🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Horrible Geography – Miền Cực Lạnh Cóng Ebooks Nhóm Zalo PERISHING POLES Lời  Anita Ganeri Minh họa  Mike Phillips Bản tiếng Việt xuất bản độc quyền theo hợp đồng chuyển nhượng giữa Scholastic UK Limited và Nhà xuất bản Trẻ. Biểu ghi biên mục trước xuất bản được thực hiện bởi Thư viện KHTHTP.HCM Ganeri, Anita, 1961- Miền cực lạnh cóng / Anita Ganeri ; ng.d. Trịnh Huy Triều ; Mike Phillips m.h. - T.P. Hồ Chí Minh : Trẻ, 2008. 126tr. : minh họa ; 19cm. - (Horrible geography). Nguyên bản : Perishing poles. 1. Vùng địa cực -- Văn học thanh thiếu niên. I. Kiều Hoa d. II. Phillips, Mike m.h. III. Ts: Perishing poles. 919.8 -- dc 22 G196 Người dịch: Trịnh Huy Triều nhà xuất bản trẻ 4 GIỚI THIỆU Những giờ địa lý. Buồn như chấu cắn nhỉ? Một số thầy dạy địa làm bạn cóng bằng những kiến thức buốt óc với đủ thứ từ ngữ quái đản... BÀI HÔM NAY LÀ VỀ BĂNG TỎA*. TA BẮT ĐẦU VỚI SỰ BĂNG PHONG*, SAU ĐÓ SANG BĂNG HỒ*. CÁI NHÌN LẠNH BĂNG BRRRR...! * Dịch nôm na thì băng tỏa là một thuật ngữ “tinh vi” để chỉ việc một nơi bị băng phủ như thế nào. Băng phong là nền đất bị đóng băng di chuyển và lún xuống khi băng tan ngấm xuống đất vào mùa xuân. Băng hồ là những khoảnh nước bị biển băng bao bọc. Cá là bạn sẽ chẳng muốn bị hỏi đâu! BĂNG BÓ? BĂNG KEO? 5 Thôi, tạnh đi! Chưa biết chừng còn tệ hơn nữa kia. Tệ hơn nhiều. Nếu bạn tưởng lớp học của bạn ẩm ướt và lạnh giá kinh hồn thì hãy cảm ơn số phận vì bạn không phải đến một trường lạnh co-óng ở Bắc hoặc Nam cực. Lúc đó thì bạn còn mải lo giữ ấm, chả có thời giờ đâu mà kêu ca. BA-ÀI H-ỌC H-ÔM NA-AY LÀ VỀ... CƯ-Ứ TH-Ế LÀ H-ẾT NGA-ÀY! Tin xấu là miền cực giá lạnh là nơi lạnh nhất, băng giá nhất và khô nhất trên cả hành tinh lạnh giá của chúng ta. Nó còn thuộc vào hàng gió nhất nữa. Mà lại xa khủng khiếp. Thực ra đó chính là tận cùng của Trái đất và bạn chả còn đi được đâu xa hơn thế nữa. Càng may, chắc bạn nghĩ thế. Bé cái nhầm. Tin tốt là miền cực lạnh cóng ấy lại là những mẩu tuyệt vời nhất của địa lý xưa nay. Bạn sẽ sớm mắc chứng ám ảnh vùng cực thôi (nếu giá lạnh chưa cắn bạn trước). Thấy cứng hết cả chân rồi à? Đừng hoảng. Cái hay của Địa lý Kinh dị là bạn có thể thăm thú nhưng nơi xa tít xa mù mà chả phải ra khỏi nhà. Cuốn sách này là lý tưởng đối với các khách lữ hành salon. Y sì như bạn. Vậy thì hãy kiếm một cái ghế tựa thật ngon mà ngồi cho thoải mái vào. Thử tưởng tượng xem thầy địa lý của bạn tá hỏa cỡ nào trước những hiểu biết về vùng cực mới toe của bạn. Mà bạn thì ngay cả cây gắp đá cũng chả cần phải mang theo nữa. 6 Nếu bạn đã ngứa ngáy muốn biết miền cực là thế nào (mà không cần phải đứng dậy), hãy thử một thí nghiệm đơn giản xem nhé. Chờ đến một ngày đông thật là lạnh. Ở châu Âu thì đó là ngày mà sáng ra thấy có xe ủi tuyết ngoài cửa ấy. Đó là ngày mà việc đến trường là HOÀN TOÀN KHÔNG ĐƯỢC BÀN ĐẾN! Bắt con nhỏ em bạn ra ngoài trời. (Vài phút thì gọi nó vào. KHÔNG ĐƯỢC QUÊN). Nhìn nhỏ em thật kỹ. Liệu nó có a. nổi da gà, b. đông cứng, hoặc c. trưng ra một cái mũi tím tái không? Nếu tất cả các câu trả lời là khẳng định thì bạn đã có ít nhiều khái niệm về vùng cực là thế nào rồi đấy. (Đừng lo, con em bạn không thể mách được. Răng nó gõ có ngừng được đâu). Và đó là cái mà cuốn sách này nói đến. Phải, lạnh hơn cả hầm lạnh lạnh nhất, và bị bao phủ một lớp băng dày tới vài ngàn mét, miền cực là nơi lạnh nhất hành tinh. Trong Miền Cực Lạnh Cóng bạn có thể... • học cách điều khiển xe chó kéo của người Inuit. • tìm những con voi ma-mút đông cứng bị vùi trong băng. CHẢ THẤY TĂM HƠI ĐÂU CẢ NHỈ? 7 • nếm thử các thứ trong dạ dầy tuần lộc. • theo vết một núi băng to bằng cả nước Bỉ cùng với nhà băng học* sừng sỏ Gloria. MỪNG BẠN ĐẾN CHƠI * Nhà băng học là người chuyên nghiên cứu về băng (chứ không phải nhà băng). Thế là có người hiểu được thầy giáo lải nhải cái gì rồi. Địa lý này chả giống gì ngày xưa. Và nó gay cấn khủng khiếp luôn. Nhưng coi chừng đấy - quấn cho thật ấm trước khi đọc cuốn sách này, kể cả có ngồi trong nhà. Bạn đang sắp dấn thân vào cuộc phiêu lưu băng giá, da gà tha hồ mà chạy khắp sống lưng. 8 CUỘC ĐUA ĐẾN CỰC 1 tháng Mười một năm 1911, McMurdo Sound, Nam cực Buổi sáng giá lạnh, một nhóm người chia tay với các bạn đồng hành. Ai nấy đều có vẻ trang trọng. Liệu họ có còn gặp lại bạn bè không? Không ai biết cả. Bởi lẽ họ sắp dấn thân vào một cuộc phiêu lưu lớn nhất trong đời. Họ đang cố trở thành những người đầu tiên đến được cực Nam để lưu danh trong sử sách. Một chuyến đi khó khăn kinh khủng qua Nam cực mênh mông băng giá đang chờ họ. Một người đã được nếm mùi. Chín năm trước thuyền trưởng Robert Falcon Scott dẫn đầu một đoàn thám hiểm đã đến cách cực Nam chưa đầy một trăm cây số nhưng thời tiết giá buốt và gió dữ dội đã buộc họ phải quay lại. Lần này con người sắt đá đó quyết chí chỉ có thành công hoặc chết. CỨ LỐI NÀY MÀ ĐI NHÁ. LÀM NHƯ NGƯỜI TA KHÔNG BIẾT ĐÂU LÀ HƯỚNG NAM! Việc chuẩn bị cho chuyến đi chiếm gần trọn một năm. Rồi ngày 1 tháng Sáu năm 1910, chiếc Terra Nova, một chiếc tàu săn cá voi được sửa lại và gia cường để phá được băng, đã rời nước Anh. Sáu tháng sau, sau một chuyến hải hành bão táp, Terra Nova đã bỏ neo giữa đám băng trôi ở McMurdo Sound. Scott và người của ông dựng một ngôi nhà gỗ bên bờ mũi Evans trên đảo Ross để trú tạm qua những ngày đông tối tăm dài dằng dặc. (Ở bán cầu nam mùa ngược hẳn. Từ tháng Ba đến tháng Mười là mùa đông). 9 LÀM CHO TÔI CÁI BỒN TRỒNG CÂY Ở CỬA SỔ ĐƯỢC KHÔNG? Đương đầu với cái lạnh kinh hoàng, họ lui cui chuyển đồ tiếp tế bố trí dọc đường và tiến hành các thí nghiệm. Tối tối họ nghe máy quay đĩa và xem phim đèn chiếu giết thời gian. Càng lâu càng tốt. LẠI HƯƠU MŨI ĐỎ RUDOLF! Rồi cuối cùng thì chuỗi ngày chờ đợi cũng hết. Đã đến lúc tấn công địa cực. Khi nói lời tạm biệt, vẻ mặt buồn bã của thuyền trưởng trông lạnh lùng và bình tĩnh nhưng trong đầu thì những ý nghĩ cứ chạy nháo nhào cả lên. Ông yên lòng rời London vì biết rằng địch thủ lớn nhất của mình, nhà thám hiểm tài ba người Na Uy, Roald Amundsen đã lên đường đến Bắc cực ở đầu bên kia Trái đất. Amundsen hy vọng sẽ đến được cực Bắc trước tiên nên nhường cực Nam lại cho Scott. Đó là ông tưởng vậy. Vào ngày 6 tháng Tư năm 1909, người Mỹ Robert Peary tuyên bố đã đến được cực Bắc làm sụp đổ dự định của Amundsen. Không nói với ai một câu nào, Amundsen đầy tham vọng lập tức đổi hướng nhằm phía Nam mà đi. Scott biết tin này qua bức điện Amundsen gửi đến như sau: 10 FRAM LÀ TÊN CON TÀU CỦA AMUNDSEN Nhưng lúc đó thì Amundsen đã trên đường đi rồi. Thế là cả hai đều không còn đường lùi. Cuộc đua đến cực Nam đã thực sự bắt đầu. Mười ngày sau khi Scott đến nơi thì Amundsen cùng bầu đoàn của mình cũng cập vịnh Cá Voi ở bãi băng Ross và dựng trại (tên là Framheim). Mọi thứ đều theo đúng kế hoạch. Trong lúc Scott và người của mình nói lời từ biệt thì Amundsen đã xuất phát. THÁI BÌNH DƯƠNG TRẠI CỦA TRẠI CỦA SCOTT LỘ TRÌNH BIỂN ROSS ĐẢO ROSS AMUNDSEN LỘ TRÌNH CỦA AMUNDSEN CỦA SCOTT BÃI BĂNG TRẠM TIẾP TẾ LỀU CỦA SCOTT ĐƯỢC ROSS TÌM THẤY TẠI ĐÂY CỰC NAM 11 Tháng Mười hai năm 1911/tháng Giêng năm 1912 Lúc Scott rời mũi Evans thì Amundsen đã đi trước ông tới 12 ngày. Và cách biệt càng gia tăng. Đến ngày 17 tháng Mười một thì Amundsen già dơ và người của ông đã đến điểm nửa đường là chân dãy núi Transantarctic (liên nam cực). Lúc này lại có một trở ngại khác chắn đường họ - một sông băng dốc đứng gọi là sông băng Axel Heiberg. Con sông lỗ chỗ những khe nứt to tướng với các khối băng khổng lồ nằm rải rác. Để vượt qua sườn dốc hung hiểm phải mất đứt bốn ngày gãy lưng. Nhưng rốt cuộc họ đã lên đến đỉnh. Đến đó thì ngăn cách họ với địa cực chỉ là một khoảng mênh mông toàn băng trắng toát (gọi là cao nguyên cực) trải dài hút tầm mắt. MÌNH GẦN ĐẾN NƠI CHƯA NHỈ? Thế rồi tai họa ập đến. Thời tiết đột nhiên thay đổi. Suốt hai tuần liền bão tuyết mịt mù và gió dữ quét ngang cao nguyên. Những người Na Uy gan góc chỉ còn có nước dựng cái lều mỏng manh của họ sau lưng một tảng băng và cầu nguyện. May sao mà trời cao nghe thấy lời họ. Gió đột ngột tắt và trời quang hẳn. Với nắng chói và trời xanh, đoạn đường còn lại đúng là một cuộc dạo chơi. Ngày 14 tháng Mười hai, Amundsen và những người đồng hành kiên cường của ông cuối cùng đã đặt chân đến cực Nam. Không 12 nói một lời, họ lặng lẽ bắt tay nhau. Chả còn gì để mà nói cả. Họ đã làm được - và thế là đủ. Nhưng họ cũng không dám dừng lại quá lâu. Họ quá biết rằng thời tiết có thể thay đổi bất cứ lúc nào. Amundsen bỏ ra ba ngày để xác định vị trí của họ thật cẩn thận bằng kính lục phân (một dụng cụ hàng hải ngày trước dùng để đo góc giữa mặt trời và đường chân trời) để chứng minh cho mọi người rằng ông đã thực sự làm được. Trước khi rời đi họ dựng lều và cắm một lá cờ Na Uy trên đỉnh. Amundsen còn để lại lời nhắn cho Scott, nhờ ông này chuyển tin thắng trận của ông đến vua Na Uy. Lời nhắn viết rằng: Thuyền trưởng Scott thân mến, Vì chắc ông sẽ là người đầu tiên sau chúng tôi đến được đây nên tôi tha thiết nhờ ông chuyển thư này lên đức vua Haakon VII. Nếu ông có thể dùng được thứ gì còn lại trong lều thì xin chớ do dự. Trân trọng. Mong ông trở về an toàn. Kính thư, Roald Amundsen Sáu tuần sau những người Na Uy đã về tới Framheim an toàn và mạnh khỏe. Họ đã hoàn thành hành trình kỳ công 2.500km của mình trong 98 ngày. Trong lúc đó thì Scott đang lâm vào cảnh tuyệt vọng. Khi Amundsen tự hào chụp hình tại cực Nam thì Scott và người của ông đang vật lộn trên một con sông băng phản phúc khác là sông băng 13 Beardmore, cách đó gần 640km. Cuối cùng, vào đúng năm mới, 1912, họ cũng tới được cao nguyên cực. Bấy giờ cái đích đã ngay trước mắt nên ai nấy đều phấn chấn. Họ nào có biết Amundsen đã lên đường trở về. Trong đợt tấn công cuối cùng này Scott đã chọn bốn bạn đồng hành tin cậy - Edgar Evans, Lawrence Oates, Henry Bowers và bác sĩ Edward Wilson. Những người còn lại trong nhóm hỗ trợ ông đã cho quay lại. Đó là một nỗ lực siêu nhiên. Với nhiệt độ xuống dưới -400C, mỗi bước đi là một cực hình. Nhưng điều tệ nhất đã phải đến. Vào ngày 16 tháng Giêng, mọi người trông thấy một lá cờ đen ở đằng xa. Như vậy có nghĩa là đã có dấu hiệu dựng trại ở đấy rồi. Amundsen đã đánh bại họ. Những lo ngại tệ hại nhất của họ đã trở thành hiện thực. Trong nhật ký của mình, Scott đã ghi lại những giấc mơ tan vỡ của họ: “Điều tệ hại nhất hoặc gần như thế đã xảy ra... Những người Na Uy đã qua mặt chúng tôi để trở thành người đầu tiên đặt chân đến địa cực. Đó là một thất vọng khủng khiếp... Ngày mai chúng tôi sẽ lên đường đến địa cực rồi quay về nhanh hết sức có thể.” Thất vọng chán chường, hai hôm sau Scott đã đến cực Nam. “Lạy Chúa chí thánh!” ông viết trong nhật ký. “Chốn này thật khủng khiếp.” Đường về Kiệt sức, đói lả, bị cước vì giá lạnh và xuống tinh thần, Scott và những người đồng hành bắt đầu cuộc hành trình ác mộng trở về. Tuyết bay lấp mất dấu nên họ thường xuyên lạc đường. Từng người một lần lượt xuống sức. Vào ngày 17 tháng Hai, Edgar Evans chết sau khi ngã xuống một khe băng. Một tháng sau Lawrence Oates quả cảm đã ra khỏi lều bước vào bão tuyết.”Tôi ra ngoài một chút,” ông nói. ”Có lẽ cũng lâu lâu đấy.” Đó là lần cuối họ thấy Oates còn sống. Chân ông bị cước nặng và ông đã chọn chết một mình để khỏi làm chậm bước mọi người. 14 Vào ngày 19 tháng Ba, khi khẩu phần thức ăn và chất đốt đã xuống đến mức nguy hiểm thì oái oăm thay họ lại bị mắc kẹt trong lều vì một cơn bão tuyết mịt mù. Gió giật ào ào và tuyết xoáy tít không làm sao bước nổi. Trạm tiếp tế chỉ cách đó 18km, có đủ thức ăn và chất đốt để cứu sống họ. Thế mà không thể tới được mới tức chứ. Ngày qua ngày họ chờ thời tiết khá lên, tuy nhiên trong lòng họ đã biết rằng số họ đã tận. Họ yếu đi từng ngày. Với một chút sức tàn, Scott viết thư về nhà và vẫn tiếp tục ghi nhật ký. Lần cuối cùng là vào thứ năm, ngày 29 tháng Ba năm 1912. Ông viết: Thứ năm, ngày 29 tháng Ba năm 1912 Từ ngày 21 đến giờ gió giật liên tục. Chúng tôi chỉ còn đủ chất đốt để nấu hai tách trà và một mẩu thức ăn chỉ đủ cho hai ngày. Ngày nào chúng tôi cũng chuẩn bị lên đường đến trạm nhưng bên ngoài lều vẫn rú rít không dứt. Lúc này tôi không nghĩ chúng tôi có chút hy vọng khá hơn nào. Chúng tôi sẽ chống chọi đến cùng, có điều sức đã yếu đi, tất nhiên rồi, và kết thúc cũng không còn xa nữa. Tiếc thay, chắc tôi không thể viết thêm được. 15 Đến tháng Mười một, một đoàn tìm kiếm đã thấy cái lều phủ tuyết, bên trong có ba xác chết. Cuốn nhật ký và những bức thư của Scott nằm bên cạnh ông. Một ụ tuyết với cây thập giá làm bằng ván trượt tuyết bên trên được đắp lên ngay chỗ đó. Năm nguyên nhân giúp Amundsen đến được cực Nam trước 1 Amundsen xuất phát trước. Ông dựng trại ngay mép bãi băng Ross - một việc khá liều lĩnh. Nếu băng vỡ thì trại của ông sẽ trôi ra biển. Nhưng việc này cũng đáng liều. Như vậy Amundsen đã gần địa cực hơn Scott khoảng 100km. Đến khi Scott lên đường thì Amundsen đã ở xa phía trước rồi. XIN CHÀO! GÌ THẾ... 16 2 Amundsen để chó kéo Bắc cực làm hết những việc nặng. Bầy chó nhanh nhẹn, được huấn luyện tốt và rất bền sức. Sáu con chó thượng hạng có thể kéo một chiếc xe trượt nửa tấn chạy tới 100km mỗi ngày. Thoạt đầu người ta còn ngồi xe trượt, sau đó thì được kéo theo sau trên ván trượt. Scott không có kinh nghiệm lắm trong việc dùng chó. Ông còn nghĩ phải để người của mình tự kéo xe trượt mới đáng mặt đàn ông, kể cả việc đó có nặng gãy lưng cũng thế. Một người thuật lại rằng ruột gan ông ta như thể lộn tùng phèo cả lên. Đối với những con ngựa lùn mà Scott cất công đưa từ mãi Siberia sang thì đi lại quả là vất vả. Những con vật tội nghiệp bị ngập đến gối trong tuyết, còn mồ hôi ra đến đâu đóng băng đến đấy trong bộ lông của mình. Để chúng đỡ khổ, cuối cùng người ta đành phải bắn hết. Còn về ba chiếc xe trượt gắn máy thì hai chiếc hỏng, một thì bị ném qua mạn tàu vì nó chả chở gì. 3 Người của Amundsen ăn thịt tươi. Ông hiểu rằng nếu không được cung cấp thịt tươi thì người của ông sẽ chết vì bệnh scurvy (sco-bút - là một chứng bệnh chết người do thiếu vitamin C quan trọng sống còn). Thành ra khi dự trữ đã hết thì ông đè lũ chó ra mà mổ. Tại địa điểm mang tên “Hàng thịt” trên cao nguyên cực, ông bắn một nửa số chó (cả thảy hơn 30 con). Một số được đem làm món thức ăn cho chó, còn người thì ăn chả chó. Scott kỹ tính 17 thì cho rằng ăn thịt chó thì man rợ quá. Khẩu phần bất di bất dịch của ông là ruốc (còn gọi là chà bông - một hỗn hợp khủng khiếp gồm thịt bò khô và mỡ lợn) và cháo yến mạch lẫn mấy miếng chả chim cánh cụt hoặc hải cẩu. Khổ cái, kéo xe trượt tốn nhiều năng lượng mà ăn lại không đủ. Trong khi nhóm của Amundsen được ăn tốt ngay từ đầu thì người của Scott thiếu vitamin và dần dần thiếu ăn đến chết. ÍT RA PHẢI NHỔ HẾT RĂNG ĐÃ CHỨ! 4 Amundsen đã nghiên cứu rất kỹ người Inuit. Ông đã học được những bài học quan trọng từ thổ dân Bắc cực về cách sống sót qua cái lạnh giá chết người. Quần áo của ông may bằng da chó sói theo đúng kiểu của người Inuit. Thứ này mặc ấm mà khô ráo, ngay cả khi nhiệt độ xuống dưới -400C. Scott thì trái lại chỉ chuộng quần áo làm bằng vải bông và len. Tệ một cái là nó không đủ ấm và không thoát mồ hôi. Thành ra mọi người bị lạnh cóng và ướt đầm. 5 Amundsen không quan tâm đến khoa học. Ông chỉ có duy nhất một mục tiêu là đến được cực Nam. Vì vậy ông chọn toàn những người thông thạo miền cực cho một chuyến đi khắc nghiệt. Họ có những chuyên gia điều khiển chó và người đánh xe chó kéo, cả một nhà vô địch trượt tuyết siêu khỏe. Bản thân Amundsen mới đầu còn học làm bác sĩ, nhưng sau bỏ phắt để chuyên về thám hiểm. (Ngay từ lúc còn bé ở Na Uy ông đã mơ đến được cực Nam. Ông thậm chí còn mở cửa sổ mà ngủ vào mùa đông để rèn luyện mình cho chuyến đi). Còn Scott thì chỉ sống chết với khoa học. Ông cho chất lên xe trượt những mẫu đá nặng ịch kéo 18 muốn chết luôn. (Thực ra những mẫu đá này là bằng chứng quan trọng cho thấy Nam cực vốn ấm hơn bây giờ. Buồn thay, phát hiện chấn động đó đến quá muộn đối với Scott xui xẻo). 6 Amundsen rất may mắn. Trên đường về Scott phải đối mặt với thời tiết lạnh khác thường. Đáng lẽ chỉ vào khoảng -300C như thường ngày thì Scott phải đương đầu với nhiệt độ dưới -400C. Lúc đó thì Amundsen đã bình yên về đến căn cứ rồi. Vậy thì đó là một thực tế. Các cực là chốn hiểm nghèo. Như thuyền trưởng Scott quả cảm đã thấy nó hung hiểm với mình thế nào, bạn cần phải rất rắn mặt mới sống sót qua cái giá lạnh kinh hồn đó. Liệu bạn có chịu đựng nổi tất cả những cái đó mà sống sót trở về không? Trước hết bạn cần phải biết rõ hơn về các cực cái đã. Rõ hơn thật nhiều... 19 CÁC ĐỊA CỰC LẠNH GIÁ Hãy tưởng tượng hết dặm này sang dặm khác toàn những băng với tuyết đến hút tầm mắt. Thêm vào đó là những trận gió giật và nhiệt độ lạnh cóng cả người. Tưởng như bị nhét vào một cái tủ lạnh to nhất, lạnh nhất và giá nhất trên đời - nhưng lại không có kem hay thạch gì. Chào mừng đến với miền cực lạnh giá. Vị trí của cực Chả phải cực kỳ, cực đẹp đâu mà mơ. Không, thực ra đây là hai cực của Trái đất, là hai đầu của trục quay Trái đất (là đường tưởng tượng chạy xuyên qua giữa ruột Trái đất ấy mà). Như vậy có nghĩa là ở cực Bắc thì đi kiểu gì cũng là về hướng nam, còn ở cực Nam thì lên hướng bắc. Rắc rối quá à? Yên tâm đi. Đã có Gloria với sơ đồ cực số 1 đây. CỰC BẮC TRỤC CỰC NAM XÍCH ĐẠO Để làm mọi chuyện thêm rối tung lên, các nhà địa lý kinh dị còn gọi cái vùng bao quanh cực Bắc là Bắc cực và quanh cực Nam là Nam cực. Hai cái mảng này chiếm cả thảy 8% bề mặt Trái đất. 20 Bây giờ đến sơ đồ cực số 2. BẮC CỰC NAM CỰC CỰC BẮC CỰC NAM Nhưng cũng chả trách được các nhà địa lý kinh dị. Trong tất cả các thứ tiếng Tây thì Bắc cực đều là Arctic, bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp vì chính người Hy Lạp cổ đại là người đầu tiên đặt tên cho vùng này mà. Cá là bạn không biết rằng trong tiếng Hy Lạp thì “Arctic” có nghĩa là gấu. Có điều đấy không phải là thứ gấu trắng hung dữ ở Bắc cực đâu. Nó cũng không săn hải cẩu trên băng nữa. Không, đó là cái hình chòm sao nằm ở cực bắc trên bầu trời cơ. Còn Nam cực thì là Antarctic, chỉ đơn giản là đối nghịch với gấu. TA LÀ NGHỊCH GẤU ĐÂY! CÓ MÀ LÀ NGHỊCH DẠI! Thực ra thì mấy ông Hy Lạp ở đâu cũng thấy mặt này chưa hề bén mảng đến gần Nam cực, vậy thì làm sao họ biết nó ở đó? Sự thật kinh hoàng là họ không biết. Mọi cái chỉ là đoán mò, mà ai 21 chứ người Hy Lạp thì giỏi cái khoản này đáo để. Họ cho rằng phải có một cái ụ đất ở bên dưới của thế giới đặng cân bằng với ụ đất phía trên. Nếu không thì Trái đất đâm ra trên nặng dưới nhẹ, thể nào cũng lộn tùng phèo. Cũng lạ là họ có lý - nhưng không phải về chuyện Trái đất lộn tùng phèo. Quả thực là có Antarctic thật. Hai cực riêng rẽ Bạn có thể nghĩ là hai cực lạnh giá trông giống nhau. Ý tôi là cả hai đều lạnh căm căm và toàn băng là băng, đúng không? Nhưng thực ra bên dưới lớp băng thì hai cực là hai thế giới khác nhau. Vậy thì làm sao bạn biết cực nào là cực nào? Lấy các cực ra đố nhau chơi nhé? Bạn không biết mình đang ở phía nào của Trái đất chứ gì? Thế thì sao không thử tí trắc nghiệm buốt răng để nói rằng hai cực lạnh giá khác nhau. Việc của bạn là trả lời CỰC NAM, CỰC BẮC hoặc CẢ HAI cho mỗi câu hỏi. Sẵn sàng chưa? 1 Đó là một lục địa phủ băng. 2 Đó là một mảnh đại dương bị đóng băng. 3 Ở đây có gấu trắng nhưng không có chim cánh cụt. 4 Vào mùa hè mặt trời chiếu sáng cả đêm. 5 Tháng Sáu là giữa mùa đông. 6 Người ta sống ở đó quanh năm. Trả lời: 1 CỰC NAM. Bên dưới lớp băng đó là một lục địa rộng lớn. Nam cực rộng 14 triệu km2 - gần gấp đôi châu Âu. Nhưng 99% của nó bị bao phủ một một mảng băng khổng lồ, có nơi DÀY GẦN 5KM. Như vậy là quá nửa đoạn đường lên đỉnh Everest rồi. Khối băng nặng quá thể đáng đó đè dí nền đất bên dưới xuống. Mà không chỉ có thế. Bị vùi dưới khối băng kinh hoàng kia là những dãy núi lớn và những ngọn núi lửa dữ dằn. May mà phần lớn chúng đã ngưng hoạt động - nhưng có một ngọn 22 dở chứng là núi Erebus, ngọn này thì có thể thổi bay cái chóp của nó bất cứ lúc nào. Nam cực bị bao bọc hoàn toàn bởi Nam Băng dương. Vào mùa đông khoảng một phần ba đại dương này bị đóng băng làm tăng diện tích của Nam cực lên. Cảnh báo: Chớ có ngã khỏi tàu khi bạn đi thám hiểm chuyến tới. Vùng biển bão táp này lạnh đến nỗi não của bạn đông cứng lại chỉ trong vài phút. Brrrừ! NAM BĂNG DƯƠNG ĐÔNG NAM CỰC ĐỈNH EREBUS 3.794M BÃI BĂNG ROSS BIỂN ROSS CAO NGUYÊN CỰC DÃY LIÊN NAM CỰC DÃY VINSON: ĐỈNH CAO NHẤT NAM CỰC 4.897M BÃI BĂNG ROSS NAM CỰC TÂY NAM CỰC BÃI BĂNG RONNE BIỂN WEDDELL BÁN ĐẢO NAM CỰC 23 2 CỰC BẮC. Chả có tí đất nào ở cực Bắc cả, chỉ là đại dương bị đóng băng mà thôi. Bắc Băng dương là đại dương nhỏ nhất hành tinh (khoảng 14.000.000km2), và lạnh nhất (chú ý bộ óc!).Trong hầu hết thời gian của nó bị bao phủ bởi băng trôi có thể dày tới 3m. Bắc Băng dương bị đất liền bao bọc gần kín. Đó là phần lãnh thổ phía bắc của Canada, Alaska, Scadinavia và Nga cùng với Greenland băng phủ. Tất cả chỗ này tạo thành một vùng mà các nhà địa lý gọi là Bắc cực. Vậy là đất ở Nam cực bị biển bao bọc, còn biển ở Bắc cực thì bị đất bao quanh. Hiểu cả chưa nào? BẮC CỰC CANADA N G A CỰC BẮC GREENLAND CHÂU ÂU 24 3 CỰC BẮC. Ở cực Bắc không có chim cánh cụt. Bạn có thể va phải một con gấu trắng, chứ nếu thấy chim cánh cụt nhởn nhơ đi qua thì bạn lộn tiệm mất rồi! CÓ CHẮC LÀ TÔI LẠC KHÔNG ĐẤY? TIN TÔI ĐI! 4 CẢ HAI. Nếu bạn không ngủ được... (thì sẽ chả có cửa nào cho bạn ở đấy đâu). Hàng nhiều tuần lễ liền không thấy mặt trời mọc và rồi sau đó thì tối thui suốt ngày. Ở cực Nam vào mùa đông trời tối liên tục sáu tháng liền. Sao lại có chuyện kỳ cục như vậy? Số là khi Trái đất quay quanh mặt trời (theo quĩ đạo tròn) thì nó còn tự quay quanh trục của mình nữa, cứ 24 giờ quay được một vòng. Mà trục của Trái đất lại còn bị nghiêng một góc. Thành ra trên Trái đất có những chỗ nghiêng về phía mặt trời còn có những chỗ khác thì ngoảnh ra, vì vậy mà có những chỗ sáng lâu hơn. Chính vì vậy mà độ dài của ngày và đêm thay đổi liên tục suốt năm. TIA NẮNG CỰC BẮC ĐÊM MẶT TRỜI NGÀY TRÁI ĐẤT CỰC NAM TRÁI ĐẤT QUAY 25 5 CỰC NAM. Trong khi bạn nằm ườn trên bãi biển nghỉ hè thì ở cực Nam là mùa đông. Và khi ở phía bắc là mùa đông thì phía Nam lại là mùa hè. Đó là vì vào tháng Sáu, bán cầu bắc nghiêng về phía mặt trời và thế là được mùa hè. Nhưng bán cầu nam lại ngoảnh ra, thế thì làm gì mà chả mùa đông. Rồi đến tháng Mười hai thì đảo ngược lại. 6 CẢ HAI. Dân bản địa đã sinh sống ở Bắc cực từ lâu. Họ là những bậc thầy trong việc sống sót.(Bạn sẽ được gặp vài người trong chương Dân Cư Bắc cực Lạnh Giá). Nhưng ở cực Nam thì khác. Chỉ có vài nhà khoa học rắn mặt kinh khủng sống ở đó trọn năm. Như thế cũng quá ghê răng rồi. Mà họ còn phải sống rất xa nhà. Láng giềng gần nhất của họ là ở Nam Mỹ, cách đó khoảng 3.000km. Nhưng không lo, bạn đã có hàng triệu con chim cánh cụt ở bên. CHÀO BÁC! Điểm của bạn nói lên điều gì? Bạn làm ăn ra sao rồi? Cứ mỗi câu đúng thì tự thưởng cho mình 100 điểm. 500-600 điểm. Chức mừng! Bạn “cực” đấy. Nhưng chớ vội chủ quan nhé. Tiếp theo đây bạn còn phải có một chuyến dã ngoại cực lạnh với thầy giáo nữa. Nghĩ mà rùng mình. 26 300-400 điểm. Không tệ. Bạn có vẻ cũng thoải mái với môn này. Nhưng cẩn thận kẻo băng trơn trượt ngã đấy. 200 điểm và ít hơn. Chết thật. Bạn đang lò dò trên băng mỏng đấy. Điểm số kiểu này thì bạn chả có cửa làm thiên tài địa lý đâu. Nhưng nếu bạn không thể phân biệt được cực nào là cực nào thì dưới đây xin hiến cho bạn một sơ đồ đơn giản để giúp bạn. Bạn sẽ phải xoay ngược sách lại để tìm cực Nam, nếu không thì trồng cây chuối... BẮC CỰC MỸ NAM MỸ ĐẠI TÂY DƯƠNG CHÀO! CHÂU ÂU CHÂU PHI NAM CỰC 27 Thông báo thời tiết vùng cực Bạn đang lăm le tự làm một chuyến thám hiểm vùng cực à? Tốt nhất hãy coi lại dự báo thời tiết vùng cực lạnh giá của Gloria rồi hẵng liều nhắm mắt đưa chân... Bắt đầu từ hôm nay trời sẽ lạnh tê tái với nhiệt độ xuống rất thấp. Dự báo có gió giật mạnh vào buổi chiều lên đến mức bão tuyết. Và đi đứng phải cẩn thận vì sẽ tối thui cả ngày. Ngày mai có vẻ cũng không khác gì, ngày tiếp theo và tiếp theo nữa cũng vậy. Mùa hè có hơi ấm hơn một chút (nếu bạn chịu trận được tới lúc đó, và ít nhất bạn cũng còn thấy đường mà đi). Cảnh báo thời tiết vùng cực Nếu bạn tưởng mùa đông ở chỗ bạn là lạnh giá thì hãy nghĩ lại. Vùng cực lạnh giá thì phải nói là c-c-cực lạnh luôn. Dù là bạn chọn mùa nào trong năm thì vẫn cứ phải quấn cho thật ấm. NẾU BẠN MUỐN CÒN SỐNG. Dự báo cho tương lai sắp tới: Lạnh tê răng Đây là thông tin chính thức. Các cực là nơi lạnh nhất hành tinh. Ở Nam cực, nhiệt độ trung bình là -490C, tức là khoảng gấp năm 28 lần bên trong tủ lạnh nhà bạn. Nhưng như vậy vẫn là nóng chảy mỡ so với một nơi tên là Vostok có nhiệt độ xuống đến -890C. Đến đây thì dư sức ướp lạnh bạn chết ngắc luôn. Ở Bắc cực lạnh giá thì ấm hơn, vào giữa mùa hè còn nóng đến 00C (tuy mùa đông là -300C). Nhưng tại sao các cực lại lạnh ghê răng thế? Xin lỗi, chỗ này là một bài khoa học kinh dị mất rồi... Đó là vì bề mặt Trái đất nó cong cong nên ánh nắng mặt trời chiếu vào cực dưới một góc lớn. Chúng rải ra một vùng rộng lớn nên đâm ra yếu hơn. Ánh sáng mặt trời còn phải đi qua một đoạn đường xa hơn qua khí quyển để đến các cực nên bị hấp thụ mất thêm một chút nhiệt lượng nữa hoặc bị bầu khí quyển phân tán ra trước khi xuống được mặt đất. DÀI NGẮN NGẮN NGẮN NGẮN NGẮN DÀI TIA NẮNG MẶT TRỜI Tệ hơn nữa, phần lớn nắng chiếu vào các cực lại còn phản xạ vì màu băng tuyết trắng toát nữa. Các nhà địa lý kinh dị gọi đó là hiệu ứng albedo. Giải thích nôm na ra thì những màu tối hút nhiệt vào còn màu trắng thì hắt nhiệt đi. Và chính vì vậy mà mặc áo trắng trong những ngày nắng nóng thì mát hơn là mặc màu tối. Cứ thử đi khắc biết. MẶT TRỜI 29 Hoang dã và cả gió Cẩn thận với gió máy ở vùng cực lạnh giá đấy. Món chả hải cẩu có thể làm ruột gan bạn lộn tùng phèo lên đấy. (Đùa thôi, cái đó chả liên quan gì tới gió máy cả). Gió ở đây là thứ gió thổi theo các sườn dốc băng giá với vận tốc lên tới 200km/giờ, nhanh cứ như tàu cao tốc vậy. Nhanh đến mức thổi bạn ngã lăn chiêng kia. Hoặc bão tuyết mù mịt dập bạn te tua. Bão tuyết là cơn bão cuốn theo tuyết. Bạn mà gặp phải nó là gay go to. Nó sẽ thốc tuyết vào mồm bạn nghẹt thở và bưng mắt bạn chả còn thấy gì. Và đó là một trong những lý do chính khiến các nhà thám hiểm cực lạc lối, thường là đưa đến kết thúc bi thảm. Tệ hơn nữa, gió còn làm cho chân bạn tê cóng hơn thực tế. Bạn cũng biết đấy, gió mà càng mạnh thì càng thấy lạnh. Nếu sức gió là 50km/giờ và nhiệt độ là -350C thì mức cóng cứ như là -800C vậy. Nếu bạn không quấn cho kỹ thì chỉ trong vài giây sẽ bị đông cứng như đá ngay. Nghe căng thật... Ớ! Khô như ngói Nói đúng ra, các nhà địa lý coi vùng cực là hoang mạc. Không, các bác ấy chả điên tí nào đâu. Loại hoang mạc này không có cát bỏng, cọ và lạc đà như bạn vẫn tưởng đâu. Nhưng vẫn cứ là hoang mạc như thường. Các nhà địa lý định nghĩa hoang mạc là nơi có lượng 30 mưa hoặc tuyết dưới 250mm một năm. Nam cực thì chỉ được một phần năm con số đó. Tuy được bao phủ trong nước đá nhưng một phần của Nam cực còn khô hạn hơn cả sa mạc Sahara khô rang nữa là khác. Tại một vài nơi như các thung lũng khô cằn gần McMurdo Sound, cả hai triệu năm nay chả có lấy một giọt mưa. Thực tế rúng động ĐÂY LÀ HOANG MẠC, CHẢ CÓ GÌ Cực Nam lạnh giá một thời từng là miền nhiệt đới ấm áp. Không tin thì thôi. Các nhà khoa học đã tìm thấy hóa thạch những động thực vật giống nhau trong các tảng đá ở Australia, Nam Mỹ và Nam cực. Chúng chứng tỏ rằng 200 triệu năm trước những lục địa này dính liền với nhau. Thật ngạc nhiên, Nam cực từng được bao phủ bởi những khu rừng xanh um rậm rịt với những con khủng long lang thang kiếm ăn. Sau đó, khoảng 180 triệu năm trước, ba lục địa này tách rời ra và bị biển ngăn cách. Nam Mỹ và Australia vẫn cứ nóng rãy, nhưng Nghịch Gấu nhà ta thì trôi dạt mãi xuống cực Nam và trở nên lạnh lùng băng giá. CÓ VẺ NHƯ TRỜI TRỞ LẠNH RỒI. 31 Cực quang dễ sợ Nếu bạn chịu khó ra ngoài đi dạo trong những đêm đông dài dằng dặc ở Bắc cực, bạn sẽ đột nhiên nhìn thấy ánh sáng chập chờn trên bầu trời - ĐỪNG SỢ. Không phải tàu ngoài hành tinh ghé lại bắt cô giáo bạn đâu (đừng tưởng bở). Không, thứ ánh sáng kỳ ảo miền cực ấy gọi là bắc cực quang (aurora borealis*). Nó được sinh ra bởi những dòng điện tích từ mặt trời va vào lớp khí trong bầu khí quyển của Trái đất. À mà bạn biết chuyện đó rồi thì phải, đúng không? Nhưng mà ngày xưa dân chúng chả biết cái gì đã gây ra thứ hào quang dễ sợ đó. Thế là họ mới bịa ra những câu chuyện để lý giải hiện tượng này. *Aurora borelis tạm dịch là “ánh sáng phương Bắc”. Aurora là tên La Mã của nữ thần Bình minh, còn borelis có nghĩa là phương Bắc. Ở cực Nam thì bạn có Nam cực quang hoặc là Aurora australis. MA! 32 1 Người Inuit ở Canada nghĩ rằng bầu trời là cái mái che lên Trái đất. Các lỗ dột trên mái để cho ánh sáng lọt và linh hồn người chết thoát ra. Họ tin rằng cực quang là ánh đuốc đưa đường cho linh hồn về trời. XEM KÌA! Á-Á! 2 Người Viking tin rằng Bắc cực quang là hơi thở của những chiến binh trên trời. Khi chết đi, lên trời họ đánh nhau tối ngày. TAO NGHĨ LÀ MÀY MẶC NHIỀU GIÁP NÊN NẶNG QUÁ ĐẤY 3 Những dân tộc khác thì thấy thứ ánh sáng đó quả là đáng sợ. Họ tưởng (nhầm) rằng nó gieo rắc chết chóc bệnh tật và chiến tranh. Tốt nhất là không dây với nó kẻo nó lại cáu. Nghĩa là chớ có vẫy nó, huýt sáo với nó hay nhìn nó chằm chằm (nhìn đểu). Không thì nó thò xuống tóm cổ bạn. Cá là bạn sợ bằng chết. MÀY NHÌN AI, HẢ? 33 Một phát hiện ma-mút Cảnh báo: dù say sưa nhìn cực quang nhảy nhót, bạn vẫn phải nhớ để ý dưới chân. Bạn có thể vấp phải một thứ khổng lồ - voi ma-mút - thế mới kinh chứ. Có thể bạn không biết chứ đã có hàng trăm con voi ma-mút lông lá (giống một con voi nhưng rất rậm lông) thời tiền sử đã được tìm thấy bị đóng băng cứng ngắc trong nền đất Siberia cứng quèo. (Trời lạnh thấu xương lòng đất không lúc nào rã đông được nên mới gọi là đóng băng vĩnh cửu). Chúng bị vùi ở đây cả ngàn năm rồi, từ Kỷ Băng Hà cuối cùng kia. Có những con còn tươi nguyên, đến nỗi ta có thể thấy cả bộ lông hung đỏ bờm xờm của nó, thậm chí còn nấu lên mà chén được kia. Trong một bữa tiệc ở Nga vào thế kỷ XIX, chả ma-mút là món chính của ngày hôm đó. Có thèm một chút đồ cổ không? LẠI MA-MÚT NỮA À? Ở đây chỉ có một vấn đề nho nhỏ - trước khi thò đũa vào món ăn quái chiêu đó, bạn cần phải rã đông nó đã. Làm thế này nhá. Thử tài xẻ thịt ma-mút Bạn cần có: • Một con ma-mút đông lạnh kỹ, khoảng 20.000 năm tuổi • Một số dụng cụ - xẻng, cuốc chim, khoan và búa khoan • Một trực thăng • Thật nhiều máy sấy tóc • Một bếp lò to và tủ lạnh cực to • Mặt nạ phòng độc 34 Bạn phải làm: 1 Trước hết phải tìm cho được con ma-mút của mình cái đã. Nhưng nhớ mặc ấm đấy nhé - xứ tuyết Siberia là nơi dễ tìm thấy chúng nhất. 2 Đào con ma-mút lên. Việc này nói thì dễ hơn làm. Đất đóng băng cứng chẳng khác gì bê tông, nhưng ta đã có búa khoan rồi. 3 Lôi con ma-mút lên khỏi lòng đất. Đoạn này cần đến trực thăng. Kiểm tra xem dây nhợ buộc chắc chưa - tảng băng cổ quái này nặng đến 20 tấn đấy. 4 Chọn một nơi lạnh lẽo u tịch mà cất con ma-mút, chẳng hạn một tủ lạnh thật to hoặc một động băng. Như vậy nó mới không bị tan chảy, ôi hết cả thịt là mất ngon đấy. 5 Rã đông con ma-mút bằng máy sấy tóc. Nhưng xin lưu ý là việc này tẻ ngăn ngắt mà lại lâu, phải vài tháng hoặc vài năm. (Nhưng đâu có sao, hãy nghĩ đến những tiết địa lý dở hơi mà bạn không phải học. Và bạn còn cần cả mặt nạ phòng độc khi rã đông con ma-mút nữa. Mùi của nó ghê lắm). MA-MÚT! CHẮC PHẢI LẤY BỚT SALAD RA 35 BÂY GIỜ TÔI HẾT THẤY ĐÓI RỒI. 6 Để bữa tiệc thịt quay thêm phần độc đáo, hãy nấu con ma mút của bạn trong cái bếp lò thật to (nấu liên tục trong một tuần). Sau đó dọn ra với chút rau và nước sốt, nhớ bày cả cặp ngà cho đẹp. Dễ ợt! Trước khi bạn bỏ của chạy lấy người khỏi món ma-mút thì vẫn còn câu hỏi ngắn nữa. Cái gì lạnh, trắng và trơn tuột? Không, không phải một món ăn ở trường đâu. Chịu chưa nào? Được rồi, không có nó thì các nhà băng học như Gloria đành phải kiếm nghề khác mà làm. Cái gì nào? Băng, dĩ nhiên rồi. 36 CHÓP CUA NÚI BĂNG Có người bảo băng đá là thứ chán phèo. Ý là ngoài trò đông lạnh ma-mút và làm lạnh đồ uống thì cái thứ nước đông cứng ấy có tích sự quái gì? Nó đại để cũng có ích như một tách sôcôla là cùng chứ gì. Mà lại không ngon bằng nữa chứ. Nhưng mà về băng thì lắm chuyện lắm chứ không phải chơi đâu nhé. Không tin cứ đọc mà xem. Liệu bạn có thể trở thành nhà băng học? Một số nhà địa lý kinh dị như kiểu Gloria dành trọn cuộc đời để nghiên cứu băng đá. Vậy là sao, ngồi đó mà ngắm con ma-mút rã đông à? Bạn có thể trở thành một nhà băng học tanh tưởi không ư? Nếu bạn nghĩ nước đá thì cục nào chả giống cục nào thì tốt nhất hãy xem mục hướng dẫn Băng gì? Của Gloria để biết cách phân biệt các loại băng khác nhau. Băng gì? Băng tấm Mô tả: Một tấm băng thật to bao phủ hết Nam cực và Greenland. Do đâu mà có: Nó hình thành từ những bông tuyết rơi xuống đất rồi bị nhiều bông tuyết khác rơi đè lên. Dần dần không khí bị đẩy ra khỏi tuyết và thế là thành băng. Nhưng quá trình này diễn ra trong hàng nghìn năm cơ.TUYẾT BĂNG ĐÁ 37 Bạn còn dư chút thời gian đấy chứ? Thế thì thử làm một tấm băng chơi nhé? Tất cả những gì bạn cần làm là tạo ra vài cục nước đá - khoảng chừng 1.000 TRIỆU TRIỆU TRIỆU cục là đủ. Chỗ đó là bằng tấm băng phủ lên Nam cực khủng khiếp rồi đấy. À mà bạn phải chế một cái tủ lạnh lớn gấp đôi Australia để đựng miếng băng đó nữa chứ. Sông băng Mô tả: Một dòng sông khổng lồ toàn băng. Do đâu mà có: Do băng ở giữa tấm trôi xuống mà thành. Nhìn vào cứ ngỡ tấm băng cứng ngắc. Nhưng thực ra bọn băng này cũng chạy nhảy tưng tưng. Nó từ giữa trôi ra rìa để từ từ trườn xuống biển. Sông băng vô địch là sông băng Lambert ở Nam cực, dài 515km và rộng tới 40km. May mà con sông băng khổng lồ này bò chậm như rùa, mỗi ngày chỉ được có 2,5cm thôi. NÚI SÔNG BĂNG BIỂN 38 Bãi băng Mô tả: Một mảng băng lớn dính vào đất liền nhưng vẫn nổi trên mặt biển. Do đâu mà có: Là những tấm băng hoặc sông băng trôi ra biển mà thành. Bãi băng đứng cố định vào tấm băng, còn núi băng là những đầu mẩu bị vỡ ra mà trôi đi. Bãi băng có thể rất lớn. Bãi băng Ross ở Nam cực diện tích cũng xấp xỉ nước Pháp đấy. XE KEM ĐẤT NÚI BĂNG Băng biển Mô tả: Một lớp băng mỏng trên mặt biển. BÃI BĂNG BIỂN Do đâu mà có: Do nước biển đóng băng mà thành. Bắc Băng dương và một vài biển ở Nam Băng dương đông cứng lại vào mùa đông. Thực ra băng biển vào mùa đông làm tăng diện tích Nam cực lên gần gấp đôi. Nó chỉ dày vài mét và đến mùa hè thì tan gần hết. Những hộp băng gồm những mảnh vỡ băng biển trôi theo gió và dòng chảy đại dương. Đoạn băng biển dính với bờ gọi là băng nhanh. Tất cả đều là tai họa khủng khiếp cho tàu bè. BĂNG BIỂN BIỂN HỘP BĂNG CƠM HỘP 39 Nhưng bốn anh bạn lạnh lùng này mới chỉ là chóp của núi băng. Bạn phải đến tiệm kem vùng cực của ông bác cô Gloria là bác Gino để biết những vị còn lại. Đi nào, bạn cũng xứng đáng được chiêu đãi. Hãy lựa chọn lấy một trong sáu vị lạnh tê thời thượng. Bảo đảm không tan không lấy tiền. KEM Bác Gino Bạn sẽ đi cùng trời cuối đất vì nó! BĂNG BÁNH TRÁNG TUYỆT HẢO Tròn dẹt như cái bánh tráng nhưng giòn hơn BĂNG TẢNG TUYỆT CÚ MÈO Một hỗn hợp lầy nhầy những tinh thể băng bằng đầu kim nổi trong Hút qua kẽ răng rất sướng. nước. hẳn. Những cái bánh tráng này trôi trên biển. Hãy vớt một cái làm linh vật biển để lạnh run suốt mùa đông. Dành riêng cho khách miệng rộng. BĂNG MỠ NGON LÀNH Một đám sền sệt toàn băng biển khiến mặt nước óng ánh như váng mỡ. Dành cho khách trơn tuột. 40 40 SUNCUP ĐẶC BIỆT Một bức tượng băng đá khổng lồ được gió và sóng tạc từ tuyết. Trông giống như những cây nấm to tướng. Món chay đặc sản. NỘM SASTRUCI Băng bị gió bào thành chỗ lồi chỗ lõm. Hơi giống kỹ thuật bắt bông kem. Bạn chỉ còn há hốc mồm! 41 41 ĐẠI TIỆC NÚI BĂNG Món đặc biệt của hôm nay, một kẹo mút bằng băng bạn chưa bao giờ được thấy. Chỉ cần một que là đủ cho bạn ngậm miệng nhiều năm. Lưu ý: Đọc kỹ về những thực tế được ghi nhận trước khi thè lưỡi liếm! Tám thực tế tê răng về núi băng 1 Núi băng là khối băng to vật vã bị lở ra từ các sông băng và bãi băng. Không phải chỉ có vài núi băng mà mỗi năm có đến hàng nghìn núi băng như vậy trôi lềnh bềnh. Cũng lạ, các nhà địa lý kinh dị gọi cái việc lở ra đó là “sinh bê”. Hẳn bạn đang bụng bảo dạ rằng một núi băng mới lở có thể gọi là bê đấy nhỉ? Không phải đâu. Các nhà địa lý gọi núi băng con chỉ là núi băng con. Thành ra nếu đang ngồi tàu Titanic mà nghe tiếng bê kêu thì cứ bình chân như vại cho tôi. Nhưng nó đớp thì toi đấy. 2 Các núi băng con chỉ lớn cỡ cây đại dương cầm. Hơn tí nữa thì gọi là mảng băng, to bằng cỡ ngôi nhà, nhưng như vậy vẫn chưa là gì. Có những núi băng còn to khủng khiếp kia. Ở Nam cực chúng lớn như những hòn đảo băng thực thụ, có thể đo được đến 150km bề dài và cao tới 150m. Chính đó là cái mà nhà thám hiểm Bắc cực dữ dằn là đô đốc Richard E. Byrd tả lại khi lần đầu trông thấy các núi băng: LỪNG LỮNG TRÔI TRONG SƯƠNG MÙ, CỨ NHƯ HẠM ĐỘI CẢ THẾ GIỚI TỤ TẬP MỘT CHỖ KHÔNG BẰNG. 42 3 Núi băng có đủ kiểu hình thù và kích thước. Dưới đây là hướng dẫn về một vài kiểu chính. Bạn có thể chỉ ra cái nào cổ quái nhất không? NÚI BĂNG MẶT BÀN BỀ MẶT BẰNG CHẰN CHẶN NHƯ CÁI BÀN (TO VẬT VÃ) NÚI BĂNG DỊ HÌNH BỀ MẶT LỞM CHỞM NHƯ TƯỜNG PHÁO ĐÀI HOẶC NHỌN HOẮT LÊN NHƯ KIM TỰ THÁP NÚI BĂNG VÒM NÚI BĂNG BẮP CẢI KHUM KHUM NHƯ NẮM XÔI CÓ HÌNH THÙ NHƯ BẮP CẢI 4 Núi băng lớn nhất từng được phát hiện là ở ngoài khơi Nam cực do thủy thủ đoàn của chiến hạm Sông Băng nhìn thấy. Năm 1956 họ đã một phen sợ gần chết khi một núi băng quái vật TO CỠ NƯỚC BỈ trôi ngang qua. Tưởng tượng xem, cái kẹo mút mà to thế có phải là sướng không! Cũng may là họ còn sống để kể lại ta nghe. 5 Hành khách và thủy thủ đoàn trên con tàu Titanic, con tàu được coi là không thể chìm và hoa hòe hoa sói nhất, còn nhiều chuyện hơn nữa để mà kể. Tháng Tư năm 1912, Titanic thực hiện chuyến hành trình đầu tiên từ Southampton đến New York với hơn 2.000 hành khách băng qua Đại Tây dương. Đêm về 43 khuya và biển lạnh giá. Đến lúc những người quan sát trông thấy núi băng lù lù trước mặt thì đã quá muộn. Ngọn núi băng chết người đục một lỗ lớn bên sườn con tàu và nước tràn vào. Vài giờ sau Titanic đã chìm, mang theo 1.490 sinh mạng. 6 Khổ cái phát hiện núi băng khó kinh khủng vì đến bảy phần mười nó nằm dưới mặt nước. Ta chỉ có thể thấy được cái chóp của nó. Thành ra nó dễ dàng chẻ tàu của bạn làm đôi trước khi bạn biết có chuyện. Ngày nay các máy bay của Tuần Băng Quốc Tế rà quét các biển băng Bắc cực và cảnh báo tàu bè về mối đe dọa của núi TÔI ĐANG Ở NGAY SAU BÁC ĐÂY! băng. Các nhà khoa học còn dùng cả radar và vệ tinh để dò tìm núi băng. Một số núi băng còn được gắn cả máy phát sóng radio để báo cho các nhà khoa học biết chúng đang trôi nổi ở đâu. NÓNG THẾ NÀY CHẮC TAN MẤT THÔI! 7 Kiểm soát núi băng nói thì dễ. Nhưng núi băng nó có chịu ở đó dầm dề cho đâu mà kiểm. Những núi băng lớn có thể trôi giạt xa hàng ngàn km theo gió và các dòng chảy đại dương. Và chúng luôn vuột khỏi tay các nhà khoa học. Núi băng từ Bắc cực mà dạt xuống tới Bermuda ấm áp. Phần lớn các núi băng cứ lang thang như thế khoảng hai năm mới chịu vỡ ra rồi tan. Nhưng cũng có cái cứ trơ trơ lạnh giá mãi 20 năm trời... 8 Núi băng cũng có thể có ích cho con người ghê lắm. Nếu bạn làm tan chảy một núi băng cỡ trung bình thì bạn sẽ có đủ nước 44 dùng cho một thành phố lớn trong nhiều tuần lễ. Đó là tin vui cho những nơi khô hạn như Australia và Trung Đông vốn rất ít mưa. Nhưng có một rắc rối con con. Làm sao mà lôi cả cái núi băng khuỳnh khoàng như vậy về được bây giờ? Các nhà khoa học nghĩ cách đóng một tàu kéo khổng lồ để kéo nó từ Nam cực về. Việc này mất khoảng một năm. Không biết các nhà khoa học có nghiêm chỉnh không nhỉ? Liệu cái ý tưởng không giống ai đó có khả thi không? Muốn làm được chắc tốn bộn, nhưng cứ chờ đấy. Hiện tại thì dự án này đang “đóng băng”. Thực tế rúng động Ở Nhật và Canada vùng gần Bắc cực, các công ty đang bán những viên băng lấy từ sông băng để cho vào đồ uống. Khi băng đá tan ra thì những bong bóng khí bốc lên, mang theo không khí bị giam hãm trong băng từ hàng ngàn năm trước. Đã chưa! Ghẹo thầy tí chơi Lần tới nếu bị thầy hỏi khó, bạn cứ hỏi lại một câu. Hãy cười thật tươi như thể trong miệng bạn đang có một cục băng lấy từ sông băng về rồi giơ tay mà rằng: THƯA THẦY, BĂNG CÓ THỂ CHO BIẾT THỜI GIAN KHÔNG Ạ? KIM BĂNG? Thầy sẽ ngẩn người ra, chả còn nhớ mới hỏi gì bạn đâu. Nhưng bạn hỏi cái quái gì thế? 45 Trả lời: Lạ là băng cũng có thể cho biết thời gian đấy! Để tìm hiểu sâu hơn về băng, các nhà băng học đã khoan những lỗ sâu lấy lên các thanh băng dài như những chiếc đũa bằng băng mà họ gọi là lõi băng. Bằng cách đếm các lớp trong băng, họ có thể cho biết độ tuổi của nó. Mới đây các nhà khoa học đã khoan một lõi băng dài tới 3km ở Nam cực. Họ bảo rằng lớp băng cổ ở dưới đáy có độ tuổi chừng 250.000 năm. Choáng! CHA! BA CÂY SỐ! CỨU, VUỐT BẤU! Ấy, không có gì đâu. Vuốt bấu chỉ là một chỏm đất hoặc cù lao nhô lên khỏi tấm băng. Thực ra đó là cách người Inuit gọi những rẻo đất đứng chơ vơ biệt lập. 46 Đối với nhà thám hiểm người Anh gan góc là Sir Ernest Shackleton (1874-1922) thì vuốt bấu chả là cái đinh gì. Nếu được nhìn thấy lại băng đá hẳn ông đã đã chả nói năng kiểu đó. Lúc này chắc răng bạn đã hết va lập cập rồi, ta sẽ xem qua một câu chuyện lạ thường mà có thật... Kẹt băng giữa Nam cực, 1914-1917 Lúc nhỏ Sir Ernest Shackleton thường mơ được nhìn ngắm thế giới. Có thể nói mạo hiểm đã có sẵn trong máu của ông. Mới 16 tuổi ông đã bỏ học mà nhào ra biển. Sau đó ông vào học trường hàng hải và trở thành một thủy thủ thành thạo. Đã hai lần ông suýt chạm đến cực Nam (một lần đi cùng thuyền trưởng Scott) nhưng bị thời tiết khắc nghiệt đánh bật trở lại. Bây giờ ông muốn là người đầu tiên băng qua lục địa Nam cực băng giá. Nhưng trước hết ông cần một đội tàu cái đã. Chuyện kể rằng ông cho đăng một mẩu rao vặt trên báo: Cần những người đàn ông cho một chuyến đi gian khổ, lương thấp, lạnh giá. Nhiều tháng liền sống trong bóng tối hoàn toàn. Nguy hiểm thường xuyên, ngày an toàn trở về không nói chắc được. Vinh quang và nổi tiếng nếu thành công. Thế thì bạn có đâm đơn vào đấy không? Xin kiếu hả? Thế mà hên cho Ernest, người ta đổ đến ùn ùn. Và trong số 5.000 người tình nguyện ông chọn ra những tay quái kiệt nhất. Ngày 1 tháng Tám năm 1914 ông cùng đội tàu gồm 28 người của mình đã rời nước Anh trên con tàu hùng dũng mang tên Endurance của mình. 47 Phía trước họ là chuyến đi liều lĩnh băng qua hầu hết những nơi hung hiểm nhất Trái đất. Một chuyến đi mà chưa ai từng thử. Bến cuối cùng trước khi đến Nam cực là hòn đảo nhỏ South Georgia. Vào tháng Mười hai, Endurance tiến vào vùng nước lổn nhổn băng phản phúc của biển Weddell. Vật lộn để vượt qua những khối băng lạnh giá chả phải vui vẻ gì. Trong mấy tuần liền họ cố tìm một luồng không vướng để đi qua những tảng băng trôi không lúc nào ngừng. Nhưng mọi cố gắng đều thành công cốc. Rồi đến ngày 19 tháng Giêng năm 1915 thì tai họa giáng xuống. Tàu Endurance dính cứng vào một khối băng đúng một ngày trước khi họ đến bến đậu ở vịnh Vahsel. Chẳng mấy chốc nó đã bị đóng băng cứng, “như hạt hạnh nhân dính vào miếng kẹo bơ”, một người trong bọn kể lại. Khi khối băng lôi Endurance đi xa bờ hơn nữa thì Shackleton biết là giấc mơ của ông đã không thành. Mùa hè đã sắp hết - không còn đủ thời gian để băng qua lục địa nữa, kể cả nếu họ có đến được đó. Họ đành phải qua đông trên băng rồi. Mới đầu thì con tàu còn đủ chắc chắn để mà ở. Nhưng được bao lâu? Không ai biết cả. Một trong hai điều có thế xảy ra. Hoặc mùa xuân đến băng sẽ tan và con tàu được giải thoát hoặc những tảng băng chuyển động và bóp vỡ con tàu như vỏ trứng mỏng. (Tảng băng trôi là một phần của băng biển mà). Đến tháng Mười thì những dấu hiệu trở nên đáng ngại. Băng trôi bóp mạn tàu rầm rầm như sấm. Endurance bắt đầu vỡ ra từng mảnh ngay trước những 48 cặp mắt sửng sốt của mọi người. Những thanh gỗ của nó kêu ken két và vỡ vụn dưới sức ép rồi liên tiếp thủng hết chỗ này đến chỗ khác. Lúc nó bắt đầu nghiêng đi thì Shackleton đành ra lệnh rời tàu. Mọi người cố gắng cứu được cái gì hay cái ấy, trong đó có ba chiếc xuồng cứu sinh, và thế là họ dựng lều ngay trên băng. Hy vọng duy nhất của họ là băng sẽ đưa mình đến chỗ nào gần bờ, nếu không thì tương lai xem ra mờ hẳn rồi. Không có liên lạc vô tuyến nên không ai biết họ đang ở chỗ mô. Vài tuần sau, vào 21 tháng Mười một, Shackleton và người của ông buồn bã nhìn Endurance chìm xuống băng. Ác mộng trên biển Họ trôi dạt trên băng trong nhiều tháng. Nhưng đến tháng Tư thì thấy rõ là băng bắt đầu nứt ngay dưới chân họ. Bất kỳ kúc nào nó cũng có thể vỡ - như vậy là trại của họ không còn an toàn nữa rồi. Shackleton ra lệnh chuẩn bị xuồng cứu sinh - họ phải cố mà vào được bờ, dù chuyến đi có hiểm nghèo đến mấy. Mà nó hiểm nguy thật. Họ phải đương đầu với những núi băng và những trận gió giật đùng đùng tưởng xé toang xuồng của họ đến nơi. Mọi người thay phiên nhau chèo. Đến cuối phiên, tay họ đóng băng cứng phải giật mãi mới rời được mái chèo. Đêm đêm họ cắm trại ngay trên băng trôi cho tới khi nó trở nên quá nguy hiểm. Một đêm băng chợt vỡ toác ra và một người bị rớt xuống biển lạnh giá trong túi ngủ của 49 mình. May mà ông này được Shackleton cứu thoát, nhưng họ đã được một bài học. Rốt cuộc họ ngủ luôn trên xuồng. Sau sáu ngày trời vất vả, cuối cùng họ cũng đến được một đảo đá tên là đảo Voi ở bán đảo Bắc Nam cực và tấp vào bờ đá phủ đầy băng tuyết. Đó là lần đầu tiên họ được đặt chân xuống đất trong 497 ngày liền. Nhưng họ cũng không mừng được lâu. Nếu cứ nằm ở hòn đảo heo hút này thì sẽ không có hy vọng gì được cứu. Chưa từng có ai đến gần hòn đảo khủng khiếp đó cả. Đã thế một mùa đông tồi tệ nữa lại sắp tới... Shackleton biết chỉ còn một lựa chọn cho họ mà thôi. Ông cần phải đi tìm người giúp. Lấy theo năm người, Shackleton lên đường trên một trong những chiếc xuồng cứu sinh. Đó là một việc làm cực kỳ mạo hiểm. Ông quyết định nhắm hướng South Georgia và trạm cá voi của nó, cách đó khoảng 1.200km, qua những vùng biển bão táp nhất thế giới. Nhiều ngày liền họ phải chống chọi để giữ cho chiếc xuồng khỏi chìm trước những ngọn sóng khổng lồ và những cơn gió dữ tợn. Trời lạnh đến nỗi bọt nước bắn lên đóng thành một lớp băng dày trên xuồng. Bất chấp gió dập sóng dồi liên tục, họ phải liều mạng cạy băng ra, nếu không thì xuồng chỉ có chìm. Chống chọi lại với thời tiết chỉ duy nhất có một tấm bạt căng trên mũi xuồng. Nhưng ở bên trong thì quả là địa ngục. Chỉ vừa đủ chỗ cho ba người chui vào cùng một lúc. Mà nó còn ẩm ướt, tù túng và cực kỳ lạnh giá. Cứ như bị chôn sống vậy. 50 Bị cước, kiệt sức và ướt sũng, mà nước uống chỉ còn đủ cho hai ngày, mọi thứ tưởng không thể kéo lâu hơn được nữa. Thế rồi, sau 17 ngày cực nhọc trên biển, bỗng có một cọng rong biển trôi qua - một dấu hiệu cho thấy đất liền đã rất gần! Nhưng chưa xong. Khi South Georgia đã thấy trước mặt rồi thì đột nhiên thời tiết trở xấu. Gió bão đẩy họ vào những vách đá dựng đứng đe dọa đập nát chiếc xuồng. Bằng một cố gắng ngoài sức tưởng tượng, họ đã đưa được xuồng vào một vịnh nhỏ. Chặng cuối Nhưng vẫn còn một trở ngại nho nhỏ - trạm cá voi nằm ở bên kia đảo. Chèo xuồng vòng qua thì quá liều. Chỉ còn một cách: phải có ai đó đi bộ sang vậy. Đó là một thử thách khủng khiếp đối với những người đã kiệt quệ chỉ còn một chút tàn lực cuối cùng. Theo đường chim bay thì trạm cá voi chỉ nằm cách đó 35km. Nhưng với họ thì xa chẳng khác gì lên trời. Trước đây chưa ai từng thử băng ngang qua đảo - hơn nữa lại không có một cái bản đồ nào xài được. Ngăn cách họ với trạm này là những ngọn núi lạnh giá với những sông băng vắt qua và những vết nứt sâu thăm thẳm chết người. Nhưng đó là sự mạo hiểm mà họ buộc phải chấp nhận. Ngày 19 51 tháng Năm, Shackleton lên đường cùng với hai người, một sợi dây, một búa đục băng và thực phẩm dự trữ ba ngày lèn trong những chiếc tất. Để tăng thêm độ bám, họ nhổ đinh của chiếc xuồng đóng thêm vào đế giày. Rồi suốt 36 giờ ròng rã đứt hơi, ba người bươn bả bò lên, ít khi dám dừng lại thở. Chỉ sẩy chân một cái là họ sẽ rơi xuống biển băng chết chắc. Cuối cùng, vào chiều ngày 20 tháng Năm, họ đã lần vào tới trạm cá voi. Bất chấp tất cả những không thể, họ đã làm được. Dơ dáy và hoang dại, Shackleton đến trước mặt người phụ trách trạm. “Tên tôi là Shackleton,” ông nói. Thật may là họ đến vừa kịp lúc. Ngay đêm đó bão tuyết nổi lên và hẳn họ sẽ chết cóng nếu nó bắt gặp họ giữa đường. Cũng năm đó Skackleton đã đưa tàu ra đảo Voi cứu những người của mình còn kẹt lại. Lạ thay, tuy gian khổ là thế mà không một ai mất mạng. Thử thầy tí chơi Ernest Shackleton thừa sức trở thành một nhà giáo ưu tú. Ông sáng suốt, can đảm, lạc quan và là một thủ lĩnh bẩm sinh. Rõ là một người hùng! Bạn nghĩ sao, nghe có giống thầy giáo nào bạn biết không? Ông còn là một trong những nhà thám hiểm nổi tiếng nhất xưa nay. Nổi tiếng thế thì chắc thầy địa lý nhà bạn hẳn phải biết hết về ông đấy nhỉ. Không chừng thầy còn là chuyên gia trong lĩnh vực này nữa kia. Thử trắc nghiệm thầy một tí là biết ngay thôi. 1 Con tàu của Shackleton có tên là Endurance. Tại sao vậy? a. Đó là một truyền ngôn cổ của gia đình. b. Lấy từ vỏ bịch bột ngũ cốc. 52 c. Đó là tên một trận hải chiến lẫy lừng. A HA! MÌNH PHẢI ĐẶT TÊN CHO CON TÀU LÀ “GIÒN TAN” 2 Trên đường đi Nam cực, con mèo tên là Bà Chippy của tàu bị rớt xuống biển. Shackleton đã làm gì? a. Bỏ mặc nó chết cóng. b. Quay tàu lại tìm. c. Ném cho nó vài con chuột trên tàu. CHẲNG NHẼ HỌ KHÔNG BIẾT BỤNG NO THÌ KHÔNG BƠI ĐƯỢC HAY SAO? 3 Nickname của Shackleton là gì? a. Giày Xếp. b. Quần Đùi Cục Cằn. c. Ông Trùm. 4 Bố mẹ của Shackleton muốn ông làm nghề gì? a. Bác sĩ. b. Nhà thám hiểm. c. Bác sĩ thú y. 53 5 Trong các sách sau thì cuốn nào do Shackleton viết? a. Miền cực lạnh giá. b. Phía nam. c. Trái tim của Nam cực. HỪM, MIỀN CỰC LẠC? MIỀN CỰC KỲ? MIỀN CỰC KHỔ? TIÊU CỰC? tráng năm 1914-1917 của ông. Cả hai cuốn này đều là bestseller. là câu chuyện về chuyến đi bi Phía nam còn cách đích có 160km. cực Nam đầu tiên của Shackleton. Ông buộc phải quay lại khi chỉ thuật lại mưu đồ chinh phục Trái tim của Nam cực b. và c. Cuốn Shackleton là bác sĩ nên chắc chắn muốn ông nối nghiệp nhà. 5 Thành ra người ta theo ông đến cùng trời cuối đất. 4 a. Cha của người của mình làm những gì mà chính ông sẽ không chịu làm. bẩm sinh. Ông còn rất thông minh. Ông không bao giờ buộc để tiết kiệm thực phẩm dự trữ. 3 c. Shackleton là một thủ lĩnh Đáng buồn là cả Bà Chippy lẫn đàn chó sau này phải hạ thủ hết 2 b. Ngoài Bà Chippy, Shackleton còn mang theo 69 con chó. chinh phục” (endurance là nghiến răng chịu đựng mà). là “Fortitudine vincimus”. Câu này có nghĩa là “Chịu đựng để 1 a. Tuyên ngôn cổ bằng tiếng Latin của gia đình Shackleton Trả lời: Có một điều chắc chắn. Chọi nhau với băng giá dữ dằn là một việc làm mạo hiểm. Nếu tàu của bạn không bị bóp nát bét thì bạn vẫn có thể chết vì thức uống đông lạnh. Hãy tự coi mình là may mắn đi. Bạn lúc nào cũng có thể lủi nhanh vào nhà kiếm thứ gì nong nóng mà uống trong khi sưởi ấm đôi chân lạnh cóng. Mọi thứ khó nhằn mà bạn tính đương đầu sẽ bị bỏ lại ngoài trời giá rét. 54 CUỘC SỐNG NƠI BĂNG GIÁ Nhiều người cứ tưởng mình cứng cựa lắm. Chắc bạn cũng từng gặp mấy vị hảo hán như vậy rồi. Giữa mùa đông, trong khi bạn quấn đầy người như xác ướp Ai Cập thì họ ăn mặc phong phanh và luôn mồm kêu nực. Nhưng liệu họ có cứng cựa thật không? Sẽ ra sao nếu nhiệt độ là â-â-âm 200C? Và sẽ ra sao nếu nó đi kèm với bóng đêm tịt mít, cả gió thổi tê xương nữa? Thực ra đó là điều kiện tiêu chuẩn của miền cực đấy. Chắc chả có gì sống ở cái rốn băng giá của Trái đất ấy mà không chết cóng đâu nhỉ? Cũng lạ là hàng trăm loài động thực vật lại chọn miền cực lạnh ngăn ngắt làm chốn nương thân mới kinh chứ. Làm thế nào mà chúng tồn tại được ở cái nơi nghiệt ngã ấy? CẢNH BÁO SỨC KHỎE KINH DỊ Một vài loài thú kiểng ở đây dữ ra phết đấy, nhất là lúc chúng đói. Vì vậy nếu bạn tính dạy chúng xách dép hay lấy điều khiển từ xa giúp thì CHỚ DẠI! Với lại con gấu trắng kiểng của bạn sẽ cần một nơi xinh xắn thật lạnh để ở, tốt nhất là bên ngoài nhà. Nếu bạn giữ nó trong nhà thì phải tắt hết hệ thống sưởi đi. Nếu ấm quá là nó chết đấy. Tiệm thú kiểng miền cực Có phải bạn là một nhà địa lý cô đơn? Có phải bạn đang tìm kiếm một người bạn nhỏ để chúi vào với nhau trong những đêm miền cực lạnh buốt? Hãy đến cửa hàng Thú Nuôi Miền Cực. Xin bảo đảm là không có những con thỏ lông lá xác xơ hay cá vàng ngu ngốc đâu... 55 Cá băng có chất chống đông trong máu giống như thứ người ta đổ vào xăng xe trong mùa đông ấy. Cái đó giúp con cá cổ quái không bị đông cứng mà chết. Độc chiêu đấy chứ, hả? Mà lỡ có quên cho ăn cũng không phải lo. Nó vẫn đói luôn ấy mà. Trong đại dương băng giá đôi khi cũng khó kiếm được cái ăn. Thành ra cũng chẳng có gì lạ là loài cá câm lặng này sẽ đớp bất cứ thứ gì, kể cả chỉ có một nửa cơ hội. CÁ BĂNG MÊ HOẶC MÔ TẢ: MỘT LOÀI CÁ TRONG SUỐT CÓ RĂNG CỰC TO, MÕM LỚN, MẮT TO THÔ LỐ, TRÔNG NHƯ CON MA CÁ. KÍCH THƯỚC: NUÔI CÁ NÀY BẠN CẦN CÁI BỂ THẬT LỚN VÌ NÓ CÓ THỂ DÀI TỚI 60CM. NƠI SINH SỐNG: NAM BĂNG DƯƠNG. 56 Cáo Bắc cực có bộ lông đổi màu hoàn hảo. Mùa hè thì lông mỏng, màu xám nâu để hợp với màu đá ở đài nguyên*. Đó là một kiểu ngụy trang tuyệt vời để rình bắt mồi. Vào mùa đông bộ lông đổi thành chiếc áo khoác dày màu trắng để tiệp màu với tuyết và giữ ấm. Vào mùa hè thì loài chuột lemming rậm lông là món ăn khoái khẩu của cáo. Vào mùa đông thì nó đi theo gấu Bắc cực để chầu rìa ăn sái. CÁO BẮC CỰC KỲ DIỆU MÔ TẢ: Ờ, ĐẠI ĐỂ CŨNG GIỐNG CON CÁO THƯỜNG. (CHỨ BẠN TƯỞNG THẾ NÀO?) NƠI SINH SỐNG: BĂNG BIỂN VÀ ĐÀI NGUYÊN BẮC CỰC. * Đài nguyên là vùng đất hoang băng giá chạy vòng quanh Bắc cực. Ở đó chỉ có những thứ cây bụi nhỏ chứ cây to thì không thể sống nổi vì lạnh. Mùa đông đài nguyên đóng băng kín mít, nhưng đến hè thì băng tan. 57 Tuy vẻ ngoài hơi ghê ghê nhưng con rận isopod cũng là loại vật nuôi dễ thương. Nó di chuyển rất chậm chạp (may quá!). Đó là vì nó phải tiết kiệm năng lượng do ở đó quá lạnh và cũng không có nhiều thức ăn cho lắm. Nó ăn thức ăn rơi vãi dưới đáy biển, gồm giun, các sinh vật sống dưới đáy và phân hải cẩu đầy dinh dưỡng. RẬN ISOPOD KHỔNG LỒ MÔ TẢ: GIỐNG NHƯ MỘT CON MỌT GỖ KHỔNG, KHỔNG LỒ. KÍCH THƯỚC: DÀI 17CM (GẤP MƯỜI LẦN CON MỌT GỖ BÌNH THƯỜNG). NƠI SINH SỐNG: ĐÁY NAM BĂNG DƯƠNG. NẾU CÓ MỘT CON TRONG ÁO THÌ CHẾT DỞ! 58 Có thể bạn sẽ gặp khó khăn trong việc theo dấu nhạn biển Bắc cực - nó ưa chu du thiên hạ lắm. Nó trốn mùa đông buồn thảm phương Bắc bằng cách xuống Nam cực nghỉ hè. Sau đó lại trở lại Bắc cực đón mùa hè. Cứ thế nó chả lo gì rét mướt, vừa đi đường vừa có thể kiếm vài con cá lót dạ. Có định xách tay nải bám theo không? Cả đi cả về hết 40.000km đấy nhé. NHẠN BIỂN BẮC CỰC RONG RUỔI NGƯỢC XUÔI MÔ TẢ: MỘT LOÀI CHIM TRẮNG, ĐẦU ĐEN, MỎ ĐỎ RỰC, ĐUÔI DÀI CHẺ. NHỎ NHƯNG OAI PHONG. NƠI SINH SỐNG: BẮC CỰC VÀ NAM CỰC. HẢI CẨU WEDDELL ÕNG ẸO MÔ TẢ: TO LỚN, ỤC ỊCH, ĐẦU NHỎ, MẮT TO. LÔNG XÁM MƯỢT CÓ ĐỐM ĐEN VÀ XÁM. KÍCH THƯỚC: DÀI 3M, NẶNG TỚI NỬA TẤN. NƠI SINH SỐNG: BĂNG BIỂN QUANH BẮC CỰC. Hải cẩu Weddell sống chủ yếu dưới lớp băng cho ấm. Nó dùng răng gặm thành lỗ thở trong băng. (Chả trách cứ lâu lâu lại thò lên thụt xuống). Một lớp mỡ dày dưới da giúp nó giữ ấm. Nó ăn cá và mực nước sâu. May mà hải cẩu giỏi lặn, có thể giữ hơi được cả giờ, tha hồ mà săn mồi. (Chớ bắt chước làm ở nhà, dù bạn có đói bụng đến đâu). 59 Cửa hàng thú nuôi miền cực xin giới thiệu TẠO VẬT CỦA TUẦN CỬA HÀNG THÚ NUÔI MIỀN CỰC TỰ HÀO GIỚI THIỆU SINH VẬT CỦA TUẦN NÀY... VẬT NUÔI MIỀN CỰC CHIẾN NHẤT... GẤU BẮC CỰC MÔ TẢ: MỘT CON GẤU KHỔNG LỒ MÀU TRẮNG TUYỀN! RĂNG SẮC: ĐỂ BẮT VÀ NHAI MỒI (CẨN THẬN ĐỪNG ĐỂ MÌNH LỌT VÀO THỰC ĐƠN CỦA NÓ) ĐẦU VÀ TAI NHỎ: NHẰM GIẢM THIỂU MẤT NHIỆT. MŨI DÀI: NHẰM SƯỞI ẤM KHÔNG KHÍ LẠNH BÊN NGOÀI TRƯỚC KHI VÀO PHỔI VÀ ĐỂ DỄ ĐÁNH HƠI THẤY HẢI CẨU. LÔNG TRẮNG: ĐỂ TIỆP MÀU VỚI BĂNG TUYẾT NHẰM MỤC ĐÍCH NGỤY TRANG. BÀN CHÂN LÓT LÔNG: GIỐNG NHƯ GIÀY ĐI TUYẾT ĐỂ ĐI LẠI DỄ DÀNG TRÊN TUYẾT XỐP. NÓ CÒN CÓ HÌNH BƠI CHÈO ĐỂ TIỆN BƠI LỘI. MÓNG SẮC: ĐỂ BẤU VÀO MẶT BĂNG TRƠN VÀ ĐỂ VỒ HẢI CẨU BỘ LÔNG DÀY: ĐỂ CHỐNG LẠNH. LÔNG DÙNG ĐỂ TÍCH TỤ NHIỆT CỦA ÁNH NẮNG VÀ NHỜN ĐỂ CHỐNG THẤM NƯỚC. DƯỚI LỚP DA LÀ MỘT LỚP MỠ DÀY ĐỂ GIỮ ẤM. MÀ TIỆN MỘT CÁI LÀ MỠ ẤY LẠI CÓ THỂ CHUYỂN HÓA THÀNH THỨC ĂN VÀ NƯỚC. 60 Nếu bạn đang tính kiếm một con gấu Bắc cực về nuôi thì xin báo trước đôi lời. Chăm sóc gấu cực cũng cực lắm đấy. Quên mấy cái trò xúc xích với sữa hay cá con đi cho tôi nhờ. Gấu cực chứ có phải mèo đâu. Vẫn còn muốn hả? OK, dưới đây là vài mẹo nhỏ trong việc chăm sóc gấu cực. HƯỚNG DẪN NUÔI GẤU BẮC CỰC • Kiếm một cái giường thật bự cho thú nuôi. Đúng ra thì phải có một cái nhà thật bự kia - gấu cực to con lắm. Trong những chuyến lữ hành tôi đã từng gặp những con gấu nặng cả tấn và cao tới ba mét (đại để là cao gấp đôi bạn). Tưởng tượng bạn dắt một con như thế đi dạo! Chúng là loài thú ăn thịt lớn nhất, mạnh nhất trên đời cho nên lời khuyên của tôi là: tránh cho thật xa hàm răng sắc lẻm của chúng. • Đưa thú nuôi của bạn xuống hồ bơi. Gấu cực cần tập luyện rất nhiều. Nhưng quên trò đi dạo đi. Gấu cực là những tay bơi lão luyện (chuyên bơi chó). Chúng có thể bơi mấy ngày liền. Đừng có lo nếu gấu của bạn bị lạc. Khi nào cần nghỉ nó khắc leo lên một mảng băng trôi mà trôi, đôi khi đến hàng trăm cây số. TIẾP CHỨ! 61 • Dự trữ thịt hải cẩu. Thúc ăn dành cho thú nuôi thông thường là không xong. Gấu cực thích thịt hải cẩu béo ngậy hoặc tốt nhất là hải cẩu nguyên con. Gấu cực là loài thú săn rình mồi. Chúng nằm phục ở gần lỗ thở của hải cẩu, dùng bàn chân che cái mũi đen thui để giấu kín mình. Rồi khi hải cẩu trồi lên thở thì nó bợp cho một phát vào đầu. Ngon! Cái mũi thính của gấu có thể đánh hơi thấy hải cẩu xa cả cây số, kể cả vùi mình trong băng. Huấn luyện gấu cực ở nhà. Nếu bạn có gan. Chúng có những thói quen kinh dị lắm, thật đấy. Khi không có nhiều đồ ăn bên mình thì chúng sẽ vào phố lục lọi thùng rác nhà người ta. Ở Churchill, Canada, lũ gấu cực trộm vặt làm phiền bà con không ít, thành ra người ta phải vây bắt chúng mà nhốt vào tù dành cho gấu cực! Mấy tên thường xuyên tái phạm thì họ phải bắn thuốc mê rồi đem trực thăng chở đi. Chúng được đưa đến một nơi an toàn thật xa thành phố. 62 • Đừng có thấy bề ngoài chúng xinh xẻo mà tưởng bở. Mấy con gấu con mà chẳng dễ thương sao? Nhất là trên thiệp Giáng sinh. Nhưng bề ngoài dễ lừa người lắm. Bây giờ thì trông chúng mắt huyền mũm mĩm, nhưng cũng giống như chó con mèo con, chúng sẽ lớn nhanh lắm. Và chỉ vừa chập chững biết đi là nó đã bắt đầu tập săn mồi rồi. Cho nên nếu bạn định vuốt ve một con gấu cực con thì chuẩn bị tinh thần bị đợp vài miếng. Úi! Sự thật kinh hoàng Ở Nam cực chả có con gấu cực nào. Thực ra ở đó chả có con thú trên bờ nào lớn cả. Ở đó quá lạnh với chúng. Con vật sống quanh năm ở đó lớn nhất là một loài ruồi nhuế nhỏ xíu. Loài côn trùng bé tẹo này chỉ dài có 12mm - tức là bằng này: Nếu bạn còn thắc mắc thì sở dĩ nó không có cánh vì chả để làm gì khi trời cứ gió như điên. Ngay cả những con ve bé tí (là một họ hàng gần của loài nhện) cũng sống trong lỗ mũi con hải cẩu... Giá chúng được huấn luyện để ngoáy mũi thì hay biết mấy. 63 T-t-t-óm lấy một con chim cánh cụt Nếu bạn không đủ chỗ nuôi gấu cực, còn ve chỉ tổ làm bực mình thì sao không t-t-t-óm lấy một con chim cánh cụt thế vào. Bây giờ bạn đang nghĩ cánh cụt là loài chim ngộ nghĩnh và trông như đang đóng bộ cánh bồi bàn trong những nhà hàng sang trọng. Và dĩ nhiên là bạn đúng. Nhưng khi nó dám sống ở một nơi lạnh kinh người như vậy thì lũ chim cánh cụt to gan đó hẳn không phải tầm thường. Lấy chim cánh cụt Hoàng đế làm ví dụ. MỎ NHỎ ĐỂ TRÁNH MẤT NHIỆT BỘ LÔNG DÀY CHỐNG GIÓ VÀ CHỐNG THẤM NƯỚC LỚP MỠ DÀY BỌC ẤP TRỨNG CÁNH DÙNG NHƯ MÁI CHÈO ĐỂ BƠI (TUY KHÔNG BAY ĐƯỢC NHƯNG CHÚNG BƠI THÌ KHỎI CHÊ) CHÂN NHỎ ĐỂ TRÁNH MẤT NHIỆT. Cơn lạnh đột ngột chả là gì với chim cánh cụt Hoàng đế. Chúng rắn mặt hơn nhiều. Thực ra chúng thấy trời lạnh là khỏe người nên chúng trụ lại Nam cực vào đúng mùa đông, khi mà khí hậu trở nên tệ hại nhất. Con cháu chúng cũng được sinh ra ở đó. Hãy tưởng tượng mình là một chim cách cụt Hoàng đế con. Liệu bạn có sống sót không? 64 Liệu bạn có thể là một con chim cánh cụt XIN CHÀO! CÓ AI NGOÀI ĐÓ KHÔNG? NÓNG QUÁ 1 Nếu bạn bắt đầu cuộc đời bằng một quả trứng to cỡ 12cm, chiều dài mà mẹ bạn đặt ngay trên đôi chân của mình. Rồi bà ấy chuồn. Bà ấy ra biển bắt cá trong khi bố bạn ở nhà trông nom quả trứng. 2 Bố bạn giữ bạn trên đôi chân của mình và ủ lên trên một tấm mền da lót lông. Tấm mền đó gọi là bọc ấp trứng, nó giữ cho trứng ấm áp dễ chịu. Nếu nó bị rơi ra mặt băng thì quả trứng sẽ hỏng ngay. XIN CHÀO XIN CHÀO XIN CHÀO XIN CHÀO XIN CHÀO LẠNH THẾ! XIN CHÀO 3 Còn bố bạn thì đã 60 ngày đêm không ăn mà cứ đứng ngay giữa trời. Ngay cả dù nhiệt độ có xuống -400C và bị bão tuyết vùi dập. Ông ấy dũng cảm nhỉ? Nhưng không chỉ có bố bạn. Ông cùng hàng nghìn ông bố khác xúm xít cả vào một chỗ để giữ ấm. 4 Bạn nở ra giữa mùa đông. Brrr! Bố bạn ẵm bạn trên chân mình cho đến khi bạn được 8 tuần tuổi. Lúc đó chân bạn đã phủ một bộ lông dày để giữ ấm cho mình được rồi. 65 ĐI ĂN! 5 Ông bố quý hóa của bạn đã không ăn uống gì mấy tháng rồi nên gầy nhẳng, chỉ còn da bọc xương. May mà mẹ bạn vừa về tới. Đúng lúc quá đi mất. Ông bố đói lả của bạn dông thẳng ra biển để kiếm gì đó ăn cho lại sức, còn mẹ bạn thì ợ ra vài con cá cho bạn chén. Sướng. Cuộc sống miền biển cực BRRRR! 6 Đến giữa mùa hè bạn đã đủ lớn để tự săn sóc mình. Bạn rời nhà ra biển kiếm ít cá. Nhưng nhớ coi chừng những con hải cẩu đốm rình rập ở mép băng. Món khoái khẩu của chúng là, biết gì không? Đúng lắm, chim cánh cụt non. Bạn phải thật cứng cựa mới sống nổi trên bờ ở miền cực, nhưng dưới lòng biển miền cực thì khác. Tuy nước lạnh cắt da nhưng sự sống vẫn cứ sôi sùng sục. Đó là bởi ở đó có nhiều thức ăn cho những sinh vật miền cực háu đói. Loài vật dưới biển được xâu vào với nhau thành chuỗi thức ăn. Đó là cách các nhà khoa học kinh dị mô tả mối liên hệ giữa những loài vật và các thứ chúng xơi. Hầu hết các chuỗi thức ăn đều bắt đầu từ thực vật. Một chuỗi thức ăn điển hình có dạng đại để như dưới đây: MÓN RAU TRỘN NHÃO NHOẸT Ở TRƯỜNG MỘT CON SÂU VẶN VẸO CHÉN RAU. BẠN KHÔNG ĐỂ Ý... BIẾT RA THÌ ĐÃ MUỘN. BẠN ĐÃ XƠI CON SÂU. ÚI! 66 Một chuỗi thức ăn ở Nam Băng dương đại để là thế này: TẢO CON TÉP CÁ VOI XANH NHỮNG SINH VẬT ĐƠN BÀO NHỎ XÍU NHỮNG CON TÔM NHỎ SỐNG NHỜ TẢO ĐỘNG VẬT LỚN NHẤT XƯA NAY (CHẤP CẢ KHỦNG LONG CỦA CÁC BẠN NỮA ĐẤY) KHOÁI ĂN TÉP. Nhật ký bí mật của một con tép Tép là những sinh vật giống như tôm nhỏ màu hồng dài nhiều lắm là 5cm. Một con mồi nhỏ xíu. Vì vậy bạn có thể nghĩ phải có nhiều tép khủng khiếp lắm mới đủ cho một con cá voi xanh. Thì đúng là thế. Cá voi xanh mà ăn uống thì phải nói là hoành tráng lắm. Chúng có thể xơi chừng BỐN TẤN tép... MỖI NGÀY. Thử nghĩ ăn chừng ấy đồ ăn ở trường xem! Mà không chỉ có chúng. Những con chim biển tham lam, rồi chim cánh cụt, hải cẩu và cá cũng chén tép thật lực. Vậy thì bạn cũng thấy tép có vai trò quan trọng sống còn thế nào trong chuỗi thức ăn vùng cực. Nhưng bản thân anh tép nhà ta thì sao? Ý tôi là bị thiên hạ đổ xô vào chén suốt ngày suốt đêm thì nào có vui vẻ gì. Vậy nếu anh bạn tép mà lén ghi nhật ký thì sao nhỉ? (OK, chỗ này bạn phải chịu khó vận dụng trí tưởng tượng một chút nhé...) Nhật ký bí mật của Văn Tép 67 Nam Băng dương, giữa mùa hè 1 giờ chiều. Vào giờ ăn trưa mình bơi lòng vòng với cả đàn lo việc của riêng mình. Cảm thấy đói bèn dừng lại lót dạ tí tảo băng ngon lành. 1.10 chiều. Hả? Vừa mới định đớp TÔI ĐANG CHÉN! một miếng thì một con cá voi xanh tò tò bơi qua. Nó há cái mõm rộng hoác. Sao nó không ăn con gì vừa tầm một tí? Mà ở đâu ra cái kiểu ăn bất lịch sự thế chứ. Chúng vừa bơi vừa ngoạc mồm ra (không sợ người ta cười cho à?) 1.20 chiều. Bị hốt vào cái họng to uîch, đúng là đồ du côn. May mắn chuồn ra ngoài cùng với mấy đồng đội, nhưng những kẻ xui xẻo thì bị tách ra khỏi nước. Bữa ăn của cá voi. Chạy đàng nào cho khỏi. Phải, làm tép thật chả vui vẻ gì đâu, xin cam đoan với mọi người thế. Phải có cả mắt đằng sau ót nữa. Cùng ngày... ĐỒ DU CÔN! 3.00 chiều. Aaaaá! Mình lại ra đó. Nó sắp tóm được mình rồi. Và cái mồm to bự lại hớp nước. Mẹ ơi! Vài phút sau... Ghi chú: Đáng buồn thay, đó là những dòng cuối cùng trong nhật ký của Văn Tép. Lần này thì may mắn đã ngoảnh mặt đi. Cá voi xanh liệu có động lòng? Nó cứ chén thôi! Chả phải nó thì còn khối cá khác dưới biển. 68 Tép bơi thành từng đàn lớn, phải cả mười triệu tấn mỗi đàn. Những đàn này lớn đến nỗi radar tàu còn phát hiện được, thậm chí cả vệ tinh ngoài không gian cũng thấy. Các nhà khoa học cho rằng có khoảng 600 triệu triệu tép ở Nam Băng dương (tức là gấp cả một trăm lần người trên Trái đất). Thành ra làm gì mà cá voi chả vơ được một bữa. Cảnh báo sức khỏe kinh dị Thích chén một đĩa xúc xích và khoai tây chiên chứ? Xúc xích tép mà khoai tây chiên cũng tép luôn ấy mà. Rồi bánh kẹp tép và phô mai kem? Không tin thì thôi chứ các món tép là người ta khoái khủng khiếp luôn đấy. Phiền một cái là bạn phải chộp thật nhanh - tép nó nhảy như... tép nhảy ấy. Phù! Thực vật miền cực gan góc Hầu hết cây cỏ đều ưa tiết trời nắng ấm với chút mưa rào nhẹ. Đó là điều kiện lý tưởng để cây phát triển. Điều kiện mà bạn chả bao giờ có ở miền cực. Có thể bạn nghĩ rằng với điều kiện lạnh, khô và gió như thế thì thực vật miền cực chỉ có héo rũ mà chết. Nhưng lạ thay một số loài cây vẫn xoay xở mà sống ở đó được đấy. Thật xấu cả hổ cho tất cả thực vật ở đây nếu có cây nào tính chuyện dời đi nơi khác vì: 69 1 Đừng áy náy về đất. Một số loài tảo (những thực vật đơn bào nhỏ xíu) Nam cực có một ít lông để bơi trên tuyết. Bằng cách đó chúng mới đến được chỗ có nắng cần thiết để tạo ra thức ăn. Và để tránh cho cơ thể bị đóng băng, chúng tạo ra một loại chất chống đông. Ở một số nơi tảo còn biến hình thành kem mâm xôi gợn sóng. Việc chuyển màu đỏ của cây gần giống như bôi kem chống nắng vậy, nó giúp cho cây tránh bị cháy nắng dưới ánh mặt trời chói chang miền cực. Giỏi đấy chứ, nhỉ? A, KEM MÂM XÔI! 2 Ăn uống chớ quá kén chọn. Địa y là loài cây lý tưởng của miền cực vì chúng thậm chí xơi cả đá hộc trần xì. Địa y tạo ra acid làm rã vụn đá ra. Sau đó chúng cắm những “cái rễ” nhỏ xíu vào để hút hết những gì có trong đá. Chúng dùng những thứ đó tạo ra thức ăn. Các loài địa y khác thì sống trên phân hải cẩu hoặc chim cánh cụt vương vãi trên vách đá. Dễ thương ghê! 3 Học cách sống ở bất cứ đâu. CẬU CÓ HÒN ĐÁ ĐẸP GHÊ! TỚ THÍCH LẮM! Một vài loài tảo Nam cực sống ngay trong tảng đá. Những thực vật cầu kỳ này chuộng loại đá màu tối hấp thụ nhiều nhiệt của mặt trời. Nó lại còn không bị gió quất nữa chứ. Tảo chui vào đá theo những khe nứt bé xíu. Nó duy trì sự sống nhờ ánh sáng rọi qua những hạt trong suốt trong đá. 70 4 Mọc càng chậm càng tốt. Đó là cách địa y sống sót qua cái lạnh khủng khiếp. Ở miền cực băng giá cả năm may ra mới có một ngày nắng đủ ấm để mà lớn. Thành thử một mảng địa y to bằng cái lá bắp cải cũng phải có hàng trăm năm tuổi. Ngay cả mấy lá rau già nhất trong bữa ăn ở trường cũng chưa già bằng thế! 5 Nở hoa mùa đông - quên đi. Lúc đó vừa lạnh vừa tối thui. Nhưng khi mùa xuân đến thì hoa miền cực nở rộ. Chúng phải làm mọi chuyện thật nhanh để kịp rải hạt ra trước khi cơn lạnh năm sau ập đến. 6 Cúi thấp xuống. Cây cối miền cực không cao và cành lá lòa xòa như những cây bạn thường thấy đâu. Thực ra nó thấp đến nỗi bạn bước qua ngọn của nó được. Những loại cây như liễu Bắc cực mọc rất thấp và khẳng khiu để tránh gió. Giống như cây địa y già lão, chúng cũng mọc rất chậm. Một cây liễu to bằng cây bút chì cũng phải vài trăm tuổi. (À mà Nam cực thì chả có cây thân gỗ nào đâu). Nhưng mấy con chim cánh cụt ngốc nghếch, cá voi dềnh dàng và cây cối tí hin không phải là những thứ khác thường duy nhất của sự sống hoang dã mà bạn tìm thấy ở miền cực. Một số người cũng thấy điều kiện vùng cực là khỏe người đấy. Họ điên hẳn rồi hay chẳng qua họ quấn quá ấm? Sao không nhòm thử vào chương sau để gặp vài người như vậy? BẮT CHƯỚC TÔI HẢ? 71 DÂN CƯ MIỀN CỰC LẠNH GIÁ Cuộc sống ở miền cực với gấu trắng có thể là sướng. Nhưng mà con người thì sao? Cũng lạ là có những người rắn mặt lại chọn sống gần Bắc cực, bất chấp điều kiện khắc nghiệt kinh người ở đó. Vậy thì làm thế nào những cư dân miền cực chịu đựng nỗi kiểu sống băng giá ấy? Còn ai đáng để hỏi hơn dân Inuit bản địa ở Bắc cực. Họ sống trên băng suốt cả cuộc đời. Nhưng không có ai thường trú ở Nam cực cả - nó quá cóng. Nhưng chút xíu nữa bạn có thể đụng một vài nhà khoa học Nam cực điên rồ. Cư dân miền cực A TAXI Người Inuit chủ yếu sống ở Alaska, bắc Canada và Greenland băng giá. Trong tiếng Inuit, tên gọi “inuit” nghĩa là “người”. Từ bao đời nay người Inuit đã lang thang khắp Bắc cực đánh cá và săn thú kiếm ăn. Cuộc sống của họ xoay vòng theo sự thay đổi mùa. Mùa hè họ săn hải cẩu, cá voi và con moóc ở gần bờ và dự trữ thức ăn cho mùa đông. Mùa đông họ chuyển lên bờ săn tuần lộc (hươu sừng tấm). Người Inuit trông vào đất và biển để có mọi thứ họ cần và hết sức trân trọng xứ sở băng giá của mình, cố gắng không làm tổn thương nó. Vậy thì người Inuit làm điều đó như thế nào? Bạn đã sẵn sàng tìm hiểu xem họ sống sót thế nào chưa? Nếu bạn có dự định đến thăm người Inuit thì phải cẩn thận. Có thể bạn nghĩ rằng mình có 72 quá nhiều bài về nhà mà quá ít tiền tiêu vặt là căng lắm. Ít ra thì bạn không phải lo bị đông cứng mỗi lần lò dò ra ngoài. Cuộc sống ở Bắc cực thì cực ơi là cực. Người Inuit biết rõ băng giá như trong lòng bàn tay và họ là những tay cự phách đã sống sót ở miền cực. Tuy vậy chỉ sơ sẩy một bước là họ - và cả bạn nữa - đứt bóng như chơi. Nếu bạn muốn học cách sống của người bản địa thì sao lại không ngó qua cuốn Hướng dẫn thiết yếu để sống sót ở miền cực của người Inuit xem sao. Nó chứa đầy những bí quyết và mẹo vặt giữ gìn sự sống. Thử hỏi cô Gloria mà xem - cô ấy chả bao giờ ra khỏi nhà mà không cầm nó theo. Ghẹo thầy một chút Nếu chẳng may cô giáo của bạn lúc nào cũng tỏ vẻ ta đây biết nhiều ngoại ngữ thì làm sao? Chán chứ gì? Thử mấy câu gãy lưỡi để trả đòn nhé. Khi cô giáo hỏi đến bài làm về nhà thì bạn hãy nhoẻn miệng cười mà rằng: THƯA CÔ, EM CHƯA LÀM Ạ. QARASAASIAQ CỦA EM TỐI HÙ À. Liệu bạn có cần đi bác sĩ không nhỉ? Trả lời: Không cần đâu, chả có chuyện gì với bạn cả. Qarasaasiaq trong ngôn ngữ Inuit là máy tính. Nó là tập hợp của bốn từ “óc nhân tạo nhỏ”. Nếu người Inuit không có một từ nào thì họ chỉ việc tạo ra nó. Bạn có uống trà với đường không? Nếu cần đường thì hãy xin họ cái thứ “trông giống cát” là xong. Giỏi đấy chứ nhỉ? 73 Bài học vỡ lòng về sống sót ở miền cực lạnh giá của người Inuit Bài 1. Mặc gì Nếu bạn lên đường đến miền cực lạnh giá thì bạn cần mặc cho đúng điệu. Nhưng quên những kiểu cọ vớ vẩn đi. Phải giữ được ấm cái đã. Và tôi e là mặc thêm áo len vào cũng không ăn thua gì đâu. (Kể cả cái áo bà ngoại bạn đan tặng nhân Giáng sinh). Bạn cần mặc thành nhiều lớp quần áo mà vừa giữ được hơi ấm ở lớp sát da vừa thoát được mồ hôi (Nếu không thì mồ hôi thoát ra làm da bạn cóng đấy). Muốn thực sự ấm áp và thoải mái thì hãy xem dân bản địa ăn mặc thế nào. Kiểu cọ gì cũng phải theo họ hết. Dưới đây là là thứ xịn nhất. Đây là trang phục truyền thống của người Inuit mà họ đã mặc hàng trăm năm nay. Ngày nay nhiều người Inuit đã mặc theo lối hiện đại mua ở một công ty tên là Vịnh Hudson, không thì mua qua mạng cũng được. NGON THẬT! Sự thật rúng động Áo có mũ trùm thực ra không phải là thứ tầm thường như bạn tưởng đâu. Trong tiếng Inuit từ annuraaq là để chỉ một loại áo khoác xịn lắm đấy - mà đương nhiên cũng rất ấm nữa. 74 ÁO KHOÁC DA TUẦN LỘC: Mặc lớp lông ra ngoài. Da thú là ấm cực kỳ và chống gió cũng tốt. Mặc thêm một chiếc áo chẽn da hải cẩu hoặc lông chim mỏng hơn ở bên dưới mà lớp lông lồng vào phía trong. QUẦN DA GẤU BẮC CỰC: Mặc lớp lông ra ngoài. Nhét ống quần vào trong giày để tránh gió lùa. Mặc thêm một chiếc quần da hải cẩu hoặc cáo mỏng hơn bên dưới và mặt lông quay vào trong. MỘT MIẾNG LÔNG CÁO HOẶC CHÓ SÓI VIỀN QUANH MŨ TRÙM: Tránh cho hơi thở không làm cóng da bạn. BAO TAY DA HẢI CẨU: Bạn có thể rút cả bàn tay vào trong tay áo để ngón tay khỏi bị cước. GIÀY: (Da hải cẩu) mang với một đôi tất (vớ) bằng da cừu hoặc hải cẩu, mặt lông quay vào trong. Nếu quá lạnh thì có thể mang một lúc mấy đôi giày lồng vào nhau. 75 Giày ra giày Nếu bạn cần một đôi giày tập bạn chỉ việc chạy ra cửa hàng giày. Dễ như bỡn. Nhưng ở Bắc cực băng giá thì chả có sẵn tiệm giày thế đâu. Thế là những người Inuit khéo tay kinh khủng bèn tự làm lấy hết thảy trang phục của mình theo truyền thống lâu đời. Lá gan bạn lớn cỡ nào? Bạn phải có đủ gan cho một chút tiếp theo ở đấy. Bạn sắp sửa được biết người Inuit làm giày da hải cẩu cho mình thế nào. Ghi chú: Trước đây, hàng triệu hải cẩu đã bị bọn săn hải cẩu qui mô lớn giết để làm áo lông. Nhưng giờ đây việc này đã được kiểm soát nghiêm ngặt. Riêng người Inuit thì được phép săn hải cẩu vì họ cần thịt và lông hải cẩu để sống chứ không săn hải cẩu cho vui hay vì bộ lông đắt tiền. 1 Trước tiên người Inuit phải bắt được hải cẩu cái đã. Việc này không phải dễ xơi đâu. Phần lớn thời gian, hải cẩu ở dưới nước, ngay dưới lớp băng. Nhưng được cái người Inuit thì rành vụ này. Họ biết chính xác đâu là cái lỗ bí mật mà hải cẩu ngoi lên thở. Bằng cách nào? Thì họ tìm vết răng gặm vào băng hoặc ngửi ra mùi rất nặng của hải cẩu. 2 Họ chờ bên lỗ thở, tay lăm lăm cây lao. (Ngày nay người Inuit hầu hết dùng súng trường. Dở một cái là nếu bắn hụt thì tiếng nổ lớn sẽ xua hải cẩu chạy hết). Họ cần phải kiên nhẫn. Rất kiên nhẫn. Có khi phải chờ hàng giờ hải cẩu mới ngoi lên thở. 76 3 Khi hải cẩu trúng lao thì người Inuit lôi nó lên và lột da và xẻ thịt. Người Inuit thích thịt hải cẩu, bất kể đã nấu hay chưa. Lòng hải cẩu sấy khô là là món đặc sản khoái khẩu của họ. Thực ra miếng thịt hải cẩu duy nhất bạn không thể chén là cái túi mật mỡ màng. Còn lại thì đem đông lạnh dự trữ cho mùa đông. 4 Da hải cẩu lột ra sẽ được lóc mỡ bằng dao. (Người ta không quăng chỗ mỡ này đi đâu - nó được dùng làm dầu thắp hoặc đốt bếp). Người làm giày Inuit cố không khía vào da, sau đó họ ngâm vào nước tiểu, phải rồi, nước tiểu, qua đêm để nó sạch sẽ và bền hơn. Bước tiếp theo là giũ và căng ra phơi cho khô. 5 Chỉ đến bây giờ họ mới có thể bắt tay làm đôi giày của mình. Họ đo chân (cả bàn chân và ống chân) bằng một mẩu dây. Sau đó cắt từ da hải cẩu ra hai cái đế và hai mũi giày. Da hải cẩu cứng hơi khó khâu nên họ phải cắn một lúc cho mềm ra. Rồi họ khâu giày vào. Trước đây người Inuit dùng kim bằng xương hải cẩu và chỉ bằng gân hải cẩu để khâu giầy da hải cẩu. (Ngày nay họ dùng tơ và chỉ nha khoa thay thế!) 6 Họ gập cổ giày lại và khâu đường luồn dây. Đến đây thì đôi giày đã sẵn sàng. 77 Hồn hải cẩu Một điều mà người Inuit không bao giờ quên là cám ơn thần biển Sedna đã cho họ săn được hải cẩu. Họ tin rằng thú cũng có linh hồn chả khác gì người. Nếu bạn không tỏ lòng kính trọng hải cẩu thì Sedna sẽ nổi giận ngay. Như vậy chả có gì hay ho cả. Truyền thuyết nói rằng khi Sedna nổi giận thì tóc bà xỉn màu bẩn lắm và hải cẩu chui hết vào đấy, chả còn con nào TÔI DÀNH LOẠI NÀY CHO THẦN SEDNA. ở ngoài mà săn cả. Nếu điều đó xảy ra thì một người Inuit sẽ phải lên đồng và vào hang ổ của thần Sedna cáu kỉnh để chải đầu cho bà để kéo hải cẩu ra. Đầu mà bẩn thì lắm chuyện thế đấy. Bài 2: Ăn gì OK, vậy là bạn đã có trang phục miền cực rồi, bây giờ ăn thế nào đây? Bắc cực lạnh ghê răng, làm gì có cây trái nào mọc nổi, thành ra người Inuit chủ yếu chỉ ăn thịt, mỡ và cá. Thế mà bạn bảo bữa ăn ở trường chán phèo! Thực ra bữa ăn kỳ cục của họ bổ dưỡng kinh khủng, cung cấp đầy đủ những vitamin thiết yếu (khác hẳn bữa ăn ở trường). Sau một ngày đi săn, người Inuit về mở tiệc để chia các thứ họ kiếm được. Và biết gì không? Phải rồi, bạn cũng được mời đấy. Thực đơn bữa tiệc Inuit Khai vị • Một lô món chấm thượng hạng Ăn cùng với những lát thịt hải cẩu hoặc tuần lộc khô đông lạnh. 78 Món chấm 1. Những mẩu thịt nạc mềm của hải cẩu hoặc tuần lộc trộn với tiết và mỡ nước. Gia thêm lòng gà gô xám. Món chấm 2. Những thỏi mỡ phần của hải cẩu hoặc cá voi ướp lạnh cho khô quánh lại. Món chấm 3. Phèo tuần lộc (còn nguyên thức ăn tiêu hóa dở). Còn sót tí cỏ rả nào thì nhặt ra. Món chính • Kiviak: Là một loại xúc xích cuộn khoanh ngon lành. Đây là món đặc sản ở Greenland, phàm là đám cưới thì không thể thiếu. Dưới đây là cách làm nếu bạn thấy thèm: Nguyên liệu: DỄ THƯƠNG! • Khoảng 300 con chim anca nhỏ (một loài chim nhỏ ở vùng biển Bắc cực) • Một tấm da hải cẩu còn dính mỡ. Cách làm: 1 Nhồi chim vào tấm da hải cẩu rồi khâu lại. 2 Chôn nó trong đống đá và cứ để kệ nó thối. 3 Chờ trong sáu tháng, sau đó đào lên. 4 Nếu có mùi thum thủm như phô mai thối là ăn được! Ghi chú: Món này ăn bốc, nếu có lông, xương hay mỏ chim dắt vào răng thì móc ra. MÓN NÀY ĐƯỢC CÁI HAY LÀ CÓ CẢ TĂM! 79