực hiện việc xin lỗi và sửa sai. Trẻ phải nói lời xin lỗi và sửa sai cho dù đó là việc phải trả tiền cho một đồ chơi bị hỏng, hay lau dọn “hiện trường”. Việc bồi thường hay sửa sai có thể được thực hiện dưới nhiều hình thức và nên được trẻ thực hiện như một hệ quả tất yếu cho hành động do mình gây ra. Tuy vậy, điều quan trọng hơn là trẻ phải xem việc sửa sai không chỉ đơn thuần là hệ quả cho hành vi của mình (mặc dù việc phải dọn dẹp nhiều lần cho sự cố làm rơi đổ có thể khiến trẻ cẩn thận hơn về sau) mà đó là một hành động đúng đắn cần thực hiện sau khi phạm lỗi. Theo đó, bạn đang hướng cho con phát triển sự đồng cảm và quan tâm đến người khác hơn. Ví dụ, “Khi con phá hỏng đồ chơi của Dylan, con đâu có biết đó là món đồ mà ông nội của Dylan đã tặng nên con phải sửa sai. Đồ chơi đó giá 20 đô-la nên con sẽ phải làm số lượng việc nhà đủ để kiếm được từng đó tiền, rồi mua cái mới đền cho Dylan. Giờ ba sẽ dẫn con đến gặp Dylan để con xin lỗi và hứa sẽ đền cho Dylan một cái mới”. Việc xin lỗi và sửa sai thường sẽ dần khơi gợi cho trẻ khái niệm về ý thức. Bạn đã bao giờ thấy con mình nói lời xin lỗi nhưng mắt thì nhìn đi chỗ khác và nói như thể cho có chứ không thực tâm chút nào chưa? Hẳn là cách cư xử này của con khiến bạn rất bực mình. Bạn muốn con thực tâm xin lỗi và sửa sai vì như vậy tức là trẻ đã biết đồng cảm và quan tâm như chúng ta mong muốn. Có một câu nói mà các nhà tâm lý học thường chia sẻ với cha mẹ: “Hãy dạy con cách cư xử chứ không phải là ý thức”. Ý thức sẽ có sau, khi con trưởng thành. Bạn không thể ép buộc người khác cảm thấy điều gì đó, nhưng bạn có thể buộc họ nói câu gì đó. Đôi khi việc xin lỗi và sửa sai thực sự chỉ ép buộc được con về mặt hành động, nhưng dù sao điều đó cũng là cần thiết. *** Khi giải quyết một tình huống về hành vi, tất cả các bên đều có những cảm xúc mạnh mẽ. Với hiểu biết về mô hình ABC và cách thức mà các Chiến lược Toàn diện này hoạt động, bạn sẽ tìm được cách xử lý tình huống thích hợp nhằm tập trung định hình hành vi cho con theo hướng tốt đẹp, tích cực. Đôi khi, trẻ sẽ nói được những điều có ý nghĩa. Nhưng thường thì chúng chỉ đơn giản là truyền đạt sự muộn phiền, bất mãn của bản thân bằng cách duy nhất mà chúng biết. Vì vậy, khi con nói “Con ghét ba” hoặc “Con sẽ không mời mẹ đến tiệc sinh nhật của con”, thì những gì bạn nên nghe ra sẽ là “Ba làm con tức lắm” và “Con muốn mẹ biết là con đang giận thế nào”. Cố gắng đừng cảm thấy bị xúc phạm vì bất kỳ câu nói nào kiểu như thế này và hãy áp dụng chiến lược Rút lui (Bạn cũng cần hiểu những lời này có thể làm tổn thương sâu sắc đến anh chị em hay bạn bè của trẻ. Vì vậy, bạn sẽ phải làm rõ điều này nếu con nói như vậy với một đứa trẻ khác). Tất cả các Chiến lược Toàn diện đều có thể thích ứng với tình huống cụ thể của bạn và có thể được phối hợp ăn khớp với nhau tạo ra vô số cách nuôi dạy con. Với một đứa trẻ, có một số phương pháp sẽ mang lại hiệu quả hơn những cách khác. Một số có tác dụng hơn với một vấn đề cụ thể, chẳng hạn như chuyện cáu giận, làm bài tập về nhà hoặc giờ đi ngủ. Trong Phần 2, chúng tôi sẽ đưa bạn đến với một số ví dụ cụ thể về cách triển khai chiến lược cho các vấn đề về kỷ luật phổ biến. Phần 2 XỬ LÝ CÁC VẤN ĐỀ KHÓ KHĂN THƯỜNG GẶP Chương 3 Ứng phó với những cơn cáu giận của trẻ K hi con vật vã, làm mình làm mẩy thì bé có thể đánh ngay vào điểm yếu của bạn. Thứ xuất hiện trong tâm trí bạn có thể là bối rối vì không hiểu nguyên nhân thực sự cho cơn cáu giận của con, là sự xấu hổ nếu con làm ồn ở nơi công cộng, hay là sự thất vọng vì không thể làm cho nó dừng lại. Hãy bắt đầu bằng cách kiểm tra các nguyên nhân khiến trẻ cáu giận. Một cơn làm mình làm mẩy thường xuất phát từ cảm giác thất vọng hoặc tức giận của trẻ. Có thể là trẻ muốn một điều gì đó nhưng không có được, hay thấy mà không lấy được. Đôi khi, nguyên nhân đơn giản chỉ là con thấy các bé khác làm điều gì đó nhưng bé không được làm hay không thể làm giống vậy vì chưa đủ lớn chẳng hạn. Tức giận là một cảm xúc tự nhiên mà tất cả chúng ta đều đã từng trải qua. Tức giận là một cảm xúc tự nhiên mà tất cả chúng ta đều đã từng trải qua. Sự tức giận có thể mang tính thích nghi, bởi vì nó cảnh báo chúng ta về khả năng điều gì đó là sai trái hoặc chúng ta đang gặp nguy hiểm. Thông thường, chúng ta biểu lộ sự tức giận thông qua hành vi, cử chỉ và ngôn ngữ. Một số phản ứng của chúng ta khi tức giận chỉ đơn giản thuộc về bản năng, chẳng hạn như những phản ứng sinh lý gồm: tăng nhịp tim, thở nhanh hơn, đỏ mặt,… Ở trẻ em, phản ứng tức giận có thể biểu hiện thành cơn thịnh nộ, vật vã. Trong chương này, chúng ta sẽ suy xét nguồn cơn sinh ra cơn cáu giận ở trẻ, những gì diễn ra trong não trẻ ở đỉnh điểm của cơn cáu giận này. Chúng ta sẽ bàn về các tác nhân điển hình gây nên cơn cáu giận ở trẻ và cách quản lý chúng. Bên cạnh đó là những mẹo xử lý cơn giận, và tiếp theo là ví dụ về việc từng bước áp dụng các chiến lược Huấn luyện và Thực hành tại cửa hàng tạp hóa. Cuối chương, chúng tôi sẽ hướng dẫn bạn những việc cần làm nếu cơn cáu giận của con có chiều hướng chuyển sang bạo lực, đồng thời cung cấp một số ý tưởng để xây dựng lại mối quan hệ giữa bạn và con nếu bạn cảm thấy nó đã chuyển sang chiều hướng xấu. NGUỒN CƠN SINH RA CƠN CÁU GIẬN Ở TRẺ Giận dỗi có thể xảy ra ở mọi lứa tuổi, chúng ta thậm chí còn thấy một số người lớn nổi cơn tam bành. Tuy nhiên, thường thì khoảng thời gian xuất hiện các cơn giận dỗi ở trẻ gắn với giai đoạn “khủng hoảng tuổi lên 2”. Ở tuổi này, trẻ không có đủ ngôn từ cũng như cách dùng từ ngữ để diễn tả cảm xúc của mình. Vì vậy, việc có thể giúp con giải tỏa cảm xúc được hay không phần nhiều là do bạn. Khi lên 3 tuổi, tình hình vẫn có thể tương tự vì vốn từ của trẻ không thể theo kịp tốc độ khám phá thế giới xung quanh của chúng. Rất nhiều bậc cha mẹ nhận thấy rằng khủng hoảng tuổi lên 3 thậm chí còn tồi tệ hơn tuổi lên 2, vốn đã được coi là rất khủng khiếp. Một số người như được lập trình để dễ dàng nổi nóng hơn những người khác. Từ 4 đến khoảng 6 tuổi, cơn cáu giận biến thành màn kèo nhèo, vòi vĩnh vì ích kỷ, nhưng con của bạn vẫn đang học cách sử dụng từ ngữ và điều chỉnh cảm xúc của bản thân. Những cơn làm mình làm mẩy của bé có thể mang hơi hướm có tính toán hơn. Như đã đề cập trong Chương 1, trẻ em ở lứa tuổi này đang cố gắng tìm hiểu xem chúng có thể tận dụng các mối quan hệ để chiếm lợi thế ra sao và thử các giới hạn để tìm cách khẳng định mình. Tuy vậy, chúng vẫn còn phải học nhiều để biết cách thể hiện cảm xúc của bản thân sao cho thích hợp. Khoảng từ 7 đến 9 tuổi, cơn cáu giận của trẻ có thể bắt đầu theo hướng tấn công nổi loạn, và hẳn là có phần tức giận nhiều hơn thất vọng. Trẻ ở lứa tuổi này đã có vốn từ ngữ khá hơn, nhưng có thể chúng vẫn chưa biết dùng ngôn từ để chuyển tải cảm xúc của mình. Càng lớn lên thì con người ta càng phải chịu nhiều áp lực hơn. Do vậy, đôi khi một số trẻ có nhu cầu bùng nổ để giải tỏa áp lực đó và đây cũng là chuyện không hiếm ở những lứa tuổi khác. Một số người như thể được lập trình để dễ dàng nổi nóng hơn những người khác; do đó, hãy xem lại tính cách của con để xác định tại sao cơn cáu giận của trẻ vẫn tồn tại. Ở tuổi lên 10 và 11, trẻ đang tiến dần đến tuổi dậy thì và thường muốn tách mình ra khỏi bố mẹ càng nhiều càng tốt. Bạn có thể thấy trẻ có thái độ lì lợm và thậm chí có thể chối bỏ sự bảo bọc, chỉ dạy của cha mẹ. Ở giai đoạn này, áp lực xã hội và áp lực học tập sẽ cao hơn. Vì vậy, trẻ sẽ hướng vào bạn bè và các đội nhóm xã hội để thu thập thông tin về thế giới xung quanh. Đối với một số em, tuổi dậy thì sắp hoặc đã bắt đầu sớm và sự thay đổi hormone có thể tàn phá cảm xúc của trẻ. Ở độ tuổi này, các bé đã có thể hiểu được mình đang cảm thấy thế nào nhưng có thể bị lúng túng về việc tại sao lại cảm thấy như vậy. QUẢN LÝ CÁC YẾU TỐ CẤU THÀNH CƠN GIẬN Ở TRẺ Nhiều cơn giận dỗi của trẻ có lý do rất đơn giản và bốc đồng. Chẳng hạn như, khi con có một mong muốn nhưng giới hạn đã được đặt ra, nên con sẽ thể hiện sự thất vọng và tức giận của bản thân bằng cách nổi cơn giận dỗi. Những trường hợp khác, nguyên nhân cũng không phức tạp hơn như vậy là bao. Vì thế, quản lý được mong muốn của trẻ là một chiến lược quản lý tiền đề của các hành vi. Câu hỏi đầu tiên bạn cần tự hỏi khi thấy cơn cáu giận bắt đầu là: “Con tôi có đang đói hoặc mệt không?”. Những tác nhân kích hoạt dạng đơn lẻ này đã gây ra nhiều cơn vật vã, ăn vạ ở trẻ em thuộc mọi lứa tuổi. Vì vậy, chuẩn bị một ít thức ăn nhẹ là hành động có tính ngăn ngừa, hay ít nhất là làm hạ nhiệt cơn giận dỗi của trẻ. Mặc dù vậy, bạn không thể giấu sẵn một giấc ngủ ngắn trong ví cho con được. Do đó, nếu con của bạn ngủ thiếp đi vì mệt mỏi sau cơn cáu giận thì cách chữa trị duy nhất cho sự mất sức này là ngủ. Bất cứ khi nào con bị mất giấc (thông thường là do lịch trình bận rộn trong ngày) thì hãy cố gắng tạo điều kiện thuận lợi để con ngủ một giấc ngắn trong thời gian bạn lái xe. Ngoài ra, bạn cần cố gắng đảm bảo giờ giấc ngủ nghỉ thông thường của con ngay ngày hôm sau. Bằng cách giảm thiểu các tiền đề, bạn có thể loại bỏ, hoặc ít nhất là giảm khả năng bùng phát cơn giận dỗi. Như đã trình bày ở trên, chúng ta có được gì từ những món ăn nhẹ và giấc ngủ ngắn cho trẻ? Câu trả lời là chúng ta đang cố gắng quản lý các yếu tố góp phần gây ra cơn giận dỗi của trẻ – chúng là những thứ làm tăng khả năng dẫn đến hành vi xấu. Do vậy, bằng cách giảm thiểu chúng, bạn có thể loại bỏ, hoặc ít nhất là giảm khả năng bùng phát cơn giận dỗi. Tuy nhiên, đói và mệt mới chỉ là hai yếu tố phổ biến, vẫn còn rất nhiều yếu tố khác nữa có thể kích hoạt cơn giận ở trẻ. Câu hỏi thứ hai bạn cần tự hỏi mình là: “Tôi có đưa con vào tình huống có thể kích hoạt cơn giận không?”. Nếu có, hãy xem có cách nào giúp con tránh được tình huống ấy không. Ví dụ, dời ngày sinh nhật vào thứ Ba sang cuối tuần, hoặc đến cửa hàng tạp hóa khi con không đi cùng. Chịu khó suy tính trước sẽ giúp bạn tránh được những cơn thịnh nộ tiềm ẩn hoặc chuẩn bị tốt cho sự xuất hiện của nó. Nếu bạn vẫn phải hiện diện trong một tình huống có tính khiêu khích, hãy áp dụng các Chiến lược Toàn diện - Chuyển hướng sự tập trung của con và Hành động như một huấn luyện viên đã được trình bày trong Chương 2. Trẻ chớm bệnh cũng có thể là nguyên nhân của một hành vi có vấn đề mà bạn thấy có vẻ như vô căn cứ. Con lên cơn sốt hoặc đau họng vào ngày hôm sau có thể gợi ý cho bạn về những lý do đằng sau hành vi xấu của bé ngày hôm trước. Chỉ cần một hành động đơn giản là công nhận cảm xúc của con cũng đủ để chặn đầu một cơn cáu giận. Đôi khi, bạn sẽ thấy con buồn bã. Nếu bạn có thể nắm bắt tâm trạng của con trước khi cơn giận diễn ra và gọi tên được cảm giác đó của bé, đôi khi hành động đơn giản này cũng đủ để chặn đầu cơn thịnh nộ. Sự tức giận mà trẻ bộc lộ thường liên quan đến việc nhận thức rằng không ai hiểu được cảm giác của chúng. Nếu bạn thể hiện rằng mình hiểu quan điểm của con thì điều đó có thể giúp hạ nhiệt một cơn cáu giận dữ dội. Có những tình huống ảnh hưởng đến trẻ và khiến trẻ nổi cơn cáu giận. Đó có thể là khi bé không vận động đủ, hay có chuyện gì đó không hay xảy ra ở trường. Đi du lịch hoặc ngồi quá lâu ở phòng chờ cũng có thể gây cho trẻ sự bức bối và cáu giận. Sẽ rất hữu ích nếu bạn chuẩn bị sẵn một số vật dụng cho trẻ giải trí, chẳng hạn như bút chì màu hoặc đồ chơi nhỏ. Tuy vậy, điều bạn thực sự cần là phải cảnh giác và thận trọng về cách tình huống này tác động đến con của bạn và xử lý nó. Chẳng hạn như, hướng dẫn con thường xuyên duỗi chân nếu phải ngồi chờ lâu sẽ giúp trẻ cảm thấy khá hơn. Hoặc trong tình huống đó, bạn cũng có thể cho con dùng/chơi các thiết bị di động trong khoảng thời gian giới hạn hàng tuần đã quy định để giúp trẻ đỡ chán. Nắm bắt được tác nhân kích hoạt cụ thể sẽ giúp bạn rất nhiều trong việc ngăn ngừa cơn cáu giận của con. Hãy xét xem bạn có thể hạ thấp các yêu cầu với con hay không. Cố gắng giữ cho môi trường của trẻ bình yên và không quá cạnh tranh. Nếu con trẻ căng thẳng, một chút quan tâm hơn từ cha mẹ có thể ngăn ngừa cơn làm mình làm mẩy bùng phát. Hãy chuẩn bị trước cho con nếu có những thay đổi trong kế hoạch hoạt động (như giải thích rõ tại sao lịch vui chơi bị gián đoạn, hoặc tại sao một yêu cầu bị từ chối). Áp dụng chiến lược Huấn luyện sau khi đã giải thích và mô tả thật rõ về hành vi cáu giận của con mà bạn không muốn thấy: “Có mấy lần, khi phải rời khỏi sân chơi thì con la hét, khóc lóc và không chịu đi mặc dù trước đó con đã được chơi đùa vui vẻ rồi. Con có nghĩ hôm nay con có thể không như vậy không?”. Nếu con đồng ý thì sau đó, bạn hãy đưa bé đến sân chơi và nhắc lại những lời cảnh báo khi gần đến giờ phải ra về. Nhắc con về lời cam kết, và hệ quả nếu không giữ lời hứa là sẽ không được đến sân chơi vào lần sau nữa. Còn nếu bé không chịu hứa, bạn chỉ đơn giản là cho con ở nhà. Khi con lớn hơn một chút, bạn có thể sử dụng các yếu tố khích lệ nếu trẻ tránh được cơn cáu giận. Ví dụ, bạn có thể khen ngợi con sau khi bé trải qua một thời điểm có nguy cơ cao nhưng không hề làm nư làm nũng gì cả. Lời khen ngợi đặc biệt, chẳng hạn như: “Mẹ biết con thực sự cảm thấy thất vọng và tức giận lúc đó, nhưng con đã biết cách thể hiện bằng lời nói thay vì có hành động không hay. Mẹ rất tự hào về con!”, sẽ cho bé thấy bạn không xem nỗ lực của con trong việc điều hòa cảm xúc là chuyện hiển nhiên. THEO DÕI CƠN GIẬN DỖI CỦA TRẺ Nếu con của bạn cứ tái diễn những cơn giận dỗi, bạn nên ghi chép, phân tích chúng theo mô hình ABC, bao gồm: Thời khóa biểu (giờ giấc ngủ nghỉ và các bữa ăn): __________________________ Điều gì đã xảy ra trước khi cơn giận dỗi bắt đầu: __________________________ Tình huống mà trẻ sắp phải có mặt, hay vừa buộc phải rời khỏi: __________________________ Những người xung quanh: __________________________ Điều gì xảy ra trong cơn giận dỗi: __________________________ Điều gì đã xảy ra sau cơn giận dỗi: __________________________ Bạn có thể làm khác đi như thế nào: __________________________ Với phần ghi chép các đặc điểm của cơn giận dỗi như trên, bạn có thể tìm ra mẫu số chung theo mô hình ABC. Khi đã xác định sự tái diễn của một số tác nhân kích hoạt thì bạn có thể thực hiện các điều chỉnh hữu ích nhằm ngăn ngừa và quản lý hiệu quả các cơn làm nư của trẻ trong tương lai. ĐỐI PHÓ VỚI CƠN GIẬN DỖI CỦA TRẺ Nếu bạn không dự báo được cơn bão sắp xảy ra thì sao? Đôi khi, cơn giận dỗi có thể thực sự vô duyên vô cớ. Trẻ chưa biết dùng ngôn từ để mô tả cảm xúc của chúng khi gặp phải những tình huống bực bội hoặc điên tiết, vì vậy chúng hành động thay vì dùng lời nói. Hành động đó có thể dao động theo mức độ từ một cơn giông gió đến một trận cuồng phong, tùy theo hoàn cảnh và tính cách của trẻ. Mục tiêu của bạn là phải làm trẻ hiểu hành vi làm mình làm mẩy sẽ hoàn toàn không đem lại lợi ích gì và chẳng dẫn đến đâu cả. Khi bắt đầu cơn giận, trẻ sẽ thu hút được sự chú ý của bạn. Vì vậy, cho dù mức độ nghiêm trọng của cơn giận dỗi đến đâu thì mục tiêu của bạn là phải làm trẻ hiểu hành vi làm mình làm mẩy sẽ hoàn toàn không đem lại lợi ích gì và chẳng dẫn đến đâu cả. Thay vì la hét hay có hành vi xấu, trẻ cần nói ra được cảm xúc của chúng. Việc của bạn là dạy trẻ cách làm được điều đó, đồng thời bạn phải nhận thức được rằng quá trình học kỹ năng này của trẻ cần có thời gian và sự lặp đi lặp lại liên tục. Áp dụng Chiến lược Toàn diện - Làm mẫu cho hành vi tốt để đặt nền tảng cho việc đối phó với cơn giận dỗi của con. Trẻ sẽ học được cách quản lý cảm xúc thông qua việc quan sát cách xử lý của người lớn (đầu tiên là cha mẹ). Vì vậy, trước khi bạn bắt đầu dạy con cách thể hiện cảm xúc bằng lời nói thay vì tức giận, hãy nhìn chăm chú vào gương và, nếu cần, hãy điều chỉnh bản thân bạn trước đã. Các cơn giận dỗi là hành vi hoàn toàn bình thường đối với một đứa trẻ, nhưng tất nhiên là dù có như vậy, bạn cũng không dễ dàng hơn trong việc xử lý chúng. Bạn hãy cố gắng giải quyết mà không giận dữ hay bị khuất phục. Đây là những lời khuyên của chúng tôi: - Giữ bình tĩnh. Sẽ hữu ích nếu bạn tự nhắc nhở mình rằng cơn giận dỗi của con là tự nhiên và đó không phải là phản ứng xấu. Áp dụng chiến lược Vờ không quan tâm (trong Chiến lược Toàn diện ở Chương 2) đối với tiếng ồn; tiếp tục làm việc của mình nếu bạn có thể và chờ đợi cơn bão lòng của con đi qua. Nếu bạn đang ở nơi công cộng, hãy đưa trẻ đến nơi vắng vẻ nhất có thể và chỉ cần ở lại với bé cho đến khi cơn ăn vạ lắng xuống. - Không tỏ ra tức giận hay chán ghét. Con của bạn đang trải qua một chuyện khá là thách thức. Vì vậy, đừng làm cho tình hình tồi tệ hơn bởi vì bạn sẽ không thể bắt con dừng lại bằng cách làm bé xấu hổ. - Đừng chiều chuộng. Đừng để con có được bất cứ điều gì mà con đang vòi vĩnh. Xoa dịu hay chiều ý con sẽ chỉ khuyến khích hành vi xấu này và làm tăng khả năng tái diễn mà thôi. - Đừng cố nói lý trong lúc con đang bùng nổ. Lúc này, con đang là một đại dương sôi sục cảm xúc và không còn tâm trí nào để nghe bạn nói về logic hay lý lẽ. - Không đe dọa trừng phạt. Nói với con những câu đại loại như: “Nếu con không thôi đi thì ba sẽ cho con khóc đã luôn”, cũng giống như đổ thêm dầu vào lửa vậy. - Gọi tên và thừa nhận cảm xúc của con. Khi con giận dỗi và mất kiểm soát, hãy nói với con rằng: “Mẹ hiểu con đang tức điên lên”. Một sự đồng cảm đơn giản như vậy cũng đủ để bé hiểu cảm giác tức giận không phải là điều xấu xa, con chỉ cần học cách thể hiện nó tốt hơn. - Hãy để cơn thịnh nộ tự chuyển biến. Áp dụng chiến lược Rút lui và Phớt lờ sẽ phù hợp nhất cho bạn. Nếu bé còn quá nhỏ, bạn chỉ cần ngồi bên cạnh và tự giữ bình tĩnh là đủ. Với bé lớn hơn, bạn có thể nói với con: “Ba biết con đang tức giận nhưng con sẽ phải vào phòng để khóc”. Hoặc bạn chỉ cần nói nhẹ nhàng nhưng dứt khoát: “Con vào phòng để bình tĩnh lại đi”. - Giảm thiểu tương tác vật lý. Nếu cơn giận của trẻ đang chuyển sang hướng động tay động chân thì hãy đưa bé đến nơi an toàn, ít nguy cơ trẻ tự làm hại mình. Bạn cũng có thể dùng các rào cản vật lý để ngăn bé khỏi kích động tay chân. Đừng để con tấn công bạn hay bất cứ ai khác, hoặc tự làm tổn thương chính mình, hủy hoại tài sản của bé hay người khác. - Nhớ rằng con của bạn không phải là kẻ thù. Hãy luôn nhớ rằng con trẻ cần bạn giúp học cách cư xử chín chắn. Bé cần biết khi chúng mất khả năng tự kiểm soát thì sẽ có cha mẹ ở cạnh bên để giúp chúng lấy lại bình tĩnh. Nếu bạn đáp trả sự bùng nổ của con bằng tiếng quát tháo hay đòn roi thì bạn đã vuột mất cơ hội trở thành hình mẫu cho con trong cách xử lý những cảm xúc khó chịu. Khi con bình tĩnh trở lại và cơn giận đã qua đi, đó chính là thời điểm thích hợp để bắt đầu hàn gắn và vỗ về, an ủi tinh thần con. Hãy lau mặt con, cho bé uống nước, để những gì đã qua thuộc về quá khứ và quay trở lại với mối quan hệ gia đình tốt đẹp của bạn. Một cuộc trò chuyện ngắn để tái khẳng định với con rằng việc có cảm xúc tức giận không phải là chuyện sai trái hay xấu xa, nhưng con phải nói ra điều đó thay vì vật vã giận dỗi. Đừng kéo con trở lại với cảnh tượng đã kết thúc khi mà con vừa bình tâm lại. Sau đó, bạn có thể vận dụng phương pháp Huấn luyện và Thực hành để con thực tập lại tình huống đã khiến con nổi giận. Với trẻ lớn hơn, bạn có thể thảo luận về nguyên nhân gây ra sự bùng nổ cảm xúc của con và cách giải quyết vấn đề đó. Nếu hợp tác cùng nhau, bạn và con có thể truy được đến gốc rễ của vấn đề và giúp con tìm được cách bộc lộ cảm xúc tức giận của mình hiệu quả hơn trong tương lai. Nhưng một lần nữa, đây cũng nên là cuộc trò chuyện rất ngắn chứ không nên dài dòng thuyết giáo. Những mục tiêu chính bạn cần đạt được trong cơn cáu giận của con là tránh tăng cường hành vi xấu này, giúp con nói ra cảm xúc và hướng dẫn con một hành vi thay thế hợp lý hơn, còn việc lấy lại bình tĩnh là nhiệm vụ của con. Bạn can thiệp để giáo dục con và giúp con vượt qua cơn cáu giận, nhưng bạn không cần gánh lấy trách nhiệm giải quyết những cảm xúc của con mỗi lần bé phiền muộn. Trẻ cần phải trải nghiệm chu kỳ bình tĩnh - khó chịu - bình tĩnh để học cách tự quản lý bản thân và cảm xúc của mình. Hãy luôn hành xử nhất quán với con để bé biết mình có thể mong đợi gì từ bạn vào những lúc tinh thần bất ổn vì trẻ rất dễ hiểu sai và nhầm lẫn trong những tình huống đó. Bạn cần lưu ý rằng Chiến lược Toàn diện - Sử dụng phần thưởng và các yếu tố khích lệ không thích hợp khi con đang giận dỗi. Bất kỳ phần thưởng nào, cho dù có thể ngăn được cơn cáu giận, thì cũng sẽ củng cố hành vi xấu kia và về lâu dài, bạn sẽ cần ngày càng nhiều phần thưởng hơn. Thay vào đó, hãy khen ngợi ngay khi thấy con bắt đầu dịu lại. Bạn thậm chí có thể làm điều này ngay khi bé ngừng khóc hoặc la hét để thở lấy hơi. Tranh thủ những khoảng lặng này để dịu dàng nói với con những câu như: “Ồ, tốt rồi, con bắt đầu bình tĩnh lại rồi đó”. Cách làm này có thể hạ nhiệt cơn giận của bé ngay lúc ấy. Sau đó, khen ngợi con vì cuối cùng con đã bình tâm trở lại. Sau tất cả, khi con bắt đầu lắng xuống thì đừng chấp nhất sự bực tức nào còn sót lại, bất kể bạn cảm thấy phiền lòng thế nào, có như vậy thì bạn mới không làm nó tái phát lần nữa. Trẻ cần phải trải nghiệm chu kỳ bình tĩnh - khó chịu - bình tĩnh ÁP DỤNG CHIẾN LƯỢC HUẤN LUYỆN VÀ THỰC HÀNH CHO TÌNH HUỐNG Ở CỬA HÀNG TẠP HÓA Cửa hàng tạp hóa là nơi mà các phụ huynh thường lập tức nghĩ đến khi nói về tình huống con mình nổi cơn ăn vạ. Từng kệ hàng trưng bày đủ thứ hàng hóa mà một đứa trẻ có thể tưởng tượng ra và được sắp xếp rất hấp dẫn bởi những bậc thầy tiếp thị. Và sau đó là các loại kẹo trong tầm với của trẻ ở quầy tính tiền. Có quá nhiều thứ mà trẻ muốn ở các cửa hàng tạp hóa nhưng hết giới hạn này đến giới hạn khác được cha mẹ đề ra. Tất cả những điều này đều có thể kích động cơn vật vã, giận dỗi của trẻ. Kết hợp chiến lược Huấn luyện và Thực hành dưới đây nếu con của bạn dễ bị kích động khi đến các cửa hàng tạp hóa. Bạn có thể điều chỉnh những điều sau đây để áp dụng trong những tình huống ở nơi công cộng khi con có nguy cơ bị kích động. Sáu bước áp dụng chiến lược Huấn luyện và Thực hành: 1. Chọn thời điểm bạn muốn huấn luyện con, khi mà bạn không nhất thiết phải mua hàng hóa gì. Bạn không nên tập trung vào bất kỳ điều gì khác ngoài con để buổi huấn luyện đạt hiệu quả. 2. Huấn luyện con cách cư xử mà bạn mong muốn, nhắc cho trẻ nhớ các kiểu hành xử xấu mà trẻ đã phải vất vả vượt qua trong quá khứ. Bạn cũng cần cảnh báo trước về hệ quả sẽ xảy ra nếu trẻ gây rắc rối (như chạy trốn, giận dỗi vì đòi mua thêm gì đó khi chờ thanh toán,…). 3. Thực hiện chuyến đi thực tế. Giữ lộ trình trong cửa hàng như thường lệ nhưng luôn tập trung vào con. Tiếp tục nhắc nhở con và liên tục khen ngợi hành vi thích hợp của bé bằng cách đưa ra những lời khen ngợi cụ thể, như: “Mẹ thích con đi ngay bên cạnh giỏ hàng như thế này thay vì chạy lên chạy xuống giữa lối đi!”. 4. Hãy sẵn sàng đối mặt với một hệ quả tiêu cực như đã thảo luận trong Chương 2, nếu mọi thứ đi ngược với dự tính. Áp dụng thời gian tách biệt (Time-Out) với con trong cửa hàng, hoặc rời khỏi đó bất kể giỏ của bạn đầy hàng hay chưa. Đây là lý do tại sao chuyến đi mua sắm này chỉ đặt nặng mục đích luyện tập cho con chứ bạn không bị áp lực phải mua được gì về nhà. 5. Hãy lịch sự hết mức có thể với các nhân viên trong cửa hàng, bởi lẽ có nhiều khả năng là họ sẽ giúp đỡ bạn khi cần. 6. Sau cùng, tiến hành điều chỉnh cho buổi huấn luyện tiếp theo. Nếu thấy con chưa thực sự sẵn sàng, hãy quyết định không đưa bé đi cùng trong tương lai gần. Cơn giận dỗi của con trẻ tại cửa hàng vẫn là chuyện gây lúng túng và xấu hổ cho nhiều phụ huynh trong tình huống này, bởi lẽ nó ảnh hưởng đến những người đang mua sắm ở đó, dù rất có thể họ đã từng trải qua hoàn cảnh tương tự khi con họ còn nhỏ. Tiến sĩ Pete vẫn còn nhớ cảnh ông ngồi trên sàn nhà, ngay lối đi giữa các kệ hàng của siêu thị Tom Thumb, vận dụng các chiến lược vừa nêu trên để xử lý cơn làm nư của con trai, toát mồ hôi và vô cùng xấu hổ. Tiến sĩ Pete chia sẻ: “Điều liên tục xuất hiện trong tâm trí tôi khi ấy là nếu tôi thực hiện thành công các chiến lược thì sẽ ít khi gặp lại cảnh này; còn ngược lại, nếu tôi không kiên định thì chuyện này sẽ xảy ra mọi lúc. Vì vậy, tôi quyết định vượt qua nỗi xấu hổ để thu được lợi ích lớn sau đó”. Tiến sĩ Pete kiên trì với giải pháp của mình và các cơn giận dỗi của con ông giảm dần, rồi không còn nữa (Con trai ông hiện giờ đã là một sinh viên đại học có khả năng kiểm soát rất tốt cảm xúc của mình). Nếu cần, bạn hãy vận dụng chiến lược Phớt lờ, lờ đi mọi ánh mắt đàm tiếu của tất cả mọi người trong cửa hàng và tập trung vào việc giúp con vượt qua cơn cáu giận. ÁP DỤNG CHIẾN LƯỢC RÚT LUI Nếu con của bạn là đứa trẻ giàu cảm xúc, dễ nổi giận thì bạn nên thử có phản ứng đồng cảm bằng cách công nhận cảm giác của bé. Bạn chỉ cần nói: “Mẹ hiểu cảm giác của con lúc này” với một giọng nói dịu dàng và bình tĩnh. Nếu không, bạn hãy chuyển sang chiến lược Rút lui. Đối với những đứa trẻ chỉ đang làm trò để kiểm tra xem phản ứng của bạn thế nào thì chiến lược Rút lui sẽ đặc biệt hữu ích. Nếu con mè nheo ở nhà thì rút lui sẽ là lựa chọn hợp lý dành cho bạn, vì khi đó bạn có thời gian tương đối dư dả. Vì sự nhất quán trong tất cả các chiến lược này là điều cần thiết, do đó phải đảm bảo bạn không có kế hoạch nào cần thực hiện trong vòng khoảng một tiếng đồng hồ sau đó. Bạn có thể thoát ly khỏi cơn giận dỗi của trẻ bằng cách vận dụng các cách sau: - Đáp lại trẻ bằng những câu nói nhạt nhẽo, máy móc như: “Mẹ hiểu rồi”. Cách này sẽ cho phép bạn trả lời bất kỳ câu nói nào của trẻ trong cơn giận dỗi mà không làm tăng thêm hành vi xấu. Con có thể thử bạn một lúc nhưng nếu bạn cứ tỏ ra không bị lay chuyển thì hầu hết các bé sẽ bỏ cuộc. - Đừng nghĩ rằng mình cần phải biện hộ với con về những giới hạn đang áp dụng hay phải giải thích lý do cho bất cứ điều gì khiến bé giận dỗi, bởi vì những kiểu trao đổi này có thể làm tăng cơn thịnh nộ của trẻ. - Đặt ra các điều kiện mà theo đó bạn sẽ thảo luận với con rõ hơn về tình huống đang diễn ra chứ không chỉ đơn thuần là những câu trả lời vô vị. Ví dụ, “Khi nào con bình tĩnh lại thì chúng ta sẽ nói về lý do tại sao con không thích quy định này”. - Nói càng ít càng tốt. - Bắt đầu bận rộn với những công việc nhàm chán (như công việc nhà). Điều này giúp bạn tập trung trong khi chờ con bình tĩnh lại. Mọi điều bạn nói trong cơn làm mình làm mẩy của con nên được nói bằng giọng nhỏ nhẹ, bình tĩnh để làm gương cho con thấy những gì bạn muốn con cũng sẽ làm. THẤU HIỂU NHỮNG CƠN CÁU GIẬN MANG HƠI HƯỚNG BẠO LỰC Một số trẻ có xu hướng thể hiện bạo lực khi tức giận. Đôi khi, chúng sẽ đấm, đá làm cơn tức giận leo thang để thu hút sự chú ý của cha mẹ. Điều này có thể xảy ra khi bạn cố tình lờ đi cơn giận dỗi của con. Hành vi này cũng khá là thường tình nhưng không có nghĩa là bạn cho phép nó thoải mái xảy ra. Nếu đánh người khác là một trong những điều cấm kỵ tuyệt đối ở gia đình bạn (chúng tôi khuyên bạn nên như vậy) thì trong bất kỳ trường hợp nào, bé cũng không được phép đánh bạn hoặc bất cứ ai khi cáu giận. Nếu bạn đủ sức khống chế con thì phải ngay lập tức áp dụng Thời gian Tạm lắng khi trẻ có hành động bạo lực. Nói với trẻ bằng giọng nghiêm nghị và dứt khoát: “Không được đánh, con úp mặt vào tường!”, và bắt đầu Thời gian Tạm lắng. Khi trẻ lớn lên và khỏe mạnh hơn thì việc khống chế trẻ có thể gặp nhiều khó khăn hơn. Ngay cả một số bé mới 4 tuổi nhưng cũng quá khỏe đến mức cha mẹ phải chật vật thì mới giữ an toàn được trong cơn thịnh nộ của con. Không may là tình huống này làm dấy lên một vấn đề hóc búa: bạn không cho phép con đánh, nhưng lại khó tìm được hình phạt nào để áp dụng với con trong cơn giận dỗi. Điều này khiến tình huống trở nên hỗn loạn. Vì vậy, chiến lược bạn áp dụng cần có khả năng kiểm soát thiệt hại. Hãy đưa tất cả những đứa trẻ khác ra khỏi khu vực của con và làm mọi cách để không bị trúng đòn của con (như dùng ghế, gối, hoặc bất cứ thứ gì để ngăn chặn). Nếu cần, bạn cứ bỏ đi chỗ khác nhưng phải lặng lẽ làm điều đó để không thêm phần kịch tính cho tình huống, thậm chí bạn phải đi thật nhanh để con không đuổi kịp. Bởi lẽ chúng ta phải nhớ là trẻ có hùng hổ ăn vạ thì cũng chỉ để thu hút sự chú ý mà thôi. Vì vậy, bạn phải tách mình ra khỏi con bằng cách bỏ đi hoặc đưa con ra chỗ khác. Một khi tình huống đã leo thang đến mức bạo lực thì hầu như bạn không thể làm gì để ngăn nó lại được nữa. Do đó, bạn hãy cứ để cho nó tự diễn biến miễn là con không gây tổn thương cho bạn, cho chính mình hay bất cứ ai khác. Trẻ có hùng hổ ăn vạ thì cũng chỉ để thu hút sự chú ý mà thôi. Sau khi kết thúc, bạn nên áp dụng một hình phạt cho hành vi bạo lực, đánh người của con, đặc biệt là nếu con không còn quá nhỏ. Đừng mổ xẻ đào bới quá chi tiết cơn cáu giận vừa qua của con; bạn và vợ/chồng hoặc bất kỳ người lớn nào khác có can dự vào tình huống đều phải phân tích những gì vừa xảy ra theo mô hình ABC. Mục tiêu của bạn là kiểm soát được bất kỳ yếu tố nào góp phần gây nên cơn thịnh nộ của con trong tương lai nhằm giảm khả năng xảy ra các tình huống tương tự. Tuy vậy, đôi khi cơn cáu giận đầy bạo lực vẫn xảy ra bởi một tác nhân kích hoạt khác. Đây sẽ là một quá trình học hỏi cho vợ chồng bạn, và dần dần bạn sẽ thấy mức độ cáu giận này sẽ thuyên giảm. Nếu tình hình không được như vậy hoặc chỉ cần bạn thấy những cơn giận dỗi kiểu này quá sức chịu đựng, Chương 11 sẽ đưa ra một số dấu hiệu để bạn kiểm tra xem có cần đến sự trợ giúp chuyên môn không. XÂY DỰNG LẠI MỐI QUAN HỆ VỚI CON Quá nhiều vấn đề về kỷ luật và ngày càng nghiêm trọng, chẳng hạn như hành động bạo lực, có thể dẫn đến cảm giác rằng mối quan hệ giữa bạn và con đang tồi tệ đi. Nếu bạn cảm thấy như thế, chúng tôi đề nghị bạn hãy xây dựng lại mối quan hệ với con trước khi áp dụng bất kỳ cách can thiệp định hướng hành vi nào khác trong quyển sách này. Đây là những chiến lược bạn có thể làm tại nhà. Hãy xóa sạch mọi ác cảm định kiến, bắt đầu lại từ đầu hoặc ít nhất là giở sang trang mới. Bạn có thể xây dựng lại mối quan hệ với con bằng các cách tiếp cận sau: Lên danh sách các đức tính tốt đẹp của con – những đặc điểm mà bạn thích ở bé. Trên thực tế, hãy viết chúng ra và đề nghị vợ/chồng bạn cũng làm như vậy. - Hãy nhớ lại những lần con đặc biệt hữu ích hoặc có biểu hiện tốt. Không nhất thiết phải là khi trẻ đối xử tốt với bạn, mà bao gồm cả cách bé đã đối xử với bạn bè, thầy cô và các thành viên khác trong gia đình, hay thậm chí là với các vật nuôi. Hãy đưa hết vào danh sách. - Ghi lại những điểm ở con mà bạn thấy khó xử lý nhất, và sau đó tìm một hướng tích cực để nhìn nhận về chúng. Ví dụ, đối với một đứa trẻ bướng bỉnh, bạn có thể thấy bé rất tự tin với chính kiến của mình và khẳng định bản thân một cách mạnh mẽ. Vì vậy, nếu trẻ học được cách khai thác, kiểm soát đam mê và bản thân mình, điều đó sẽ rất hữu ích cho trẻ trong tương lai. - Cam kết dành ra khoảng thời gian đặc biệt ở bên con. Chỉ cần 15 đến 20 phút đều đặn hàng ngày hoặc ít nhất vài lần trong tuần, bạn ở bên con, cho con tùy chọn hình thức vui chơi, hoạt động tại nhà với nhau. Đặc điểm của thời gian đặc biệt này là “một đối một”: ba/mẹ và con. Bạn cần ngưng phán quyết trong thời gian này và dành toàn quyền chỉ đạo các hoạt động cho con. Thời gian đặc biệt có thể dành cho việc chơi một trò chơi, đi xe đạp hoặc đơn giản là nằm xích lại gần nhau trước khi ngủ. Bạn không nên có bất kỳ ý kiến gì về các hoạt động con đã lựa chọn hay cách con hành động. Mục đích là tạo ra một khoảng thời gian mà con không cần lo lắng sẽ gặp rắc rối, chỉ việc thoải mái tương tác với bạn. Đừng phá vỡ lời hứa của bạn về cam kết thực hiện những khoảng thời gian đặc biệt này và cũng không được phép biến chúng thành thời điểm để tranh cãi. Nếu không, bạn sẽ tự đẩy mình ra xa con hơn. - Chia sẻ với con những suy nghĩ mà bạn đã viết về con khi áp dụng chiến lược Khen ngợi hành vi tốt. Bạn không cần nói về tất cả các ưu điểm của con một lần, mà cứ rả rích trong các cuộc trò chuyện. Hãy khen ngợi những điểm tốt của con ngay cả khi chúng xuất hiện cách đây đã lâu. Ngoài ra, bạn cũng nên tìm kiếm các lý do hợp lý khác để khen con thường xuyên nhất có thể. Việc xây dựng lại mối quan hệ không diễn ra tự động, nhanh chóng mà sẽ cần thời gian. Mặc dù bạn có thể gặp thất bại nhưng hãy cứ tiếp tục thêm vào danh sách của mình những điểm đáng yêu của con một cách tích cực nhất có thể. Hãy đảm bảo cả bạn và vợ/chồng, hoặc người cùng bạn nuôi dưỡng con, đều thừa nhận rằng không ai trong chúng ta là hoàn hảo. Chúng ta đều có lúc “nổi điên” lên, hay hết lần này đến lần khác không giữ được bình tĩnh. Vì vậy, hãy đầu tư thời gian ở bên con ngay từ bây giờ bởi điều đó sẽ đem lại lợi ích về lâu dài cho cả gia đình bạn. *** Tóm lại, các cơn giận dỗi của trẻ có thể biến thành “trận cuồng phong” đấm đá tay chân và la hét, khóc lóc. Tuy vậy, nếu nhìn xuyên suốt thì đó là lúc trẻ đang cố gắng bộc lộ cảm xúc theo cách duy nhất mà chúng biết. Và như vậy, bạn sẽ hiểu rõ hơn về cảnh tượng đang chứng kiến. Biết được lý do tại sao điều này xảy ra sẽ giúp bạn xử lý nó một cách không căng thẳng. Mặt khác, bản thân việc giận