🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Giao Tiếp Với Con Trẻ Như Thế Nào Ebooks Nhóm Zalo https://thuviensach.vn GIAO TIẾP VỚI CON TRẺ NHƯ THẾ NÀO? Bản quyền tiếng Việt © 2013 Dịch giả Hoàng Giang NHÀ XUẤT BẢN DÂN TRÍ https://thuviensach.vn Lời giới thiệu C uốn “Giao tiếp với con trẻ như thế nào?” được viết trên cơ sở tâm lý học nhân văn – một trong những khám phá tuyệt vời của khoa học tâm lý những thập kỷ gần đây, đặt nhân cách của đối tượng giao tiếp ở trung tâm sự chú ý. Cũng như thức ăn, sự giao tiếp có thể lành mạnh và cũng có thể độc hại. Đồ ăn tồi đầu độc cơ thể; giao tiếp không đúng “đầu độc” tâm lý trẻ, đe dọa sức khỏe tinh thần của chúng, ảnh hưởng xấu tới phát triển cảm xúc và cuộc đời sau này của con trẻ. Cuốn sách gồm hai phần. Phần một được trình bày dưới dạng các bài học gồm tư liệu, bài tập về nhà, thắc mắc của phụ huynh, lời giải đáp của tác giả và ví dụ minh họa. Phần hai là bức thư của một người bà đã vận dụng kiến thức học được trong Trung tâm Tâm lý Thích nghi Xã hội “Genesis” cho thiếu niên và nhi đồng trong giao tiếp với cậu thiếu niên “nan trị” – đứa cháu ngoại của mình. Tác giả cuốn sách là bà Julia Bôrixốpna Gippênrâytơ, giáo sư trường Đại học Tổng hợp Matxcơva, nhà khoa học tên tuổi và nhà sư phạm tài ba, là tác giả của nhiều bài nghiên cứu, nhiều sách chuyên khảo và tài liệu giáo khoa. Bà là người sáng lập và lãnh đạo Trung tâm Tâm lý Thích nghi Xã hội cho thiếu niên và nhi đồng “Genesis”, Matxcơva. Hy vọng đây sẽ là cuốn sách hướng dẫn dành cho các bậc phụ huynh, các nhà sư phạm, những người trực tiếp dạy dỗ trẻ và cả những ai muốn tự học nghệ thuật giao tiếp với con trẻ. Dịch giả Hoàng Giang https://thuviensach.vn PHẦN I. CÁC BÀI HỌC GIAO TIẾP VỚI CON TRẺ Bài học thứ nhất Chấp nhận vô điều kiện Mở đầu một loạt bài học có tính hệ thống, tôi muốn giới thiệu với bạn đọc một nguyên tắc chung mà nếu không thực hiện thì mọi nỗ lực nhằm chấn chỉnh mối quan hệ với con trẻ đều sẽ không có kết quả. Đây cũng là xuất phát điểm của chúng ta. Nguyên tắc: chấp nhận vô điều kiện. Chấp nhận vô điều kiện là thế nào? Chấp nhận đứa trẻ vô điều kiện nghĩa là yêu thương đứa trẻ không vì nó đẹp, thông minh, có năng khiếu, học giỏi, sẵn sàng giúp đỡ mọi người,... mà đơn giản vì nó là đứa trẻ! Nhiều khi cha mẹ nói với cậu con trai hoặc cô con gái thế này: “Nếu con là đứa trẻ ngoan thì mẹ (bố) sẽ yêu thương con.” Hoặc: “Đừng có mong mẹ (bố) đối xử tốt nếu con chưa chừa cái thói… (lười nhác, đánh nhau, nói hỗn), nếu chưa… (vâng lời, học tập tốt, giúp đỡ việc nhà).” Để ý chúng ta sẽ thấy: các câu phát ngôn đó thông báo thẳng cho đứa bé biết rằng nó được chấp nhận là có điều kiện, rằng mọi người yêu nó (hoặc sẽ yêu) “chỉ khi nếu…”. Thái độ định giá, có điều kiện đối với con người nói chung là điểm đặc trưng của nền văn hóa chúng ta. Thái độ như vậy ăn sâu vào tiềm thức của cả con trẻ. Một học sinh lớp năm ở Mônđôva viết cho chúng tôi: “Vậy yêu quý đứa trẻ vì lẽ gì? Vì lười nhác, bất nhã, không kính trọng người lớn hay sao? Xin lỗi các bác, cháu không thông điểm này! Cháu sẽ chỉ yêu con cái của cháu nếu…”. Nguyên nhân của thái độ định giá đối với con trẻ đang phổ biến rộng rãi trong niềm tin vững chắc rằng khen thưởng và kỷ luật là các phương tiện giáo dục chủ yếu. Khen con trẻ – nó sẽ làm nhiều việc tốt, phạt nó – sẽ bớt đi điều xấu. Song khốn nỗi: các biện pháp đó đâu phải lúc nào cũng tốt. Ai chẳng biết quy luật sau: đứa bé càng bị mắng mỏ nhiều bao nhiêu thì càng hư bấy nhiêu. Tại sao lại như vậy? Là bởi việc dạy dỗ con trẻ hoàn toàn không phải là công việc luyện tập. Cha mẹ tồn tại không phải để luyện cho con trẻ có các phản xạ có điều kiện. https://thuviensach.vn * * * Các nhà tâm lý học đã chứng minh rằng nhu cầu được yêu thương là một trong những nhu cầu chủ yếu của con người. Đáp ứng nhu cầu đó là điều kiện cần thiết để con trẻ phát triển bình thường. Nhu cầu này được thỏa mãn nếu bạn cho đứa trẻ biết rằng nó quý hóa, nó cần thiết, nó quan trọng đối với bạn, rằng đơn giản nó ngoan. Các thông báo đó hiện diện trong ánh mắt niềm nở, những cái vuốt ve âu yếm, những lời nói thẳng thắn: “Thật tuyệt vời là bố mẹ đã sinh ra con”, “Mẹ thật vui khi nhìn thấy con”, “Bố yêu con lắm”, “Bà thấy thích khi có cháu ở nhà”, “Ông rất vui khi hai ông cháu mình cùng dọn dẹp…”. Bác sĩ nội khoa nổi tiếng Vitgunhia Xachi khuyên nên ôm đứa trẻ vào lòng vài lần mỗi ngày, bà nói rằng bốn cái ôm ấp đơn giản là để tồn tại, còn muốn có trạng thái sức khỏe tốt thì một ngày phải ôm ấp đứa trẻ không dưới tám lần! Mà chẳng riêng gì con nít, người lớn cũng cần cái đó. Đối với đứa trẻ, những dấu hiệu chấp nhận vô điều kiện như vậy đặc biệt cần thiết, tựa như một cơ thể đang lớn được tiếp chất dinh dưỡng. Chúng nuôi dưỡng tình cảm, giúp đứa trẻ phát triển về mặt tâm lý. Nếu đứa trẻ không nhận được những dấu hiệu đó sẽ xuất hiện những trục trặc về xúc cảm, sai trái trong hành vi, thậm chí các bệnh về thần kinh. Mẹ của một bé gái năm tuổi đã đến gặp bác sĩ vì phát hiện thấy con mình có các biểu hiện rối loạn thần kinh chức năng. Trong một lần trò chuyện, bé hỏi: “Mẹ ơi, trước khi có con, chuyện gì đã làm bố mẹ khó chịu nhất?” “Sao con lại hỏi vậy?” – người mẹ ngạc nhiên. “Vì điều khó chịu nhất với bố mẹ bây giờ là con mà,” – bé gái trả lời. Chúng ta thử hình dung thế này: trước khi có kết luận đó, không biết bao nhiêu chục lần, nếu không phải là hàng trăm lần, bé nghe thấy những câu như “Mày không được như vậy”, “Mày hư”, “Ai cũng chán ngấy mày”, “Đúng là của nợ”… Và thế là những cảm xúc ấy đọng thành căn bệnh rối loạn thần kinh chức năng. Không phải lúc nào chúng ta cũng để ý tới cách nói năng của mình với con trẻ. Trong một số Báo giáo viên có đăng bức thư hối hận của một người mẹ mãi sau này mới hiểu ra rằng mình đã gây nên vết thương lòng cho đứa con trai của mình. Chú bé bỏ nhà đi, để lại mấy lời nhắn đừng tìm chú: “Chính mẹ đã nói rằng không có con mẹ thấy thoải mái hơn còn gì.” Thế đấy, chú bé đã hiểu nguyên văn câu nói của người mẹ! Con trẻ chân thật trong tình cảm của chúng và chúng cũng cho mọi lời nói của người lớn là tuyệt đối chân thật. Cha mẹ càng cáu gắt với con nhiều, cấm đoán, phê phán nhiều, con trẻ càng nhanh chóng nhận định rằng: “Bố mẹ không yêu mình”. Các lý lẽ của phụ huynh kiểu: “Đấy là mẹ quan tâm tới con” hoặc “Đấy là vì lợi ích của con” không lọt tai con trẻ. Chính xác hơn, chúng nghe thấy lời nói mà không phải ý nghĩa của câu nói. https://thuviensach.vn Chúng có cách tính toán riêng dựa trên xúc cảm của mình. Giọng nói quan trọng hơn lời nói, và nếu giọng nói gay gắt, tức giận hoặc nghiêm nghị thì luôn luôn chỉ có một kết luận: “Bố mẹ không yêu mình, không chấp nhận mình”. * * * Chúng ta thử xem cùng với sự trưởng thành của đứa trẻ, “toàn bộ những chuyện khó chịu đó” phát triển thành cái gì. Dưới đây là đoạn trích bức thư của cháu gái mười bốn tuổi. “Cháu không tin mẹ con cháu có thể có quan hệ thân thiết. Thứ Bảy và Chủ nhật là những ngày cháu ghét nhất trong tuần. Những ngày đó mẹ hay mắng mỏ cháu. Nếu mẹ nói chuyện với cháu kiểu con người thì cháu thông cảm hơn… Thực ra cháu có thể hiểu mẹ làm thế vì muốn cháu thành người tốt, nhưng mẹ đã làm cháu đau khổ. Cháu chán sống kiểu này lắm rồi. Cháu xin các bác giúp đỡ! Hãy giúp cháu với!!!”. Nỗi tủi thân, cô đơn và cả tâm trạng tuyệt vọng vang lên trong các bức thư của những trẻ nhỏ khác. Chúng kể rằng cha mẹ “không thân thiện” với chúng, xưng hô không như “người với người” và toàn “mày, tao”, “la hét”, sử dụng toàn động từ mệnh lệnh: “Làm đi!”, “Dọn đi!”, “Mang đến đây!”, “Đi rửa bát đi!”. Hết hy vọng tình hình gia đình sẽ tốt hơn, nhiều trẻ em đã đi tìm sự giúp đỡ ở bên ngoài. Khi cầu cứu các tòa soạn báo và tạp chí (“Giúp cháu với!”, “Cháu biết làm thế nào bây giờ?”, “Cháu không thể tiếp tục sống như thế này nữa!”), tất cả các cháu – không trừ một ai – đều đổi tên, không ghi địa chỉ của mình. “Nếu bố mẹ biết, họ sẽ đánh cháu chết mất”. Và đôi khi, len lỏi giữa những dòng tâm sự đó là nỗi niềm lo lắng ấm áp của con trẻ đối với cha mẹ: “An ủi mẹ cháu thế nào nhỉ?”, “Bố mẹ cháu cũng thấy khó xử chứ”, “Có thể thông cảm với mẹ cháu được…”. Nhưng phải nói thật rằng những lời lẽ như vậy chủ yếu là của các em tuổi 13, 14. Còn các em lớn tuổi hơn đã chai sạn, chúng không muốn nhìn mặt bố mẹ mình, không muốn sống cùng một mái nhà với họ. Một nữ sinh lớp 10 viết: “Cháu thường đọc báo với những lời lẽ rằng cần quan tâm nhiều hơn tới con trẻ. Chỉ vớ vẩn. Cháu và cả nhiều bạn bè cùng tuổi chỉ thích được ở một mình. Đôi khi cháu có ý nghĩ: “Giá mà bố mẹ đi vắng…”. Ngày Chủ nhật cháu lại nghĩ: “Chà, phải đến trường thêm một ngày còn thích hơn!”. Còn các bậc phụ huynh thì nghĩ sao? Tâm trạng họ thế nào? Cũng không thiếu nỗi niềm cay đắng và buồn tủi: “Chẳng ra sống, toàn một sự đày ải…”, “Đi về nhà như thể ra trận vậy”, “Đêm đêm mất ngủ, tôi chỉ còn biết khóc…”. Dù tình hình từ hai phía có căng thẳng đến đâu thì cơ hội để các bậc cha mẹ có thể lấy lại sự bình yên cho gia đình mình không phải đã mất hết. Nhưng phải bắt đầu từ bản thân mình. Tại sao như vậy? Bởi lẽ người lớn hiểu biết hơn, có khả năng kiểm soát mình, có nhiều kinh nghiệm đường đời hơn. https://thuviensach.vn Bây giờ, chúng ta cố thử tìm hiểu những căn nguyên làm cho các bậc cha mẹ có thái độ không tiếp nhận con trẻ một cách vô điều kiện. Bài tập Bài tập thứ nhất Bạn hãy tìm hiểu xem mình có khả năng chấp nhận đứa con tới mức nào. Muốn vậy bạn thử đếm xem trong vòng một ngày (tốt nhất trong khoảng hai – ba ngày), bạn đã bao lần có những lời nói tình cảm (câu chào mừng rỡ, khen ngợi, ủng hộ) và mấy lần có thái độ chê bai (trách móc, phê bình, khiển trách). Nếu số lần có thái độ tiêu cực bằng hoặc vượt trội thái độ tích cực thì giao tiếp của bạn có điểm trục trặc đấy. Bài tập thứ hai Bạn hãy nhắm mắt lại trong một phút và tưởng tượng mình đang gặp người bạn trai (hoặc bạn gái). Bạn sẽ tỏ ra thế nào để người kia biết rằng bạn mừng rỡ, rằng người kia đối với bạn thật quý giá và gần gũi? Còn bây giờ, bạn hãy tưởng tượng đó chính là đứa con của bạn: nó vừa tan trường về và bạn tỏ cho nó biết bạn sung sướng được nhìn thấy nó. Bạn tưởng tượng rồi chứ? Bây giờ, bạn có thể dễ dàng làm trong thực tế trước khi có những lời nói và câu hỏi. Thật tốt nếu bạn kéo dài thêm vài phút gặp gỡ đó theo đúng tinh thần như vậy. Bạn đừng sợ “làm con hư” trong mấy phút đồng hồ, điều đó hoàn toàn vô hại. Bài tập thứ ba Bạn hãy ôm ấp con bạn không dưới bốn lần một ngày (không kể câu chào buổi sáng và nụ hôn trước giờ đi ngủ buổi tối). Bài tập thứ tư Khi thực hiện hai bài tập trên, bạn hãy để ý phản ứng của trẻ và cả tình cảm của bạn nữa. Các bậc phụ huynh thường hỏi: “Nếu tôi chấp nhận đứa trẻ, liệu điều đó có nghĩa là tôi không bao giờ được nổi nóng với nó?” https://thuviensach.vn Tôi xin trả lời: Không, không có nghĩa như vậy. Bất kể trong trường hợp nào cũng không được giấu giếm và nhất là tích tụ những tình cảm tiêu cực của mình. Cần phải bộc lộ chúng, nhưng bộc lộ theo cách đặc biệt. Chúng tôi sẽ nói nhiều hơn về vấn đề này ở phần sau. Còn lúc này xin lưu ý bạn các nguyên tắc dưới đây: Có thể biểu thị thái độ không bằng lòng của mình với từng hành vi của trẻ, chứ không phải là chung chung. Có thể phê phán hành vi của trẻ nhưng không được khiển trách cảm xúc của chúng dù cho những cảm xúc đó “không nên có” hoặc “không được phép có”. Một khi đã xuất hiện tức là có nguyên nhân. Thái độ không bằng lòng với cách hành xử của trẻ không được kéo dài liên tục, nếu không từ việc không bằng lòng sẽ biến thành không chấp nhận trẻ. Nguyên nhân chủ yếu có lẽ là “tâm lý dạy bảo” mà trên đây đã nói tới. Đây là lời đáp điển hình của một người mẹ: “Tôi làm sao ôm ấp nó được khi nó chưa thuộc bài? Trước hết phải là kỷ luật rồi mới đến tình cảm, nếu không tôi sẽ làm hư nó”. Và người mẹ chọn phương sách phê phán, nhắc nhở, yêu cầu. Chúng ta ai chẳng biết con trẻ sẽ phản ứng ra sao, thường là viện đủ cớ, lừng khừng, còn nếu là chuyện làm bài thì quá rõ – chống trả thẳng thừng. Người mẹ thuộc diện “tư duy sư phạm hợp lý” sẽ lâm vào cảnh bế tắc, hai bên đều khó chịu, căng thẳng gia tăng, va chạm thường xuyên. Vậy sai lầm ở chỗ nào? Sai lầm ngay từ đầu: kỷ luật không đi trước mà phải đi sau, sau khi đã thiết lập được quan hệ thân thiện với trẻ và chỉ được dựa trên cơ sở đó. Phải làm gì và làm như thế nào, vấn đề này chúng ta sẽ thảo luận sau. Còn bây giờ, tôi đưa thêm vài ví dụ khác có thể là nguyên nhân đứa trẻ không được chấp nhận vô điều kiện, thậm chí bị ghét bỏ. Những ví dụ như vậy rất nhiều. Chẳng hạn một đứa bé sinh ra ngoài kế hoạch. Cha mẹ không mong đợi bé, còn muốn sống cho “sướng cái thân”, thế là họ chẳng cần có bé. Hoặc họ mơ ước có đứa con trai thì lại sinh con gái. Nhiều khi đứa con lại phải hứng chịu sự đổ vỡ trong mối quan hệ của cha mẹ. Chẳng hạn đứa trẻ giống bố mà người mẹ đã li dị, hoặc con có những điệu bộ, nét mặt là nguyên nhân nỗi oán hận âm ỉ trong lòng người mẹ. https://thuviensach.vn “Tâm lý dạy bảo” kiên trì của bậc phụ huynh cũng có thể là nguyên nhân. Nguyên nhân còn có thể là lòng khát khao bù đắp những thua thiệt đường đời, những ước mơ bất thành, hoặc giả người vợ muốn chứng minh để người chồng và những người khác trong gia đình biết mình là tối cần thiết, không thay thế được, rằng mình đã phải gánh cái “gánh nặng đó”. Trong những trường hợp như vậy, đôi khi các bậc cha mẹ cũng cần được tư vấn. Nhưng dù thế nào, việc đầu tiên có thể và cần phải tự làm là: suy ngẫm về nguyên nhân vì sao mình không chấp nhận đứa con. Còn những bước tiếp theo là các bài tập. https://thuviensach.vn Bài học thứ hai Sự giúp đỡ của cha mẹ. Hãy cẩn thận! Ở bài học đầu tiên, các bạn đã làm quen với nguyên tắc có thể gọi là cơ sở của mối quan hệ giữa chúng ta với con trẻ, chấp nhận vô điều kiện. Chúng ta đã nói tới tầm quan trọng của việc thường xuyên thông báo cho con trẻ biết chúng ta cần có nó như thế nào, rằng sự hiện hữu của nó là niềm sung sướng của chúng ta. Lập tức sẽ có câu hỏi bác lại: những lúc yên lành hoặc mọi việc trôi chảy, tôi dễ dàng làm theo lời khuyên đó. Còn nếu đứa bé làm không phải thế, không nghe lời, làm ta khó chịu thì sao? Làm thế nào trong những trường hợp như vậy? Chúng tôi sẽ giải đáp từng câu hỏi trên. Ở bài học này, chúng ta sẽ phân tích các tình huống đứa trẻ đang bận bịu, đang làm cái gì đó, nhưng bạn lại cho rằng chúng làm “không đúng”, làm kém, mắc lỗi. Bạn hãy tưởng tượng cảnh đứa trẻ đang loay hoay xếp hình. Công việc chẳng suôn sẻ chút nào: các hình đổ lung tung, lộn xộn, xếp mãi không vào, rồi bông hoa “chẳng ra bông hoa”. Bạn muốn nhúng tay vào, chỉ bảo, làm mẫu. Và thế là bạn không kìm mình được nữa: “Khoan đã – bạn nói – không phải thế mà phải như thế này cơ”. Nhưng đứa trẻ không bằng lòng, đáp lại: “Không cần, con tự làm lấy”. Một ví dụ khác: Chú bé lớp hai viết thư cho bà. Bạn nhòm qua vai bé. Ý tứ thật cảm động, chỉ có điều chữ viết như gà bới và nhiều lỗi chính tả. Trước tình huống đó làm sao bạn có thể coi như không nhìn thấy và bảo cháu sửa cho đúng được. Nhưng khi nghe lời nhận xét, đứa trẻ sẽ tiu nghỉu, hết hứng viết tiếp. Có một người mẹ nhận xét cậu con trai đã khá lớn của mình: “Ôi, trông con vụng về quá, phải học thì mới nhảy được con ạ…”. Hôm đó là ngày sinh nhật của cậu bé, cậu phấn chấn, biết sao nhảy vậy cùng với tất cả mọi người. Nhưng sau khi nghe những lời lẽ đó, mặt cậu bé sa sầm xuống, cậu tìm một chỗ ngồi lỳ cho đến hết buổi liên hoan. Bà mẹ thấy con tự ái cũng phật ý luôn. Thế là chẳng còn ngày sinh nhật nữa. Trước câu nói “Không phải thế” của cha mẹ nói chung, con trẻ phản ứng mỗi đứa theo một cách: đứa thì buồn rầu, lúng túng, đứa thì tự ái, đứa thì cãi lại: “Nếu tồi thì con không làm nữa!”. Phản ứng xem ra không giống nhau, nhưng tất cả con trẻ đều cho thấy một điều – chúng không thích thái độ xử sự như vậy. Vì sao? https://thuviensach.vn Để hiểu vì sao, chúng ta hãy nhớ lại mình khi còn là đứa trẻ. Chính chúng ta đã phải mất bao nhiêu thời gian mới viết được một chữ cái, mới quét nhà thật sạch hoặc đóng một chiếc đinh đúng vị trí? Bây giờ chúng ta thấy các công việc đó thật đơn giản. Vậy tức là khi chúng ta gán cho việc đó “thật đơn giản” nhưng với đứa trẻ là khó, chúng ta đã xử sự không công bằng. Con trẻ có quyền tự ái! Chúng ta hãy quan sát đứa bé lên một tập đi. Bé bứt ra khỏi bàn tay mẹ và chập chững những bước đầu tiên trong đời. Khó nhọc lắm bé mới giữ được thăng bằng, người bé đu đưa, hai cánh tay bé xinh chới với. Nhưng bé thích lắm và rất hãnh diện! Hiếm phụ huynh nào lại có ý nghĩ dạy bảo bé: “Ai lại đi thế? Nhìn đây con, phải thế này này!” hoặc: “Sao lại lắc la lắc lư thế! Mẹ đã nói bao lần rồi là đừng có vẫy tay như vậy! Nào bước lại đi, bước đúng vào!”. Khôi hài ư? Vô lý ư? Xét trên quan điểm tâm lý học, bất kể lời phê phán nào đối với một người (con trẻ hoặc người lớn cũng vậy) đang tập làm một việc gì đó thật vô lý. Tôi thấy trước sẽ có câu hỏi: dạy bảo thế nào nếu không chỉ ra sai sót? Đúng, biết sai sót là có lợi và thường là cần thiết, nhưng việc chỉ ra sai sót cần đặc biệt cẩn thận. Thứ nhất, không phải sai sót nào cũng nêu ra; thứ hai, tốt nhất nên nói về sai sót khi bình tĩnh mới nói chuyện chứ không được nói vào lúc đứa trẻ đang mải mê công việc và cuối cùng, mọi nhận xét bao giờ cũng phải trên nền khen ngợi nói chung. Và chúng ta cũng nên học hỏi nghệ thuật này ở chính con trẻ. Chúng ta tự hỏi mình: liệu có bao giờ đứa trẻ biết nó làm sai không? Biết đấy. Cũng như đứa bé một tuổi tự cảm nhận những bước đi chập chững của mình. Thế bé có thái độ thế nào trước những sai sót đó? Hóa ra dễ dung thứ hơn người lớn. Vì sao? Vì bé bằng lòng rằng mình đã làm được một việc, đó là bé đã “đi được” cho dù chưa vững. Hơn nữa, bé đoán: ngày mai sẽ vững vàng hơn! Phụ huynh chúng ta lại muốn bằng cách nhận xét để nhanh chóng nhận kết quả tốt hơn. Nhưng thường là ngược lại hoàn toàn. Có lần cha của chú bé lên chín đã thú nhận: “Tôi đã quá xét nét với các thiếu sót của cháu, làm cháu mất hết hứng thú học tập cái mới. Trước đây hai cha con tôi đều mê trò lắp ráp mô hình. Giờ thì cháu làm một mình, lắp rất tuyệt. Nhưng sa lầy, chỉ mô hình và mô hình, không muốn bắt tay vào việc gì khác. Cháu bảo: con không, không thể, con không làm được – và tôi cảm thấy đó là vì tôi đã luôn miệng phê phán cháu.” Tôi hy vọng giờ thì bạn sẵn sàng chấp nhận một nguyên tắc và tuân theo trong những tình huống đứa trẻ đang mải mê làm một việc gì đó. Đây cũng là nguyên tắc đầu tiên chúng ta cần ghi nhớ. https://thuviensach.vn Nguyên tắc 1 Đừng can thiệp vào công việc trẻ đang làm nếu nó không nhờ giúp đỡ. Việc bạn không nhúng tay vào sẽ là thông báo cho nó biết: “Mọi việc ổn cả. Con tất sẽ làm được.” Bốn kết quả của học hỏi Con bạn đang học điều gì đó. Kết quả chung sẽ bao gồm vài kết quả riêng lẻ. Chúng tôi xin nêu bốn trong số đó. Kết quả thứ nhất: rõ ràng đó là kiến thức hay kỹ năng mà con trẻ thu nhận được. Kết quả thứ hai – ít rõ hơn: luyện tập năng lực học tập nói chung, tức dạy chính mình. Kết quả thứ ba – dấu ấn cảm xúc mà công việc đã đem lại: hài lòng hay thất vọng, tin tưởng hoặc thiếu niềm tin vào sức lực của bản thân. Cuối cùng là kết quả thứ tư: dấu ấn của mối quan hệ tương hỗ giữa bạn và con bạn nếu bạn đã cùng tham gia với con. Ở đây kết quả thu được hoặc tốt (hai bên hài lòng về nhau) hoặc không tốt (thêm phần khó chịu nhau). Xin bạn hãy nhớ: nguy cơ là phụ huynh chỉ hướng vào kết quả thứ nhất (Con thuộc chưa? Con biết cách làm rồi chứ?). Nhất quyết không được quên ba kết quả cuối. Chúng quan trọng hơn đấy! Nếu con bạn tư duy kỳ quặc, nặn con chó giống con thằn lằn, viết chữ nguệch ngoạc hoặc kể chuyện thiếu mạch lạc về một cuốn phim nhưng say sưa, chăm chú thì bạn đừng phê phán, đừng bắt bẻ. Một khi bạn tỏ ra hứng thú với việc làm của con, bạn sẽ thấy rằng sự tôn trọng và chấp nhận từ hai phía tăng lên, điều mà cả bạn lẫn con trẻ đều cần biết chừng nào. Bài tập Bài tập thứ nhất Bạn hãy hình dung số công việc (có thể ghi vào sổ) mà con bạn về nguyên tắc có thể tự làm được cho dù không phải lúc nào cũng hoàn hảo. Bài tập thứ hai Khởi đầu, bạn hãy chọn vài việc trong số đó để con làm và cố gắng không can thiệp. Kết thúc, bạn hãy khen ngợi con đã cố gắng bất luận kết quả việc làm như thế nào. https://thuviensach.vn Bài tập thứ ba Bạn hãy nhớ hai, ba lỗi của con mà bạn thấy bực mình nhất. Chọn thời điểm bình tĩnh và nói giọng thích hợp để trao đổi với con về những sai sót đó. https://thuviensach.vn Bài học thứ ba Cùng làm nào! Trong bài học trước, chúng tôi đã nói về tầm quan trọng của việc để con trẻ yên khi nó muốn tự làm lấy và say sưa với công việc đó (Nguyên tắc 1). Nhưng nếu đứa bé gặp khó khăn thật sự, không tự làm lấy được lại là chuyện khác. Giữ thái độ không can thiệp lúc này là không được, có thể có hại là đằng khác. Cha chú bé mười một tuổi kể rằng: “Nhân ngày sinh nhật của Misa, chúng tôi tặng cháu bộ đồ chơi lắp ráp. Cháu mừng lắm, lấy ra xếp ngay. Hôm đó là ngày Chủ nhật, tôi đang chơi với cô con gái thứ hai, em của Misa. Năm phút sau tôi nghe thấy: “Bố ơi, chẳng ra hình gì cả, bố giúp con với”. Tôi đáp: “Con bé lắm sao? Tự mày mò lấy”. Misa tiu nghỉu và bỏ không xếp nữa. Từ đó cháu không bao giờ đoái hoài đến bộ đồ chơi đó nữa”. Vì sao các bậc cha mẹ hay có kiểu trả lời như cha cháu Misa? Nhiều trường hợp xuất phát từ động cơ tốt: dạy con mình đức tính tự lập, không sợ khó khăn. Tuy nhiên vẫn còn những nguyên do khác: bố mẹ không có thì giờ, không thích hoặc chính họ không biết làm thế nào. Tất cả “các lập luận sư phạm” và “những lý do chính đáng” đó lại là những trở ngại chủ yếu trên bước đường thực hiện Nguyên tắc 2 của chúng tôi. Trước tiên chúng tôi ghi nguyên tắc chung, sau đó mới đi vào giải thích cụ thể. Nếu con trẻ đang trong tình huống khó khăn và mong muốn nhận được sự giúp đỡ của bạn, bạn nhất thiết phải giúp nó. “Nào, chúng ta cùng làm” – câu nói mở đầu này thật tuyệt diệu, nó mở ra cho đứa trẻ cánh cửa đi vào những kỹ năng mới, tri thức và sở thích mới. Thoạt đầu có thể có cảm tưởng các Nguyên tắc 1 và 2 mâu thuẫn nhau. Song đấy chỉ là cảm giác. Đơn giản là chúng được áp dụng cho các tình huống khác nhau. Trong các tình huống áp dụng Nguyên tắc 1, đứa trẻ không yêu cầu được giúp đỡ, thậm chí còn phản đối. Nguyên tắc 2 áp dụng trong trường hợp nếu đứa trẻ trực tiếp yêu cầu giúp đỡ hoặc phàn nàn “không làm được”, “chẳng ra cái gì cả”, rằng nó “không biết phải làm thế nào” hoặc sau những thất bại đầu tiên, nó thôi không làm nữa. Dù biểu hiện thế nào thì đó cũng là tín hiệu trẻ cần được giúp đỡ. Nguyên tắc 2 của chúng tôi không đơn giản chỉ là lời khuyên tốt lành. Nguyên tắc này dựa trên quy luật tâm lý do nhà tâm lý học lỗi lạc L. X. Vưgốtki khám phá ra. Quy luật này có tên là “khu vực phát triển gần nhất của con trẻ”. Tôi https://thuviensach.vn khẳng định rằng bậc cha mẹ nào cũng phải biết quy luật này. Tôi xin trình bày vắn tắt. Được biết mỗi lứa tuổi có một phạm vi giới hạn những việc mà đứa trẻ tự làm được. Những công việc ngoài phạm vi đó, đứa trẻ chỉ có thể làm được với sự giúp đỡ của người lớn hoặc nói chung vượt quá khả năng của con trẻ. Ví dụ, đứa trẻ trước tuổi đi học có thể tự mình cài cúc áo, rửa tay, thu dọn đồ chơi, song bé không thể sắp xếp tốt công việc cho một ngày. Do vậy, cha mẹ thường phải nhắc nhở trẻ: “Đến giờ rồi, con”, “Giờ chúng ta sẽ…”, “Trước hết ăn xong rồi mới…”. Sơ đồ đơn giản trên gồm hai vòng tròn lồng vào nhau. Vòng tròn nhỏ biểu thị những việc mà đứa trẻ tự làm lấy được, vòng tròn to là những bài tập ngoài khả năng của trẻ, cả khi làm một mình lẫn có người lớn cùng làm, khu vực giao giữa hai vòng tròn là những việc mà con trẻ chỉ có thể làm được cùng người lớn. Giờ thì có thể giải thích L. X. Vưgốtki đã khám phá ra điều gì. Ông cho thấy cùng với sự phát triển của đứa trẻ, vòng tròn những công việc nó bắt đầu tự mình làm được to ra bởi những công việc trước đây nó đã làm cùng với người lớn chứ không phải những việc nằm ngoài vòng tròn của chúng ta. Nói cách khác, ngày mai con trẻ sẽ tự làm được công việc mà hôm nay nó làm cùng với cha mẹ, và chính nhờ vào việc đã làm “cùng với cha mẹ”. Khu vực cùng làm – đó là vốn quý giá, là tiềm lực cho tương lai sắp tới. Vì thế nó mới được gọi là khu vực phát triển sắp tới. Chúng ta hình dung khu vực đó của một trẻ này rộng (hình 1.1) tức cha mẹ cùng làm với bé nhiều, còn của đứa trẻ khác lại hẹp (hình 1.2) vì cha mẹ thường để bé tự làm một mình. Đứa trẻ thứ nhất sẽ phát triển nhanh hơn, tự tin hơn, thành đạt hơn. Giờ tôi hy vọng bạn hiểu hơn vì sao suy nghĩ để con trẻ tự xử lý khó khăn là sai lầm trầm trọng. Làm vậy là không tuân theo quy luật phát triển tâm lý cơ bản! Cần nói rằng trẻ em cảm thấy và biết rõ chúng cần gì lúc này. Chúng rất hay nói: “Mẹ chơi cùng con nhé”, “Chúng ta chơi đi”, “Bố con mình làm cái này đi”, https://thuviensach.vn “Cho con đi với”, “Con có thể cùng…”. Và nếu bạn không có lý do chính đáng để từ chối hoặc trì hoãn thì xin chỉ có một câu trả lời mà thôi: “Ừ!”. Nhưng nếu cha mẹ thường xuyên khước từ thì sao? Để minh họa, xin dẫn cuộc đối thoại trong phòng tư vấn tâm lý. Người mẹ: Con tôi kỳ lạ thế nào ấy, có lẽ không bình thường. Gần đây thôi, vợ chồng tôi đang ngồi trong bếp trò chuyện thì thấy nó mở cửa vào, tay cầm cái gậy tiến thẳng tới chỗ chúng tôi và cứ thế quật lia lịa! Nhà tư vấn: Thế thời gian ông bà dành cho cháu nhiều không? Người mẹ: Cho nó ư? Không, tôi chẳng có thì giờ. Về tới nhà là xoay như chong chóng. Còn cháu cứ bám theo: “Chơi với con đi mẹ.” Tôi bảo với nó: “Đủ rồi nhé, đi mà tự chơi lấy, sao, con còn thiếu đồ chơi à?”. Nhà tư vấn: Thế còn chồng bà, ông ấy có chơi với con không? Người mẹ: Làm gì có chuyện đó! Đi làm về là anh ấy ngồi xem tivi… Nhà tư vấn: Thế cậu con trai bà có đến chỗ bố nó không? Người mẹ: Tất nhiên là đến rồi, nhưng chồng tôi đuổi nó: “Con không thấy là bố mệt à, đến chỗ mẹ ấy!” Vậy có gì mà quá ngạc nhiên khi đứa trẻ từ thất vọng đã chuyển sang “tác động bằng vũ lực”? Hành vi hung hăng của nó là phản ứng trước cung cách giao tiếp (chính xác là không giao tiếp) bất bình thường của phụ huynh đối với nó. Kiểu xử sự như vậy không những không giúp đứa trẻ phát triển mà nhiều khi lại là nguyên nhân của những trục trặc tâm lý trầm trọng. * * * Giờ chúng ta xem xét ví dụ cụ thể ứng dụng Nguyên tắc 2 như thế nào. Được biết có những đứa trẻ không thích đọc. Cha mẹ chúng buồn phiền và tìm mọi cách tập cho đứa bé thói quen đọc sách nhưng kết quả chẳng đi đến đâu. Có một cặp cha mẹ tôi quen biết than phiền rằng con trai của họ rất ít đọc. Cả hai người đều muốn con họ lớn lên sẽ là người có học thức và đọc nhiều. Bận rộn công việc nên họ chỉ biết mua sắm những cuốn sách “hay nhất” và đặt lên bàn học của con. Rồi nhắc nhở, thậm chí yêu cầu con đọc. Nhưng thằng bé thờ ơ với những cuốn tiểu thuyết viễn tưởng và bỏ ra ngoài đường đá bóng với lũ bạn. Có một phương pháp đúng đắn hơn mà các bậc cha mẹ đã phát hiện và thường xuyên vẫn tưởng mới khám phá ra: đọc sách cùng con trẻ. Trong nhiều gia đình, những đứa trẻ chưa biết đánh vần vẫn được người lớn đọc cho nghe. Một số phụ huynh vẫn tiếp tục làm như vậy khi con mình đã đi học. Tôi xin nói ngay, với câu hỏi: “Cần đọc bao lâu nữa khi đứa bé đã biết cách đánh vần?”, không thể có câu trả lời dứt khoát. Bởi lẽ tốc độ tự động hóa đọc của con trẻ không giống nhau (điều này liên quan tới đặc điểm riêng biệt của đại não). Do vậy, trong giai đoạn khó khăn khi trẻ mới tập đọc chữ, cần giúp con trẻ có niềm say mê với nội dung cuốn sách. https://thuviensach.vn Trong một khóa học của phụ huynh, một bà mẹ đã chia sẻ cùng mọi người câu chuyện bà đã làm thế nào để cậu con trai chín tuổi của bà thích thú đọc sách. “Vôva không thích sách lắm, cháu đọc chậm, ngại đọc. Mà chính vì ít đọc nên cháu không tập đọc nhanh được. Tình hình có vẻ như bế tắc. Làm gì bây giờ? Tôi quyết định gây sự thích thú của cháu. Tôi chọn những cuốn sách hay và đọc cho cháu nghe trước giấc ngủ ban đêm. Cháu lên giường và nằm chờ tôi làm xong việc nhà. Chúng tôi đọc – và cả hai mẹ con say sưa lúc nào không hay. Đã đến lúc tắt đèn đi ngủ mà cháu vẫn nói: “Nào mẹ, con xin mẹ, chỉ một trang nữa thôi mà!” Mà chính tôi cũng thấy thích… Vậy là hai mẹ con thỏa thuận: chỉ năm phút nữa thôi. Dĩ nhiên cháu nóng ruột chờ tới hôm sau. Thỉnh thoảng không đủ kiên trì, cháu tự đọc lấy đến hết câu chuyện, nhất là khi không còn dài nữa. Và thế là không phải tôi bảo cháu mà cháu bảo tôi: “Mẹ nhất định phải đọc đấy!”. Tất nhiên tôi cố thu xếp đọc hết truyện để tối đến hai mẹ con cùng đọc câu chuyện khác. Cứ thế dần dần cháu tự cầm sách đọc và giờ thì không phải lúc nào cũng dễ dàng tách cháu ra khỏi quyển sách.” Câu chuyện trên là minh họa tuyệt vời cho một bậc phụ huynh đã tạo điều kiện cho con phát triển. Câu chuyện còn chứng minh rằng: khi cha mẹ xử sự theo phương pháp đã nói ở trên thì họ dễ dàng duy trì mối quan hệ thân thiện với con cái. Vậy là chúng ta đã có thể ghi đầy đủ Nguyên tắc 2: Nguyên tắc 2 Nếu trẻ gặp khó khăn và mong muốn nhận được sự giúp đỡ của bạn thì nhất thiết bạn phải giúp. Khi giúp: - Chỉ nhận về mình phần việc mà con trẻ không tự làm được, còn lại cứ để mặc trẻ. - Dần dần, khi trẻ đã nắm được những thao tác mới, hãy chuyển giao công việc cho trẻ. Như bạn thấy, đến đây Nguyên tắc 2 đã giải thích rõ giúp đỡ con trẻ cũng khó thế nào. Ví dụ sau đây sẽ làm rõ những điểm phụ của nguyên tắc đó. * * * Có lẽ nhiều người trong số các bạn đã từng tập xe đạp cho con mình. Thường thì bắt đầu bằng việc đứa trẻ ngồi lên yên, mất thăng bằng và nguy cơ ngã cả người lẫn xe. Một tay bạn giữ ghi đông, tay kia giữ yên để xe ở vị trí cân bằng. Ở giai đoạn này, gần như bạn làm hết: bạn giữ xe còn đứa bé cố quay bàn đạp, vụng về https://thuviensach.vn và căng thẳng. Nhưng rồi sau đó bạn phát hiện bé tự điều chỉnh ghi đông và bạn cũng nới lỏng tay mình. Sau đó một chút, bạn đã có thể thôi không cầm ghi đông nữa, chạy theo sau và chỉ khẽ đỡ yên xe. Cuối cùng, bạn cảm thấy đã có thể buông tay khỏi yên xe để bé tự đạp vài mét, nhưng vẫn ở tư thế sẵn sàng đỡ bé bất kỳ lúc nào. Sau đó là lúc bé tự đi xe đạp một cách vững vàng. Nếu chịu khó quan sát bất cứ việc gì con trẻ làm với sự giúp đỡ của bạn, bạn sẽ thấy nhiều trường hợp như vậy. Thường con trẻ rất hăng hái, chúng luôn muốn nhận về mình phần việc mà bạn làm giúp. Khi cùng con trai chơi tàu hỏa chạy điện, đầu tiên người bố xếp đường ray và cắm điện, đến lần sau, đứa con tự làm lấy hết mà lại còn xếp đường ray theo cách riêng của mình. Nếu trước đây người mẹ có miếng bột mì đã nhào đưa cho con gái để bé làm “chiếc bánh bé” của mình thì giờ cô bé muốn tự nhào trộn và pha chế lấy. Xu hướng muốn chiếm lĩnh “lãnh thổ mới” trong công việc rất quan trọng và cần giữ gìn như thể con ngươi của mắt. * * * Có lẽ chúng ta đã tới sát điểm tế nhị nhất: làm thế nào để giữ được tính hăng hái tự nhiên của con trẻ? Làm thế nào để tính cách nó không tắc nghẽn, không tàn lụi? Chuyện đó xảy ra như thế nào? Trong một lần thăm dò dư luận, các em thiếu niên được hỏi: các em có làm việc nhà không? Phần lớn học sinh các lớp từ bốn đến sáu trả lời không. Khi trả lời như vậy, các em đã bày tỏ thái độ không bằng lòng của mình vì cha mẹ không cho chúng làm nhiều việc như nấu nướng, giặt là, đi mua sắm. Số các em lớp 7, lớp 8 không làm việc nhà cũng tương tự, nhưng số các em không hài lòng ít hơn gấp vài lần! Kết quả cho thấy tính hăng hái của con trẻ, ý muốn nhận làm các công việc của chúng lụi dần nếu người lớn không khuyến khích, thúc đẩy. Những lời trách móc sau này nhằm vào con trẻ như “lười”, “vô ý thức”, “ích kỷ” muộn màng bao nhiêu thì cũng vô nghĩa bấy nhiêu. Nhiều khi chính các bậc phụ huynh chúng ta đã tạo ra cái thói “lười biếng”, “vô ý thức”, “ích kỷ” đó mà không nhận ra. Trong vấn đề này có thể xảy ra khả năng nguy hại. Khả năng thứ nhất – chuyển phần việc của mình sang đứa trẻ quá sớm. Trong ví dụ tập xe đạp, năm phút sau người lớn đã không phải giữ ghi đông và yên nữa. Nhưng cũng có thể có chuyện ngã xe khiến sau đó đứa bé không muốn tập xe nữa. Khả năng thứ hai – ngược lại, sự tham dự của phụ huynh kéo dài đến chán ngấy. Và ví dụ của chúng tôi lại giúp nhận rõ sai lầm đó. https://thuviensach.vn Bạn thử tưởng tượng thế này: Cha (mẹ) tay giữ ghi đông và yên chạy bên cạnh đứa bé ngày thứ nhất, thứ hai, thứ ba, cả tuần… Liệu bé có thể tự đạp được không? Chắc gì. Nhiều khả năng đứa bé sẽ chán cái trò vô nghĩa đó. Còn sự có mặt của người lớn thì tất nhiên là chán rồi! Trong các bài học tiếp theo, chúng tôi sẽ còn nhiều lần quay lại với những khó khăn mà phụ huynh và con trẻ gặp phải, trong những công việc hàng ngày. Còn giờ, đã đến lúc chuyển sang phần bài tập. Bài tập Bài tập thứ nhất Bạn hãy chọn một công việc mà con bạn làm chưa tốt. Bạn bảo con: “Chúng ta cùng làm nhé!”. Bạn xem con có phản ứng thế nào; nếu con tỏ ra sẵn sàng thì bạn hãy cùng con vào việc. Hãy để ý lúc này có thể nới lỏng sự tham gia của bạn (“thả ghi đông”), nhưng không được sớm quá hoặc đột ngột. Nhất thiết phải nêu lên những thành công tự lập đầu tiên dù nhỏ thôi của con trẻ; hãy chúc mừng con (đồng thời cả chính mình!). Bài tập thứ hai Bạn hãy chọn đôi ba việc mà bạn muốn con mình tự làm lấy. Hãy lặp lại quá trình đó. Hãy chúc mừng con và mình vì đã đạt được kết quả. Bài tập thứ ba Trong ngày nhất thiết phải chơi đùa, tán gẫu, chuyện trò tâm tình với con để thời gian mà đứa trẻ có bạn bên cạnh nhuốm màu sắc tích cực. Hỏi: Liệu tôi có làm hư con vì việc gì cũng làm cùng với cháu không? Cháu sẽ quen mọi việc dồn sang tôi. Đáp: Bạn thắc mắc có lý, vấn đề này tùy thuộc ở bạn, bạn đã làm bao nhiêu phần việc của con mình và trong bao lâu. Hỏi: Làm thế nào nếu tôi không có thì giờ dành cho con? Đáp: Theo như tôi hiểu, bạn có những “công việc quan trọng hơn”. Ở đây cần nhận thức rằng trình tự quan trọng là do bạn tự chọn. Có một sự thật có thể giúp bạn trong việc chọn lựa: sửa chữa những thiếu sót trong giáo dục con trẻ sẽ cần https://thuviensach.vn thời gian và sức lực nhiều hơn gấp mười lần. Hỏi: Còn nếu đứa trẻ không tự làm mà cũng không tiếp nhận sự giúp đỡ của tôi thì sao? Đáp: Hình như bạn đã gặp phải những vấn đề thuộc quan hệ tương hỗ. Vấn đề này chúng tôi sẽ nói chuyện trong bài học tiếp theo. https://thuviensach.vn Bài học thứ tư Còn nếu trẻ không thích? Trước hết chúng tôi xin nói về những khó khăn và xung đột của mối quan hệ tương hỗ và làm thế nào để tránh. Xin bắt đầu từ vấn đề mà người lớn thấy bế tắc: đứa trẻ dứt khoát không làm nhiều việc mà chúng đã thành thạo: thu dọn đồ chơi xếp vào chỗ, trải giường hoặc xếp sách vở vào cặp từ tối hôm trước. “Làm gì trong những trường hợp như vậy? – phụ huynh hỏi – Cùng làm với con sao?” Có thể không mà cũng có thể có. Vấn đề còn tùy thuộc vào nguyên nhân “không vâng lời” của con bạn. Có thể bạn chưa cùng con trẻ đi hết đoạn đường cần đi. Bạn cảm thấy đứa trẻ một mình dọn dẹp đồ chơi dễ như không. Có lẽ nếu nó đề nghị “cùng làm đi” thì cũng không phải vô cớ: có thể con trẻ vẫn khó tự tổ chức mà cũng có thể nó cần sự tham dự của bạn, sự hỗ trợ về tinh thần, đơn giản thế thôi. Chúng ta cùng nhớ lại: ngay cả lúc tập đi xe đạp, cũng có một giai đoạn khi bạn thôi không giữ yên nữa, nhưng vẫn chạy bên cạnh. Và điều đó tiếp sức cho con bạn! Nhưng thường thì thái độ trây ì, từ chối xuất phát từ những trải nghiệm tiêu cực. Đó có thể là vấn đề của chính đứa trẻ, nhưng thường thì nó xuất hiện giữa bạn và con bạn, trong mối quan hệ qua lại giữa cha mẹ và con cái. Trong một lần chuyện trò với chuyên gia tâm lý, một cô bé đã thú nhận: “Nhẽ ra cháu đã dọn bàn và rửa bát đĩa rồi, nhưng làm vậy cha mẹ sẽ nghĩ là đã thắng cháu”. Nếu quan hệ của bạn và đứa con đã trục trặc từ lâu thì không nên có ý nghĩ rằng chỉ cần áp dụng một biện pháp nào đó là mọi thứ đâu vào đấy ngay. Dĩ nhiên cần áp dụng nhiều biện pháp. Nhưng thiếu một giọng nói thân thiện, ấm áp thì các biện pháp cũng bằng không. Giọng nói là điều kiện chủ yếu của thành công, và nếu như sự tham gia của bạn trong các việc làm của con trẻ là vô ích, nhất là đứa bé khước từ sự giúp đỡ của bạn, bạn hãy dừng lại và lắng nghe khi giao tiếp với con thái độ của bạn như thế nào. “Tôi rất muốn tập cho cháu chơi piano,” – bà mẹ cô con gái tám tuổi kể. “Tôi mua đàn, thuê giáo viên về nhà dạy. Bản thân tôi cũng đã tập một thời, nhưng rồi bỏ, giờ tôi vẫn thấy tiếc. Tôi nghĩ mong sao con gái biết chơi. Ngày nào tôi cũng ngồi với con hai tiếng đồng hồ liền. Nhưng tình hình ngày một tồi tệ! Lúc đầu https://thuviensach.vn không làm sao bảo nó ngồi vào tập được, sau đó là “con bé giở trò”. Tôi bảo một đằng nó làm một nẻo, bắt bẻ từng từ. Kết cục nó bảo tôi thế này: “Mẹ đi đi, không có mẹ thích hơn!”. Mà tôi thừa biết chỉ cần tôi bước ra xa một bước là mọi thứ lộn tùng phèo: nào là để tay không đúng, không phải chơi ngón đấy và thể nào cũng kết thúc nhanh: Con tập xong rồi.” Thật dễ hiểu nỗi lo lắng và những dụng ý tốt đẹp nhất của người mẹ. Hơn nữa bà đã cố xử sự một cách “am hiểu”, tức là giúp con gái trong một việc khó. Nhưng bà đã bỏ qua một điều kiện chính mà thiếu nó, mọi sự hỗ trợ sẽ có kết quả ngược lại, điều kiện chủ yếu là: giọng nói thân thiện khi giao tiếp. Bạn thử hình dung tình huống sau: người bạn đến nhà để cùng bạn làm một việc gì đó, chẳng hạn sửa tivi. Anh ta ngồi vào ghế và nói với bạn: “Đưa xem sơ đồ, giờ thì cầm tuốc-nơ-vít mở thành sau ra. Vặn vít như vậy ư? Đừng ấn mạnh thế!”… Tôi nghĩ không cần tiếp tục. Kiểu “làm chung” như vậy đã được nhà văn người Anh là G. C. Giê-rôm mô tả: “Tôi không thể ngồi yên và nhìn ai đó đang làm việc. Tôi chỉ muốn cùng tham gia. Thường lúc đó tôi đứng dậy, đi đi lại lại trong căn phòng, hai tay bỏ túi và chỉ đạo cần làm gì. Cái tính hay lam hay làm của tôi nó thế đấy”. * * * Có lẽ ở chỗ nào đó, chỉ đạo là cần thiết, nhưng trong những việc cùng làm với con trẻ thì không. Chỉ cần xuất hiện những lời chỉ bảo là công việc làm chung chấm dứt ngay. Bởi lẽ cùng chung là bằng vai phải lứa, là ngang hàng. Không nên chiếm vị trí trên đứa trẻ; con trẻ rất nhạy với cái đó và trong lòng chúng phản đối kịch liệt. Vì thế mới có chuyện chúng cưỡng lại “việc làm cần thiết”, không đồng ý với “điều hiển nhiên”, cãi lại “điều không thể chối cãi được”. Giữ vị trí ngang hàng không phải chuyện dễ, đôi khi đòi hỏi sự tâm lý, óc sáng tạo và kinh nghiệm đời thường. Xin dẫn kinh nghiệm của một bà mẹ làm ví dụ: Pêchia là cậu bé còi cọc, không thích thể thao. Cha mẹ khuyên cậu tập thể dục, mua cho xà đơn đặt ngay trước cửa ra vào. Bố cậu làm mẫu, dạy cậu cách đu người lên như thế nào. Nhưng chẳng cải thiện được tình hình – cậu vẫn không quan tâm tới thể thao. Thế là mẹ cậu bảo, hai mẹ con thi đua. Bà treo lên tường mảnh giấy có hai cột: Mẹ, Pêchia. Hàng ngày hai mẹ con đánh dấu ở phần cột của mình số lần đu lên, ngồi xổm, giơ hai chân theo đường thẳng đứng. Không cần thiết làm nhiều kỹ thuật một lúc và hơn nữa, như sau này đã thấy, cả mẹ lẫn Pêchia không thể làm được. Pêchia bắt đầu chăm chú theo dõi để mẹ không vượt được mình. Thành thử mẹ cũng phải gắng sức để không thua con. Cuộc thi đua tiếp diễn hai tháng. Kết quả là vấn đề sát hạch môn thể dục được giải quyết tốt đẹp. Xin kể về một phương pháp rất quý giúp con trẻ và cả chính bạn thoát khỏi “những lời chỉ đạo”. Phương pháp này liên quan tới một phát hiện nữa của https://thuviensach.vn Vưgốtki và đã được các nhà khảo sát khoa học và thực nghiệm xác nhận. Vưgốtki nhận thấy đứa trẻ sẽ học được cách tự tổ chức công việc của mình nhanh hơn và nhẹ nhàng hơn nếu trong một giai đoạn nhất định, nó sử dụng các phương tiện bên ngoài. Đấy có thể là tranh ảnh để ghi nhớ, bảng liệt kê công việc, ghi chép, sơ đồ hoặc bản quy chế viết tay. Xin lưu ý, những phương tiện đó thay thế chứ không còn là những lời của người lớn nữa. Đứa trẻ có thể tự sử dụng chúng, và như vậy là nó đã ở nửa đoạn đường tiến tới tự làm lấy. Xin dẫn một ví dụ nhờ phương tiện bên ngoài như vậy mà một gia đình đã bãi bỏ hay đúng hơn là chuyển “các chức năng chỉ đạo” của cha mẹ sang đứa con. Anđrây đã lên sáu. Theo yêu cầu hợp lý của cha mẹ, cháu đã phải biết tự mặc quần áo ấm trước khi ra ngoài chơi. Đang là mùa đông, phải mặc thêm nhiều quần áo. Cậu bé lừng khừng: lúc thì đi mỗi tất ngắn rồi lại thừ ra không biết làm gì tiếp; khi thì mặc áo lông, đội mũ và cứ thế đi ra ngoài trong khi chân vẫn đi dép trong nhà. Cha mẹ quy cho cậu là lười nhác, lơ đãng, rồi chê trách và thúc giục cậu. Tóm lại xung đột diễn ra ngày nọ qua ngày kia. Nhưng sau khi được chuyên gia tâm lý tư vấn, tình hình đã thay đổi. Cha mẹ lên danh sách những thứ phải mặc, phải đi, phải đội. Danh sách này khá dài, có những chín mục. Cậu bé đã biết đánh vần, nhưng bên cạnh từ chỉ đồ vật, cha mẹ cùng cậu vẽ hình tương ứng. Rồi treo danh sách có minh họa ấy lên tường. Trong gia đình yên ổn, không còn xung đột, còn đứa bé thì rất “bận”. Cậu làm những gì? Cậu lần lần ngón tay trên danh sách tìm vật mình cần, chạy đi lấy đồ, mặc vào rồi lại quay tìm trên danh sách đồ vật tiếp theo và cứ như vậy. Bạn dễ đoán ra: không lâu sau, cậu bé đã thuộc lòng bảng liệt kê đó. Cậu chuẩn bị đi chơi cũng nhanh và tự làm lấy hệt như cha mẹ sửa soạn đi làm. Một điều tuyệt vời là mọi việc diễn ra không hề có sự căng thẳng thần kinh cả về phía đứa con lẫn phía cha mẹ. Phương tiện bên ngoài Dưới đây là những mẩu chuyện và kinh nghiệm mà các phụ huynh chia sẻ. Mẹ của hai đứa trẻ chưa đi học (bốn và năm tuổi rưỡi) sau khi biết về ích lợi của phương tiện bên ngoài đã quyết định thử xem sao. Bà cùng với hai con vẽ một danh sách những việc cần làm vào buổi sáng. Các bức tranh được treo trong phòng của các con, trong nhà tắm và phòng bếp. Và cách xử sự của hai đứa trẻ thay đổi ngoài sự mong chờ. Trước đó sáng nào cũng toàn là những lời nhắc nhở của cha mẹ: “Con nhớ dọn giường”, “Các con đi đánh răng rửa mặt đi”, “Đến giờ ngồi vào bàn ăn sáng rồi”, “Ăn xong nhớ dọn bát đĩa”… Còn bây giờ, hai đứa trẻ đua nhau làm theo danh sách. “Trò chơi” này diễn ra hai tháng, sau đó hai bé tự vẽ lấy những công việc khác. Ví dụ khác: https://thuviensach.vn Tôi phải đi công tác hai tuần và ở nhà chỉ còn cậu con trai Misa mười ba tuổi của tôi. Ngoài các mối lo khác, tôi còn lo mấy chậu hoa: chúng phải được tưới nước đều đặn mà Misa lại hoàn toàn không quen làm việc này; đã mấy lần tôi buồn khổ vì hoa chết héo. Tôi nghĩ ra một sáng kiến: tôi lấy tờ giấy trắng cuốn xung quanh chậu và ghi lên đó mấy dòng chữ to tướng: “Misa thân mến ơi, hãy tưới mát tôi với. Cám ơn!”. Kết quả thật tuyệt vời: giữa Misa và hoa có mối quan hệ tốt lành. Ở gian ngoài nhà một người bạn của chúng tôi có treo một tấm bảng, hàng ngày thành viên nào của gia đình (mẹ, bố và hai con đã đi học) đều có thể gắn lên đó những tờ thông báo. Trên đó có cả những lời nhắc nhở và yêu cầu, một tin ngắn gọn, mấy lời bày tỏ sự không hài lòng về ai đó hoặc việc gì đó, lời cảm ơn. Tấm bảng đã thực sự trở thành trung tâm giao lưu của gia đình và thậm chí là phương tiện giải quyết những khó khăn, mắc mớ. * * * Chúng ta hãy xem xét trường hợp thường là nguyên nhân của nhiều va chạm khi cha mẹ định hợp tác với con cái. Nhiều khi phụ huynh sẵn sàng dạy bảo bao lâu cũng được và cũng chú ý giữ mình khi nói – không nổi cáu, không phê phán, nhưng vẫn không cải thiện được tình hình. Chuyện này thường xảy ra với những bậc phụ huynh quan tâm quá mức đến con, họ muốn ở con mình nhiều hơn là bản thân chúng muốn. Tôi vẫn nhớ một chuyện. Lúc đó ở Cápcadơ đang là mùa đông, học sinh đang nghỉ đông. Trên sườn núi, người lớn và trẻ em đang trượt tuyết. Đứng ở giữa núi có một nhóm người gồm bố, mẹ và cô con gái chín tuổi của họ. Cô bé đứng trên đôi thanh gỗ trượt tuyết mới của trẻ con (thời đó là của hiếm), mặc bộ quần áo trượt tuyết mới tuyệt vời. Ba người đang tranh luận gì đó. Lại gần, vô tình tôi nghe thấy câu chuyện như sau: - Tôma cưng – người bố nói – con quay một vòng xem nào! - Con không quay – Tôma đỏng đảnh nhún vai. - Nào, mẹ xin con. – Người mẹ xen vào – Chỉ cần khẽ đẩy hai thanh gỗ đi thôi mà… Nhìn kìa, bố sẽ làm mẫu cho con (người bố trượt cho con xem). - Con đã bảo không là không! Con không thích! – Cô bé nói, mặt ngoảnh đi chỗ khác. - Tôma, bố mẹ đã cố gắng biết bao! Đến đây để con học được cách trượt tuyết, vé thì đắt đỏ. - Nhưng con có đòi bố mẹ đâu! Tôi thầm nghĩ biết bao em nhỏ mơ ước có được bộ trượt tuyết như thế (vì nó không vừa túi tiền nhiều phụ huynh), mơ ước có dịp tới vùng núi rộng lớn có cáp treo, có huấn luyện viên kèm cặp trong khi tập trượt. Còn cô bé trong bộ quần áo đẹp này có tất cả. Nhưng như con chim trong chiếc lồng vàng, cô bé không https://thuviensach.vn muốn gì cả. Mà cũng khó thích khi mà bố và mẹ đã “đón đầu” mọi điều mong muốn của bé! Chuyện học hành của con trẻ nhiều khi cũng giống như vậy. Cha của cô bé Ôlia mười lăm tuổi đến phòng tư vấn tâm lý. Con gái tôi chẳng chịu làm việc nhà; chúng tôi không thể bảo cháu đi mua hàng được, bát đĩa ăn xong bỏ đấy không rửa, quần áo của bản thân ngâm hai, ba ngày mới chịu giặt. Nói chung cha mẹ sẵn sàng giải phóng Ôlia khỏi mọi việc miễn sao cháu học! Nhưng học cháu cũng không thích. Ở trường về, cháu hoặc là ngồi lì trên ghế đi văng hoặc kè kè máy điện thoại bên tai. Sức học kém đi, toàn điểm hai và ba. Cha mẹ Ôlia không hình dung nổi con gái họ sẽ lên lớp mười thế nào. Còn chuyện thi tốt nghiệp thì sợ không dám nghĩ tới. Bà mẹ làm việc cách ngày mới về. Về tới nhà là chỉ nghĩ đến chuyện học hành của Ôlia. Bố thì ở cơ quan đã gọi điện về nhà hỏi: Ôlia đã ngồi vào bàn học chưa? Bố về bố con mình sẽ cùng học bài. Trên đường về trong xe điện ngầm, người bố đã giở sách Lịch sử, Hóa học,… của Ôlia ra học. Về tới nhà là đã “trang bị đầy đủ”. Nhưng chẳng dễ buộc Ôlia ngồi vào bàn học. Nhưng rồi tới mười giờ thì Ôlia làm ơn làm phúc. Cô bé đọc bài toán – bố cố giải thích để cô hiểu. Nhưng Ôlia không thích kiểu làm của bố: “Con vẫn chẳng hiểu gì cả.” Hết Ôlia trách móc lại đến bố dỗ dành. Khoảng mười phút sau, mọi chuyện kết thúc: Ôlia đẩy sách ra, thỉnh thoảng lại kêu la khóc lóc. Cha mẹ nghĩ có lẽ phải thuê gia sư mới xong. Sai lầm của cha mẹ Ôlia không phải ở chỗ họ rất muốn con gái họ học hành mà thật ra là họ thích thay thế Ôlia. Gặp những trường hợp như vậy, tôi luôn nhớ tới câu chuyện vui sau: Trên sân ga, mọi người đang chạy vội vàng vì sợ nhỡ tàu. Tàu chuyển bánh. Nhiều người chạy đuổi theo toa cuối, nhảy lên bậc tàu, người đứng dưới sân ga ném vội đồ đạc cho họ, đoàn tàu chạy đi. Những người còn lại trên sân ga mệt mỏi ngã xuống những chiếc va li và cười rộ. “Các vị cười gì vậy?” – có người hỏi họ. – “Những người lên tàu là những người đi tiễn chúng tôi đấy chứ!”. Bạn đọc hãy đồng ý với tôi rằng những bậc phụ huynh làm bài thay con mình hoặc cùng với chúng “vào” đại học, vào trường tiếng Anh, trường Toán, trường Âm nhạc rất giống những kẻ đi tiễn vô duyên kia. Trong cơn xúc động, họ quên mất rằng người phải đi là đứa con chứ không phải họ. Và lúc đó thường là đứa con ở lại sân ga. Chuyện như vậy đã xảy ra với Ôlia mà chúng tôi vẫn tiếp tục theo dõi ba năm sau đó. Chật vật lắm cô bé mới tốt nghiệp được phổ thông và thậm chí đã vào học trường kỹ thuật mà cô không thích, nhưng chưa hết năm thứ nhất thì cô bỏ học. Thường thì các bậc phụ huynh muốn quá nhiều ở con mình. Bản thân họ sống cũng mệt mỏi, chẳng còn sức lực, thời gian cho những sở thích riêng, đời tư của https://thuviensach.vn mình nữa. Nghĩa vụ cha mẹ của họ thật nặng nề! Điều đó thật dễ hiểu: họ luôn luôn phải kéo thuyền ngược dòng! Mà điều đó sẽ có hậu quả thế nào với con trẻ? “Vì yêu thương” hay “vì tiền” Khi chạm trán với thái độ con trẻ không muốn làm việc mà nó phải làm: học, đọc sách, làm việc nhà, một số phụ huynh xử sự bằng cách “mua chuộc”. Họ đồng ý trả cho con tiền, đồ vật, thú giải trí nếu chúng làm những việc họ muốn. Phương pháp đó rất nguy hiểm, chưa nói là kém hiệu quả. Thường sau đó, đòi hỏi của đứa trẻ sẽ gia tăng – chúng đòi hỏi nhiều hơn và sớm hơn, còn cách hành xử thì không có gì thay đổi. Vì sao vậy? Để biết nguyên nhân, chúng ta cần tìm hiểu một cơ chế tâm lý rất tinh vi mà mãi tới gần đây mới trở thành nội dung khảo cứu của các nhà tâm lý. Trong một cuộc thử nghiệm, một nhóm sinh viên được trả tiền để giải một câu đố mà họ đang say sưa tìm tòi. Ít lâu sau, sinh viên nhóm này không tham gia chơi đều đặn bằng các bạn của họ, những người chơi không được trả tiền. Cơ chế ở đây và cả trong nhiều trường hợp tương tự (trong các ví dụ đời thường và khảo cứu khoa học) như sau: người ta chỉ say sưa làm và làm có kết quả những việc mà họ tự chọn theo sự thôi thúc nội tại. Nếu biết rằng làm việc đó sẽ được trả tiền hoặc có phần thưởng, tính tích cực của họ sẽ giảm và tính chất của toàn bộ hoạt động sẽ thay đổi: lúc này họ bận bịu không phải với “công việc sáng tạo của mình” mà là để “kiếm tiền”. Nhiều học giả, nhà văn, nghệ sĩ biết rõ rằng làm việc “theo đơn đặt hàng”, mong chờ phần thưởng có tác hại, chí ít là xa lạ đối với quá trình sáng tạo như thế nào. Phải có sức mạnh cá nhân và tài năng thiên bẩm trong những điều kiện như vậy mới xuất hiện “Khúc nguyện cầu” của Môza và những cuốn tiểu thuyết của Đôxtôiepxki. Vấn đề trên đây gợi cho chúng ta nhiều suy nghĩ nghiêm túc, trước hết về trường học với những phần kiến thức bắt buộc phải học thuộc để sau đó trả lời lấy điểm. Liệu phương thức như vậy có hủy hoại tính ham hiểu biết tự nhiên của con trẻ, sự thích thú tìm tòi sáng tạo cái mới của chúng không? Nhưng thôi! Chúng ta dừng ở đây với lời nhắc nhở rằng: chúng ta hãy thận trọng với những biện pháp khích lệ từ bên ngoài, kích thích vật chất con trẻ. Chúng có thể rất độc hại, phá hủy cái mô mỏng manh của tính tích cực bên trong của chính đứa trẻ. Trước mắt tôi là mẹ con cô bé mười bốn tuổi. Mẹ là người phụ nữ năng nổ, có giọng nói to. Cô con gái lờ đờ, thờ ơ, không thích gì, không đi đâu, không chơi với ai. Được cái vâng lời, về mặt này người mẹ không có gì phải phàn nàn. Khi chỉ có tôi và cô bé, tôi hỏi: “Nếu cháu có chiếc gậy thần thì cháu sẽ xin điều gì?” Cô bé nghĩ một lúc lâu rồi khe khẽ và rụt rè đáp: “Để cháu được tự thích https://thuviensach.vn những điều mà bố mẹ cháu thích.” Câu trả lời làm tôi sửng sốt: cha mẹ có thể lấy đi năng lượng của những ước muốn của con cái như vậy đó! Nhưng đó là trường hợp hy hữu. Còn thường thì con trẻ tranh đấu để được quyền muốn và nhận cái mà chúng cần. Và nếu cha mẹ kiên trì bắt chúng làm những công việc “đúng đắn” thì chúng cũng chẳng kém nhẫn nại làm những việc “không đúng”: không quan trọng việc gì, chỉ cốt sao đó là việc của chúng và thậm chí làm “ngược lại”. Kết quả thật nghịch lý: với sự nỗ lực của mình, phụ huynh vô tình đẩy con trẻ khỏi những công việc nghiêm túc và trách nhiệm của con cái trước việc làm của chúng. Mẹ của Pêchia đến gặp nhà tâm lý, con bà gặp phải một loạt những vấn đề quen thuộc: Nó không theo được lớp 9, không học bài, không thích đọc sách, chỉ chờ dịp để chuồn khỏi nhà. Bà mẹ mất ăn, mất ngủ, lo lắng: tương lai của thằng bé sẽ ra sao? Lớn lên nó sẽ thành người như thế nào? Còn Pêchia vẫn sống vui vẻ, tinh thần khoan khoái. Cậu cho rằng mọi thứ đều ổn thỏa. Những chuyện phiền toái ở trường ư? Chẳng sao, rồi sẽ đâu vào đấy thôi mà. Mà nói chung thì cuộc sống tuyệt vời, chỉ phải cái mẹ cứ hay phá đám. Sự kết hợp tính giáo dục quá hăng hái của phụ huynh với tính non nớt của con trẻ là điển hình và hoàn toàn hợp quy luật. Vì sao vậy? Ở đây có một cơ chế đơn giản dựa trên hiệu lực của quy luật tâm lý: “Có thể lôi con ngựa xuống nước, nhưng không thể ép nó uống” – tục ngữ nói như vậy. Có thể bắt đứa bé học thuộc bài một cách máy móc, nhưng “kiến thức” đó sẽ đọng lại trong đầu nó như một gánh nặng. Tệ hơn nữa – phụ huynh càng kiên quyết bao nhiêu thì môn học cho dù con trẻ ưa thích nhất, bổ ích và cần thiết cũng sẽ bị chúng ghét bỏ bấy nhiêu. Nhân cách và năng lực của con trẻ chỉ phát triển ở lĩnh vực mà chúng được làm theo sở thích và nguyện vọng của bản thân nó. * * * Vậy phải làm gì? Có cách nào để tránh tình trạng cưỡng chế và những va chạm với trẻ? Trước hết nên quan sát xem con mình thích gì nhất. Có thể đó là chơi búp bê, ô tô, giao du với bạn bè, sưu tầm mô hình, đá bóng, nghe nhạc hiện đại… Đối với bạn một số trò đó có thể là vô bổ, thậm chí có hại. Song bạn hãy nhớ rằng: với con trẻ chúng lại quan trọng và thú vị và bạn nên có thái độ tôn trọng. Thật hay nếu con cái chủ động kể cho bạn biết cái gì trong những trò đó là quan trọng và thú vị đối với chúng và lúc đó bạn sẽ có thể nhìn nhận những việc làm của con trẻ bằng chính con mắt của chúng thay cho những lời khuyên bảo và đánh giá. Hay hơn thế nữa là bạn có thể tham gia vào các công việc của con, chia sẻ niềm say mê của chúng. Trong những trường hợp như vậy, con trẻ thường rất https://thuviensach.vn biết ơn cha mẹ. Và sự tham gia như vậy còn có một kết quả khác: lúc sự thích thú của con bạn lên tới tột đỉnh, bạn có thể truyền đạt điều mà bạn cho là cần thiết: cả kiến thức phù trợ và kinh nghiệm sống, cả quan niệm của mình đối với các sự việc và thậm chí cả thú đọc sách báo đặc biệt nếu bắt đầu từ cuốn sách hoặc bài báo viết về vấn đề mà con bạn quan tâm. Trong trường hợp như vậy, con thuyền của bạn sẽ trôi xuôi dòng. Xin dẫn chuyện kể của một người bố làm ví dụ. Thời gian đầu, ông khổ sở vì tiếng nhạc ầm ầm trong phòng cậu con trai, nhưng rồi ông dùng “biện pháp cuối cùng”: huy động vốn tiếng Anh nghèo nàn của mình, ông đề xuất với con tìm tòi và ghi lại lời các bài hát nước ngoài. Kết quả thật tuyệt: tiếng nhạc nhỏ đi, còn cậu con trai trở nên thích thú, gần như say mê với tiếng Anh. Sau này cậu bé tốt nghiệp đại học ngoại ngữ và trở thành nhà phiên dịch chuyên nghiệp. Chiến lược thành công đó mà nhiều bậc phụ huynh tìm ra bằng trực cảm nhắc tôi nhớ tới phương pháp ghép cành táo giống tốt vào gốc cây táo dại. Gốc cây dại có sức sống tốt, khả năng chịu rét tốt và cành ghép được nuôi dưỡng bằng dưỡng chất của nó đã trở thành cái cây tuyệt vời. Còn cây ươm mà đem trồng thẳng xuống đất thì không sống được. Nhiều công việc mà cha mẹ hoặc thầy giáo đề nghị trẻ làm kèm theo những yêu cầu và lời quở trách cũng vậy: không có kết quả. Nhưng nếu đem “ghép” với những ham thích hiện hữu của chúng thì lại tốt. Ban đầu những ham thích đó còn “thô sơ”, nhưng lại có sức sống và sức lực đó có khả năng duy trì sự phát triển và đâm chồi nở hoa của “cây ghép”. Ở đây tôi thấy trước ý kiến phản bác lại của phụ huynh: không thể chỉ dựa vào sở thích; cần có kỷ luật, nghĩa vụ, trong đó có cả những nghĩa vụ chẳng thú vị chút nào! Tôi không thể không đồng ý. Về kỷ luật và nghĩa vụ, chúng ta sẽ nói chuyện tỉ mỉ hơn ở phần dưới. Còn lúc này tôi xin được nhắc rằng chúng ta đang bàn luận về những va chạm trong khi cưỡng chế, tức những trường hợp bạn phải đòi hỏi, thậm chí yêu cầu con trai hay con gái mình làm cái việc “cần làm” và chuyện đó làm cả hai bên bực mình. * * * Có lẽ bạn đã nhận thấy trong các bài học, chúng tôi đã đề xuất không chỉ những điều cần làm (hoặc không được làm) với con trẻ mà cả những điều mà bản thân chúng ta là cha mẹ nên tự rèn luyện. Nguyên tắc mà chúng ta sẽ trao đổi dưới đây chính là vấn đề tự rèn luyện mình như thế nào. Chúng tôi đã nói tới sự cần thiết “buông ghi đông”, tức là chấm dứt làm thay con trẻ những việc nó đã có khả năng tự làm lấy. Nhưng đó là nguyên tắc chuyển dần phần tham dự của bạn trong những công việc thực tế cho trẻ. Còn bây giờ chuyện cần bàn sẽ là phải làm thế nào để những việc đó được hoàn thành. https://thuviensach.vn Câu hỏi mấu chốt là: ai phải lo việc đó? Ban đầu dĩ nhiên là phụ huynh, còn sau đó? Cha mẹ nào chẳng mơ ước con mình tự dậy kịp giờ đến trường, tự ngồi vào bàn học bài, đi ngủ đúng giờ, đi sinh hoạt ngoại khóa hoặc luyện tập thể chất không cần nhắc nhở. Song trong nhiều gia đình, công việc đó vẫn ở trên vai cha mẹ. Bạn có thấy quen cảnh sáng sáng người mẹ đánh thức cậu con trai tuổi thiếu niên, mà còn phải vật lộn với nó về chuyện đó không? Bạn có quen với những lời trách móc của cậu con trai hay cô con gái: “Sao mẹ (bố) lại không…?!” (không nấu cơm, không đơm cúc áo, không nhắc nhở)? Nếu chuyện đó xảy ra trong gia đình bạn thì xin bạn lưu ý tới nguyên tắc dưới đây: Nguyên tắc 3 Về phía mình bạn hãy từ từ, nhưng không ngừng giảm bớt lo toan và trách nhiệm trước những việc riêng của con cái và chuyển giao cho chúng. Mong bạn đừng sợ những từ “giảm bớt lo toan”. Giảm bớt ở đây là những lo toan vụn vặt, sự bảo trợ kéo dài. Những điều này chỉ cản trở sự trưởng thành của con trai hoặc con gái bạn mà thôi. Chuyển giao trách nhiệm cho chúng để chúng tự chịu trách nhiệm trước những việc làm, hành vi của mình và sau này là cuộc sống tương lai của chúng – là mối lo toan lớn nhất mà bạn có thể thể hiện với chúng. Mối lo toan đó thật sáng suốt. Nó làm cho con trẻ mạnh mẽ và tự tin hơn, quan hệ của bạn với chúng yên ổn và sung sướng hơn. Nhân chuyện này xin được chia sẻ cùng bạn đọc một kỷ niệm của chính đời tôi. Chuyện đã lâu, khi tôi vừa tốt nghiệp đại học và sinh con đầu lòng. Thời buổi lúc đó khó khăn, lương bổng ít ỏi. Tất nhiên cha mẹ tôi thu nhập nhiều hơn vì đã lao động cả đời. Có lần cha nói với tôi: “Cha sẵn sàng giúp con vật chất trong những trường hợp khẩn cấp, nhưng cha không muốn làm việc đó thường xuyên: làm như vậy chỉ có hại cho con”. Suốt đời tôi ghi nhớ câu nói đó và cả cảm xúc của tôi lúc đó. Tâm trạng đó có thể diễn tả thế này: “Vâng, như vậy là công bằng. Cảm ơn cha về sự quan tâm đặc biệt đó đối với con. Con sẽ cố sống được và con nghĩ con sẽ xoay xở được.” Bây giờ nhìn lại tôi mới hiểu rằng cha tôi đã nói với tôi một điều lớn hơn vậy: “Con đã đứng khá vững vàng trên đôi chân của mình, giờ con tự đi lấy, cha không cần cho con nữa.” Niềm tin đó của cha được diễn tả bằng từ ngữ khác sau này đã giúp tôi rất nhiều trong nhiều hoàn cảnh khó khăn của cuộc đời. Quá trình chuyển giao trách nhiệm cho đứa con để nó tự chịu trách nhiệm trước https://thuviensach.vn những việc làm của mình thật không đơn giản. Việc này phải bắt đầu từ những công việc nhỏ nhặt. Tuy là chuyện nhỏ, nhưng phụ huynh vẫn tỏ ra rất lo lắng. Điều này cũng dễ hiểu: sẽ phải tước đi của con trẻ thời gian thoải mái của chúng. Ý kiến phản đối đại loại như sau: “Làm sao mà tôi lại không đánh thức cháu được? Cháu thế nào cũng dậy muộn và rồi sẽ lắm chuyện phiền toái ở trường!” hoặc: “Nếu không bắt cháu làm bài cháu sẽ bị điểm kém!”. Chân lý trên có thể ghi thành nguyên tắc thứ tư. Nguyên tắc 4 Hãy để con bạn đối mặt với những hậu quả tiêu cực của những hành vi của mình (hoặc vô công rồi nghề). Chỉ khi đó trẻ mới trưởng thành và “có ý thức”. Nguyên tắc 4 của chúng tôi cũng nói lên điều như câu cách ngôn nổi tiếng “học từ lỗi lầm”. Chúng ta phải đem hết can đảm để cho con trẻ phạm sai lầm, để chúng học được cách tự lập. Bài tập Bài tập thứ nhất Bạn xem xem mẹ con bạn có va chạm trong những công việc mà theo bạn con trẻ phải tự làm lấy hay không. Bạn chọn một việc cùng làm với con. Bạn có nhận thấy nếu có bạn cùng làm, con trẻ sẽ làm việc đó tốt hơn không? Nếu đúng vậy xin bạn chuyển sang bài tập tiếp theo. Bài tập thứ hai Bạn hãy nghĩ xem có phương tiện nào có thể thay bạn tham dự vào việc này hoặc việc kia của trẻ. Đó có thể là đồng hồ báo thức, bản nội quy đã thảo xong hoặc bản thỏa thuận, biểu đồ hoặc cái gì đó. Trao đổi cùng con và áp dụng phương tiện phù trợ đó vào mục đích của bạn. Bạn phải chắc chắn rằng cách thức đó thích hợp với con bạn. Bài tập thứ ba Bạn hãy chia đôi tờ giấy trắng thành hai phần. Cột bên phải là “Cùng làm”. Bạn ghi vào đó những việc con làm mà bạn thường tham gia. (Tốt nhất là khi ghi có https://thuviensach.vn sự tham gia và thỏa thuận của cả hai bên.) Sau đó bạn xét xem việc gì ở cột “Cùng làm” có thể chuyển sang cột “Tự làm lấy” ngay bây giờ hay một ngày gần đây. Xin bạn hãy nhớ: mỗi sự chuyển dịch đó là một bước trưởng thành quan trọng của con bạn. Nhất thiết phải ghi nhận tiến bộ đó của con trẻ. Ví dụ về biểu đồ “Tự làm – cùng làm” do một người mẹ cùng cô con mười một tuổi lập ra. Xin thông báo một chi tiết: cô bé sống trong gia đình nhiều con và có thể thấy cháu đã khá độc lập. Đồng thời cũng thấy còn những việc mà cô bé vẫn cần có sự tham gia của mẹ. Hy vọng rằng sắp tới mục 1 và 4 sẽ chuyển sang cột bên trái biểu đồ. Các bậc phụ huynh thường hỏi: Hỏi: Nhưng nếu chẳng có kết quả gì mặc dù tôi đã khổ sở hết nhẽ: cháu vẫn chẳng thích gì, không chịu làm gì, chống chọi lại chúng tôi và liệu chúng có chịu mãi thế được không? Đáp: Về những tình huống khó xử và tâm trạng của bạn, chúng tôi sẽ còn bàn nhiều. Ở đây tôi chỉ muốn nói một điều: “Xin bạn hãy kiên nhẫn!”. Nếu bạn thực sự cố ghi nhớ các Nguyên tắc và tập luyện theo các bài tập của chúng tôi, nhất định sẽ có kết quả. Nhưng không thể rõ ràng ngay được. Nhiều khi phải mất nhiều ngày, nhiều tuần lễ, đôi khi nhiều tháng trời và thậm chí một hai năm, hạt https://thuviensach.vn giống bạn gieo mới nảy mầm. Một số hạt phải ở lại trong đất lâu hơn. Xin bạn hãy nhớ: chỉ cần bạn không mất hy vọng và tiếp tục vun xới đất, các hạt đã bắt đầu phát triển rồi đấy. Hỏi: Phải chăng lúc nào cũng phải giúp đỡ trẻ bằng việc làm? Theo kinh nghiệm của bản thân, tôi biết một điều quan trọng là thỉnh thoảng cũng phải có người ngồi xuống bên cạnh trẻ, nghe nó nói. Đáp: Bạn hoàn toàn có lý! Mỗi người, hơn nữa lại là đứa trẻ, đều cần được giúp đỡ không chỉ bằng “việc làm” mà cả “lời nói” và thậm chí – sự im lặng. Sau đây chúng ta sẽ chuyển sang phần nghệ thuật nghe con trẻ nói và hiểu. https://thuviensach.vn Bài học thứ năm Nghe trẻ nói như thế nào? Nguyên nhân khó bảo thường ẩn giấu trong khu vực cảm xúc của con trẻ. Lúc đó những hành động thực tế – chỉ bảo, dạy dỗ, hướng dẫn không có kết quả. Trong những trường hợp như vậy, tốt hơn hết là… nghe con trẻ nói. Mà phải nghe kiểu khác chứ không như chúng ta vẫn thường nghe. Các nhà tâm lý đã tìm ra và mô tả rất tỉ mỉ phương pháp “nghe có công hiệu”, còn gọi cách khác là “nghe tích cực”. Thế nào là nghe con trẻ nói một cách tích cực? Tôi xin bắt đầu từ các tình huống. Người mẹ đang ngồi trên chiếc ghế băng trong công viên, cậu con trai ba tuổi mếu máo chạy tới: “Nó lấy mất ô tô của con rồi!”. Cậu con trai đi học về, tức tối ném cặp sách xuống sàn nhà, nghe bố hỏi liền đáp lại: “Con không bao giờ tới đó nữa!”. Cô con gái sửa soạn đi dạo chơi; người mẹ nhắc phải ăn mặc đủ ấm, cô bé khủng khỉnh không chịu đội “cái mũ xấu xí đó”. Trong mọi trường hợp, khi đứa trẻ buồn phiền, tự ái, gặp chuyện không may, khi con trẻ đau đớn, xấu hổ, hoảng sợ, khi chúng bị đối xử thô bạo hoặc không công bằng, việc đầu tiên cần làm là cho bé hiểu rằng bạn biết cảm xúc (hoặc tâm trạng) của con, bạn “nghe thấy” nó. Muốn vậy, tốt nhất bạn hãy nói: theo cảm tưởng của bạn, đứa trẻ đang có tâm trạng gì. Nên gọi “tên” cảm xúc hoặc tâm trạng đó. Xin nhắc lại ngắn gọn việc vừa nói: Nếu con trẻ gặp vấn đề về xúc cảm thì cần nghe nó trình bày một cách tích cực. Nghe con trẻ nói một cách tích cực có nghĩa là “trả lại” điều nó đã thổ lộ với bạn trong lúc trò chuyện và định rõ cảm xúc đó. Chúng ta hãy nhớ lại các ví dụ vừa nêu và xem phụ huynh lựa chọn câu nào để xác định tâm trạng của con trẻ: Con trai: Nó lấy mất ô tô của con rồi! Mẹ: Con rất buồn và tức bạn ấy. Con trai: Con không bao giờ tới đó nữa! Bố: Con không muốn đến trường nữa chứ gì. Con gái: Con không đội cái mũ xấu xí này. Mẹ: Con rất ghét cái mũ đó. Xin có nhận xét ngay: chắc bạn sẽ cảm thấy những câu đáp lại trên đây lạ tai và thậm chí thiếu tự nhiên. Những câu sau đây dễ nói và quen hơn: https://thuviensach.vn - Không sao con ạ, bạn ấy chơi một tí rồi trả con ấy mà… - Không đến trường là thế nào con? - Bỏ cái thói đỏng đảnh đó đi, cái mũ xinh như vậy còn chê! Thoạt nghe thấy có lý, nhưng những câu trả lời trên đều có chung nhược điểm: để mặc đứa bé một mình với tâm trạng của nó. Nếu khuyên bảo hoặc phê bình, dường như phụ huynh đang thông báo cho đứa con biết rằng cảm xúc của nó chẳng có gì quan trọng, chẳng ai để tâm tới. Ngược lại, những câu đáp theo phương pháp nghe tích cực cho thấy cha mẹ hiểu tình huống của đứa con, sẵn sàng nghe nó trình bày nhiều hơn, chấp nhận tình huống đó. Sự cảm thông theo đúng nghĩa đen này của phụ huynh gây ấn tượng rất đặc biệt đối với con trẻ (xin nhận xét: nhiều khi điều này còn có tác động lớn hơn đối với chính cha mẹ. Vấn đề này tôi sẽ nói tới ở phần dưới). Nhiều phụ huynh lần đầu tiên thử “phát ra tiếng” cảm xúc của con trẻ đã kể về những kết quả bất ngờ, nhiều khi đến kỳ diệu. Người mẹ bước vào phòng con gái và thấy bừa bộn. Mẹ: Nhina, con lại chưa dọn dẹp phòng con rồi! Con gái: Ối giời, tí nữa mẹ ạ! Mẹ: Con rất không thích dọn dẹp ngay… Con gái (bỗng nhào tới ôm cổ mẹ): Mẹ yêu quý, mẹ của con mới tuyệt vời làm sao! Trường hợp khác do người cha của cậu bé bảy tuổi kể lại. Hai cha con bước vội ra bến xe buýt. Sắp có chuyến xe cuối cùng nên không thể để lỡ. Đang đi, cậu bé xin bố mua thanh sôcôla, nhưng người cha từ chối. Tức thì cậu con trai dỗi và quay ra phá rối: đi tụt lại sau, ngó nghiêng, dừng lại để làm việc gì đó “cấp bách”. Người cha đứng trước sự lựa chọn: không được nhỡ xe mà lại không muốn lôi con xềnh xệch. Và ông nhớ tới lời khuyên của chúng tôi, ông liền nói: “Đênhít, con dỗi vì bố không mua sôcôla cho con, vì thế mà con giận bố.”. Kết quả ngoài sự mong chờ của người cha: cậu bé hiền hòa đặt bàn tay mình vào lòng bàn tay cha và hai cha con bước nhanh tới bến xe. Dĩ nhiên không phải lúc nào xung đột cũng được giải quyết nhanh như vậy. Thỉnh thoảng thấy cha mẹ sẵn sàng nghe mình trình bày và tỏ ra thông cảm, đứa trẻ hứng thú kể tiếp chuyện đã xảy ra. Người lớn chỉ còn biết tiếp tục nghe một cách tích cực. Xin dẫn ví dụ về một buổi trò chuyện kéo dài hơn trong đó người mẹ vài lần “nói thành tiếng” điều bà nghe thấy và nhìn thấy khi tâm sự với đứa con đang mếu máo. Người mẹ đang bận nói chuyện công việc. Cô con gái lên năm và cậu con trai https://thuviensach.vn mười tuổi đang chơi đùa ở phòng bên cạnh. Bỗng có tiếng khóc òa. Tiếng khóc càng ngày càng rõ. Quả đấm cửa ngoài hành lang động đậy. Người mẹ mở cửa, trước mặt bà là cô con gái úp mặt vào cánh cửa khóc nức nở, phía sau là cậu con trai vẻ bối rối. Con gái: Hu hu hu... Mẹ: Anh Misa lại trêu em rồi… (Không nói gì thêm nữa). Con gái (tiếp tục khóc): Anh ấy đánh r-ơ-ơi con! Mẹ: Anh ấy đẩy con, con ngã và bị đau… (không nói gì nữa). Con gái (không khóc nữa, nhưng giọng vẫn tủi thân): Không, anh ấy không túm được con. Mẹ: Con nhảy xuống, anh ấy không kịp đỡ thế là con ngã… (Không nói gì nữa). Misa với vẻ có lỗi đứng sau gật đầu tán đồng. Con gái (đã bình tĩnh): Vâng ạ… Con muốn mẹ bế. (Cô bé sà vào lòng mẹ). Mẹ (sau đó một lúc): Con muốn ở bên mẹ một lúc, nhưng vẫn giận anh Misa và chưa muốn chơi với anh… Con gái: Không, mẹ ạ. Anh ấy nghe đĩa nhạc ngoài kia, con lại không thích. Misa: Thôi được, lại với anh, anh sẽ cho em nghe đĩa em thích… Đoạn đối thoại trên đây cho phép chúng ta lưu ý vài đặc điểm quan trọng của đối thoại theo phương pháp nghe tích cực và một vài phương pháp bổ sung. Thứ nhất, nếu bạn muốn nghe con trẻ nói thì nhất thiết phải quay mặt vào nó. Một điều rất quan trọng là mắt bạn và mắt trẻ phải ở ngang tầm nhau. Với trẻ nhỏ, bạn cần ngồi xổm bên cạnh, bế bé lên tay hoặc đặt lên đầu gối; có thể kéo bé lại gần mình, bước tới gần hoặc dịch ghế đến cạnh bé. Tránh nói chuyện với con trẻ khi đang ở phòng khác, đang cúi trên bếp hoặc bồn rửa bát; đang xem tivi, đọc báo; ngồi ngả mình trên ghế tựa hoặc đang nằm trên ghế sofa. Tư thế của bạn đối với bé là tín hiệu đầu tiên và mạnh nhất báo cho trẻ biết bạn đã sẵn sàng nghe nó trình bày và nghe thấy như thế nào. Bạn hãy hết sức lưu ý tín hiệu này, đứa trẻ tuổi nào cũng “đọc” tốt tín hiệu này dù cho không ý thức được điều đó. Thứ hai, nếu nói chuyện với đứa trẻ đang bực mình, giận dỗi, bạn không nên hỏi. Tốt nhất là các câu trả lời của bạn đều dưới hình thức khẳng định. Ví dụ: Con trai (mặt mày ủ rũ): Con sẽ không chơi với thằng Pêchia nữa! Phụ huynh: Con giận bạn ấy. Ở đây có thể xuất hiện câu đáp không đúng: - Lại có chuyện gì vậy? - Sao, con tức nó chứ gì? Vì sao câu nói đầu tiên của phụ huynh lại đạt nhất? Vì rằng câu đó cho thấy ngay phụ huynh đã bắt được “sóng cảm xúc” của cậu con trai, rằng cha (mẹ) không https://thuviensach.vn phải là người ngoài cuộc, chỉ quan tâm tới “sự việc”, hỏi để biết vậy thôi. Ở câu đáp thứ hai và thứ ba, thực ra có thể khi hỏi, người cha hoàn toàn thông cảm với con, nhưng vấn đề ở chỗ câu nói ở dạng câu hỏi không phản ánh sự cảm thông. Dường như giữa câu khẳng định và câu hỏi không có sự khác biệt lớn, đôi khi chỉ là ở ngữ điệu khác đi một chút, song phản ứng trước những lời nói đó lại rất khác nhau. Thường đáp lại câu: “Có chuyện gì vậy, con?” đứa trẻ đang buồn bực sẽ nói: “Không sao ạ!”, còn nếu bạn nói: “Có chuyện gì rồi…” thì đứa trẻ thường dễ kể bạn nghe sự việc đã xảy ra. Thứ ba, điều rất quan trọng khi đối thoại là “ngừng lời”. Tốt nhất sau mỗi câu nói bạn nên im lặng. Xin bạn hãy nhớ: khoảng thời gian đó thuộc đứa trẻ, đừng nhồi nhét những lời nhận xét, bình luận của mình vào đầu nó. Lúc bạn ngừng nói, con trẻ có dịp tìm hiểu tâm trạng của mình và đồng thời cảm thấy đầy đủ hơn sự có mặt của bạn bên cạnh. Im lặng sau lời đáp của con trẻ cũng tốt – biết đâu đứa bé còn muốn nói thêm điều gì đó. Muốn biết đứa con đã sẵn sàng nghe bạn nói chưa, bạn hãy nhìn vẻ ngoài của nó. Nếu cặp mắt con trẻ không nhằm vào bạn mà nhìn sang bên hoặc ra xa thì bạn hãy tiếp tục lặng thinh: một quá trình rất quan trọng và cần thiết bên trong đứa trẻ đang hoạt động. Thứ tư, cũng rất bổ ích nếu thỉnh thoảng trong câu trả lời bạn nhắc lại theo bạn hiểu thì chuyện gì đã xảy ra với đứa trẻ, sau đó định rõ cảm xúc của nó. Như vậy câu đáp của người cha ở ví dụ trên đây có thể là hai câu. Con trai (vẻ mặt ủ rũ): Con sẽ không chơi với thằng Pêchia nữa! Bố: Con không thích kết bạn với cậu ta. (Nhắc lại điều vừa nghe được). Con trai: Vâng, con không thích… Bố (sau một lúc im ắng): Con giận cậu ta… (Định rõ cảm xúc). Đôi khi phụ huynh áy náy nhỡ ra con trẻ lại cho nhắc lại là nhại chúng. Có thể tránh được nếu dùng các từ ngữ khác với vẫn nghĩa đó, chẳng hạn trong ví dụ của chúng tôi, người cha đã thay từ “chơi” bằng từ “kết bạn”. Thực tế cho thấy thậm chí nếu bạn vẫn dùng những câu đó, nhưng lúc nói bạn đoán chính xác tâm trạng của đứa trẻ thì nó, theo lẽ thường, không nhận thấy có điều gì khác biệt và cuộc đối thoại tiếp diễn tốt đẹp. Dĩ nhiên có thể có chuyện khi trả lời bạn không đoán trúng sự việc đã xảy ra hoặc cảm xúc của trẻ. Bạn đừng bối rối, trong các câu sau trẻ sẽ sửa bạn. Xin bạn thật chú tâm với câu sửa của trẻ và cho nó thấy là bạn tiếp nhận. Ví như trong trường hợp với hai đứa con, tới lần thứ ba người mẹ mới đoán đúng sự việc đã xảy ra với cô con gái và thằng anh của nó (“Con nhảy xuống, nhưng anh không đỡ được con…”). Và sau đó cô con gái yên lòng ngay. * * * Xin lưu ý một lần nữa: đối thoại theo phương pháp nghe tích cực chưa thành thói quen của chúng ta, nên luyện tập không đơn giản. Nhưng phương pháp này sẽ https://thuviensach.vn nhanh chóng gây được cảm tình của bạn khi bạn thấy kết quả nó đem lại. Ít ra cũng có ba kết quả. Các kết quả này có thể là dấu hiệu cho thấy bạn đã tập trung nghe trẻ đúng cách. Xin nêu dưới đây. - Xúc cảm tiêu cực của trẻ tiêu tan hoặc ít ra cũng vơi đi nhiều. Ở đây thể hiện rõ quy luật tuyệt vời: niềm vui được chia sẻ tăng gấp đôi, nỗi khổ tâm được chia sẻ vơi đi một nửa. - Biết chắc người lớn sẵn sàng nghe mình, đứa trẻ bắt đầu kể về mình nhiều hơn: nội dung kể (giãi bày) thay đổi, phát triển. Đôi khi trong một lần đối thoại bỗng gỡ ra cả mớ bòng bong những vấn đề và điều phiền muộn. Câu chuyện của mẹ bé Masa bốn tuổi trước khi đi ngủ và cô bé xin mẹ ngồi với bé một lúc. Con gái: Nào, mẹ, một tí thôi, tí tẹo tèo teo thôi mà! Mẹ: Masenca, muộn rồi con, các bạn đi ngủ cả rồi. Con gái: Cả ngày một mình và một mình, con không muốn thế nữa! Mẹ: Cả ngày con chơi với các bạn ở mẫu giáo rồi thôi… (Nhớ tới phương pháp nghe tích cực). Con cảm thấy cô đơn… Con gái: Vâng, các bạn nhiều thật, nhưng mẹ lại không được vào trong trường. Mẹ: Con buồn vì không có mẹ. Con gái: Con buồn, còn Xasa Pêtrốp gây sự. Mẹ: Con tức bạn ấy. Con gái: Nó bẻ gãy đồ chơi của con! Mẹ: Và con bực mình… Con gái: Không mẹ ạ, con đẩy nó ra để không làm hỏng đồ chơi, thế là nó đập khối xếp hình vào lưng con. Mẹ: Đau đấy… (Ngừng lời). Con gái: Đau, mẹ lại không có ở đấy! Mẹ: Con muốn mẹ thương con. Con gái: Con muốn mẹ cùng đi… Mẹ: Đi… (Ngừng lời). Con gái: Mẹ chả đã hứa đưa con và Igo thăm vườn thú là gì, con đợi mãi chẳng thấy mẹ đưa đi! Với những lời quả quyết của mình “Muộn rồi!”, “Đã đến giờ đi ngủ”, chúng ta thường để con trẻ lại một mình với gánh nặng cảm xúc, trong khi đó chỉ cần để ra vài phút nghe trẻ kể lể là có thể làm trẻ thực sự yên lòng trước khi đi ngủ. Nhiều phụ huynh cho biết phương pháp nghe tích cực đã giúp họ lần đầu tiếp xúc được với con cái mình. Đây là ví dụ trong cuốn sách của Goócđôn. Về đến nhà sau buổi học về phương pháp nghe tích cực dành cho phụ huynh, cha cô bé mười lăm tuổi thấy cô con gái đang tán gẫu với cậu bạn cùng lớp trong https://thuviensach.vn phòng bếp. Bọn trẻ bàn tán về nhà trường với thái độ không hài lòng. “Tôi ngồi xuống ghế, người cha kể lại, và quyết định có phải mất gì đi nữa cũng phải nghe chúng tích cực. Kết quả là bọn trẻ nói liên hồi hai tiếng rưỡi đồng hồ và trong thời gian đó tôi hiểu về đời sống của con gái nhiều hơn cả mấy năm trước đó cộng lại!”. Trẻ tự đi lên trong khi giải quyết vấn đề của mình Xin dẫn y nguyên chuyện kể của một phụ nữ trẻ tuổi, học viên lớp chúng tôi: “Em gái Lêna của tôi mười bốn tuổi. Thỉnh thoảng em vẫn đến nhà tôi. Lần gần đây mẹ tôi gọi điện thoại cho biết Lêna chơi với một hội bạn xấu. Con trai, con gái hội này hút thuốc lá, uống rượu, lừa lấy tiền của nhau. Mẹ tôi rất lo và đề nghị tôi có cách gì đó tác động lên con bé. Câu chuyện xoay quanh bạn bè của Lêna. Tôi cảm thấy tâm trạng con bé không vui. - Lêna này, chị thấy em có vẻ khó chịu khi phải nói về bạn bè. - Vâng, em không khoái lắm. - Nhưng em có người bạn chân chính đấy chứ. - Dĩ nhiên có Ganca. Nhưng còn lại… em cũng chẳng biết nữa. - Em cảm thấy những người bạn khác có thể lừa em. - Vâng, có lẽ… - Em không biết phải có thái độ thế nào với bọn bạn đó. - Vâng… - Nhưng chúng đối xử với em rất tốt đấy chứ. Lêna sôi nổi đáp lại: - Không, không thể nói thế được! Nếu bọn chúng đối tốt với em thì đã chẳng bắt em vay tiền của hàng xóm để mua rượu rồi xin mẹ để trả họ. - Thế đấy… Em cho rằng những người bình thường không bao giờ lại xử sự như vậy. - Dĩ nhiên không làm như vậy! Ganca đấy thôi, nó không chơi với bọn chúng và học khá. Còn em đến bài vở cũng chẳng có lúc nào để học. - Em học sút rồi đấy. - Thậm chí cô giáo đã gọi điện về nhà phàn nàn với mẹ. - Tất nhiên mẹ buồn lắm. Em thương mẹ. - Em rất yêu mẹ và không muốn mẹ phải buồn phiền, nhưng chẳng biết làm gì với mình. Tính tình em đổ đốn, hơi một tí là ăn nói cục cằn. - Em thừa hiểu nói năng cục cằn là xấu, nhưng có cái gì đó trong em cứ thúc em cục cằn, xúc phạm người khác… - Em không muốn xúc phạm ai cả. Ngược lại em luôn cảm thấy người ta muốn xúc phạm em. Lúc nào cũng lên lớp dạy bảo… - Em cảm thấy em bị xúc phạm và bị dạy bảo. https://thuviensach.vn - Vâng. Rồi em hiểu họ muốn điều tốt và trong vấn đề nào đó có lý. - Em hiểu họ có lý, nhưng lại không muốn thể hiện điều đó. - Vâng, nếu không họ lại nghĩ em sẽ luôn luôn và chuyện gì cũng nghe lời họ. - Các cậu trong hội cũng chẳng muốn nghe lời cha mẹ mình… - Thậm chí còn lừa dối cha mẹ. - Thậm chí còn lừa dối. Nếu lừa dối cha mẹ thì lừa bạn chẳng khó khăn gì… - Thế đấy! Giờ thì em hiểu rồi. Chúng đã lừa em để lấy tiền và chẳng có vẻ gì muốn trả lại. Nói chung em chán ngấy chúng và em sẽ nói thẳng vào mặt chúng rằng chúng là bọn người như thế nào. Lêna về nhà. Mấy ngày sau mẹ gọi điện: - Ôlia này, Lêna đã xin lỗi mẹ. Em bảo đã hiểu tất cả. Và nói chung, nó đã thành một người khác – dịu dàng, hiền hậu, không giao du với nhóm bạn xấu nữa, hay ở nhà, học bài, đọc sách. Nhưng điều chủ yếu nhất – nó tự thấy bằng lòng. Cảm ơn con!”. * * * Bạn đã giới thiệu ba kết quả tốt mà có thể thấy (một trong số đó hoặc cả ba) khi nghe tích cực thành công ngay trong lúc chuyện trò. Nhưng dần dần phụ huynh bắt đầu phát hiện thấy ít nhất hai sự thay đổi tuyệt vời có tính chung hơn. Thứ nhất: phụ huynh thông báo như một chuyện kỳ diệu: tự trẻ khá nhanh chóng chuyển sang nghe cha mẹ chúng tích cực. Mẹ của Nađia bốn tuổi kể: Mấy hôm trước, khi ngồi vào bàn ăn, tôi đặt trước cháu đĩa cơm, nhưng cháu quay mặt đi, không ăn. Tôi nhìn xuống và suy ngẫm nói thế nào cho phải. Nhưng rồi tôi nghe cháu nói: Nađia: Mẹ ơi, mẹ sắp khóc rồi đấy… Mẹ: Đúng, mẹ buồn vì con không ăn. Nađia: Con hiểu mẹ đang tủi thân. Mẹ nấu, thế mà con lại không ăn cơm mẹ nấu… Mẹ: Đúng, mẹ rất muốn con thích các món hôm nay. Mẹ đã cố gắng rất nhiều. Nađia: Thôi được, con sẽ ăn hết hạt cơm cuối cùng. Và quả thật – cháu đã ăn hết. Sự thay đổi thứ hai liên quan tới phụ huynh. Thường đầu giờ học nghe tích cực, họ trao đổi với nhau tâm tư của mình. Họ nói với nhà tâm lý: “Ông nói nghe tích cực giúp hiểu và cảm nhận khó khăn của con trẻ và tâm tình với chúng. Đồng thời ông hướng dẫn chúng tôi cách thức hoặc phương pháp làm điều đó. Ông dạy chọn từ, chọn câu nói, đảm bảo các nguyên tắc… Thế thì “tâm tình” sao được? Toàn “kỹ thuật”, không thuận tiện, không tự nhiên. Nghĩ mãi chẳng ra từ, câu cú thì lủng củng, gượng gạo. Và nói chung là không trung thực: chúng tôi muốn trẻ https://thuviensach.vn chia sẻ với chúng tôi những điều thầm kín, còn chúng tôi sẽ có cách “xử lý”. Những lời phản đối hoặc tương tự như vậy chúng tôi hay nghe thấy ở hai, ba buổi học đầu. Nhưng rồi tâm trạng của phụ huynh thay đổi dần. Sau vài lần thử nói chuyện thành công với trẻ, họ bắt đầu có thái độ khác với “kỹ thuật” và đồng thời cũng phát hiện điều mới lạ ở mình. Họ cảm thấy mình nhạy cảm hơn với các nhu cầu của con trẻ và những buồn bực của chúng, dễ dàng tiếp nhận những cảm xúc “tiêu cực” của chúng hơn. Phụ huynh cho biết dần dần họ thấy mình kiên nhẫn hơn, ít cáu kỉnh với trẻ hơn, dễ nhận ra vì sao trẻ khó chịu và khó chịu như thế nào. Thành thử “kỹ thuật” nghe tích cực lại trở thành phương tiện biến đổi phụ huynh. Chúng ta nghĩ mình “áp dụng kỹ thuật” này đối với con trẻ, nhưng nó lại thay đổi chính chúng ta. Đó chính là thuộc tính tiềm tàng của phương pháp này. Còn chuyện phụ huynh lo lắng, thấy nó thiếu tự nhiên, toàn những “thủ thuật” và “kỹ thuật” thì sự so sánh tôi hay đưa ra có thể giúp xóa bỏ tâm trạng đó. Chúng ta biết rõ các vũ nữ balê bắt đầu tập từ những động tác mà theo cách nhìn của chúng ta rất không tự nhiên. Ví dụ họ phải tập đứng trên đôi chân đặt theo những góc khác nhau, kể cả 180 độ. Trong tư thế “chân” bị bẻ như vậy, vũ nữ phải giữ thăng bằng, ngồi xuống, đứng lên, theo dõi chuyển động của đôi tay… và tất cả cái đó là để sau này họ nhảy nhẹ nhàng, tự nhiên, không bận tâm về kỹ thuật nữa. Kỹ xảo giao tiếp cũng vậy. Ban đầu khó và nhiều khi không quen, nhưng khi bạn đã thông thạo thì “kỹ thuật” biến đi và chuyển sang nghệ thuật giao tiếp. BÀI TẬP Bài tập thứ nhất Trước mặt bạn là bảng kê, bạn sẽ điền vào cột “Xúc cảm của trẻ”. Bạn thấy ở cột bên trái phần mô tả tình huống và lời của trẻ, bên phải bạn ghi, theo bạn trẻ có cảm xúc gì trong trường hợp đó. Bạn đừng vội nghĩ câu trả lời. https://thuviensach.vn Bài tập thứ hai Thực chất đây là phần tiếp theo của bài tập 1. Bạn ghi ở cột thứ ba câu trả lời của bạn trước câu nói của trẻ. Định rõ (theo xét đoán của bạn) trong câu nói ấy cảm xúc của trẻ (xem mẫu). Bài tập thứ ba Bạn hãy bắt đầu làm như vậy trong giao tiếp hàng ngày với trẻ: để ý những tâm trạng khác nhau của trẻ khi trẻ tủi thân, buồn bực, sợ hãi, không thích, mệt mỏi, https://thuviensach.vn cáu kỉnh, vui vẻ, sốt ruột, say sưa… và nêu ra khi giao tiếp với trẻ. Xin đừng quên hình thức tường thuật (không hỏi) của câu đáp của bạn và ngừng lời sau khi nói. Đáp án bài tập 1 và 2: 1. Con rất buồn và tủi thân. 2. Con đau, con tức ông bác sĩ. 3. Con muốn mẹ cũng bênh con. 4. Thật khó xử và tủi thân. 5. Con hoảng sợ và tiếc cái tách nữa. 6. Tuyệt! Mẹ nhìn thấy con vui đấy. 7. Thật là bực… Các bậc phụ huynh thường hỏi: Hỏi: Liệu có cần thiết lúc nào cũng phải nghe trẻ tích cực? Như chẳng hạn hôm qua con trai tôi về nhà trong chiếc quần rách. Nó cứ phớt lờ còn tôi thì thất vọng: mua đâu được cái quần đó nữa! Chẳng nhẽ trong trường hợp này cũng phải nghe nó tích cực? Đáp: Không, không nên. Khi trẻ “phớt lờ” còn bạn thì xúc động mạnh, tình huống ngược hẳn tình huống mà chúng ta vẫn nói tới từ trước tới giờ. Phải phản ứng thế nào trong trường hợp này, chúng ta sẽ thảo luận sau đây một bài. Một trường hợp khác không cần nghe tích cực là câu hỏi kiểu “Mấy giờ rồi mẹ?”. Thật vô nghĩa khi trả lời : “Con muốn biết mấy giờ…”. Hỏi: Liệu có nhất thiết khi nghe trẻ đáp lại bằng những câu mở rộng không? Đáp: Hoàn toàn không nhất thiết. Một bà mẹ viết: “Con gái tôi ở trường về là kể một thôi một hồi về mọi chuyện xảy ra ở trường. Tôi chỉ biết gật đầu và phụ họa”. Người mẹ đó xử sự tự nhiên và hoàn toàn đúng đắn. Khi đứa trẻ đầy ắp ấn tượng nói “một thôi một hồi”, điều nó cần là sự có mặt và sự chăm chú của bạn. Các nhà tâm lý gọi phương pháp đó là: “nghe thụ động” – dĩ nhiên thụ động bề ngoài thôi. Ở đây dùng các câu và từ ngữ ngắn gọn, thán từ, điệu bộ cho thấy bạn đang https://thuviensach.vn nghe và trước cảm xúc của trẻ đáp lại: “Ừ, ừ…”, “A ha!”, “Thế ư?”, “Con kể nữa đi…”, “Hay nhỉ”, “Con chả nói thế là gì”, “Thế đấy…”, “Và rồi thế nào?”, “Tuyệt!”, “Lại thế nữa!”,... Câu ngắn gọn cũng hợp khi kể về những cảm xúc không vui. Trong vở opera “Nàng Tuyết” có một cảnh hát đôi: cô gái đến gặp vị vua giả của người Bêrênđây. Cô than thở rằng người yêu đã bỏ cô để yêu nàng Tuyết. Lời kể của cô gái thật buồn bã, còn ông già anh minh thì nhẹ nhàng đáp: “Kể đi, kể đi…”, “Cứ kể đi con…”, “Kể đi, cô bé dễ thương…”, “Kể đi con, ta nghe đây”. Thật là một ví dụ mê hồn về nghệ thuật nghe đến từ văn hóa dân gian thời xa xưa. Hỏi: Phải nghe trẻ thế nào nếu không có thời gian? Ngắt lời trẻ như thế nào? Đáp: Nếu không có thời gian, tốt nhất đừng bắt đầu. Bạn cần có thời gian dự trữ nhất định. Bắt đầu rồi bỏ không nghe tiếp trẻ nói chỉ làm trẻ thất vọng. Tồi tệ hơn nữa là câu chuyện vừa bắt đầu tốt đẹp thì phụ huynh đột ngột ngắt lời: - Đến giờ về rồi, Vaxia. - Một tí nữa thôi, bố! - Con muốn chơi thêm một lúc…(Nghe tích cực). - Vâng ạ, bọn con chơi đang hay! - Thêm bao nhiêu nữa? - Nửa tiếng nữa thôi mà bố. - Không, nhiều quá. Giờ phải về nhà ngay! Khi nhắc lại như trường hợp trên đây, đứa trẻ chỉ càng không tin người bố và trẻ sẽ đánh giá việc nghe tích cực của người lớn như một cách thức chiếm được lòng tin của trẻ để rồi làm nó buồn hơn. Những sai lầm như thế này đặc biệt nguy hại nếu trước đó bạn và trẻ chưa có sự giao tiếp tốt và bạn đang thử làm lần đầu. Hỏi: Nếu nghe tích cực không có kết quả thì sao? Ví dụ cách đây vài hôm tôi bảo con gái: “Đến giờ học bài rồi con”. Cháu đáp: “Không, còn thời gian mẹ ạ, lúc này con không thích.” Tôi nói với nó: “Lúc này con không thích…”. Cháu: “Vâng, con không thích”, – thế là thôi! Đáp: Câu hỏi này giúp làm sáng tỏ một quan niệm sai lầm thường gặp của phụ huynh, cho rằng nghe tích cực như thể là một cách để được cái ta muốn ở con trẻ. Hoàn toàn không phải vậy. Nghe tích cực – đó là phương pháp thiết lập mối giao tiếp tốt nhất với con trẻ, cho thấy bạn tiếp tục tiếp nhận trẻ vô điều kiện với mọi lời chối từ, không may, xúc cảm của nó. Để xuất hiện mối quan hệ như vậy cần một khoảng thời gian nhất định để trẻ khẳng định rằng bạn đã quan tâm nhiều hơn tới những khó khăn của nó. Còn nếu ngược lại, trẻ nghi bạn đang toan tính cách thức tác động lên nó để “có lợi cho mình” thì sự chống đối về phía trẻ chỉ gia tăng mà thôi. https://thuviensach.vn https://thuviensach.vn Bài học thứ sáu Mười hai điều cản trở chúng ta nghe trẻ nói P hụ huynh đang cố gắng học cách nghe tích cực than phiền họ thấy khó quá: trong đầu toàn những câu trả lời quen thuộc, đủ các câu trừ câu cần thiết. Trong một lần lên lớp, một nhóm phụ huynh được đề nghị ghi lại họ sẽ đáp như thế nào trước lời phàn nàn của cô con gái: “Tanhia không thích làm bạn với con nữa. Hôm nay nó chơi đùa với cô bé khác rồi. Hai đứa chúng nó cũng chẳng thèm nhìn ngó tới con.” Các câu trả lời như sau: - Con thử chủ động đến chỗ hai bạn đó: có thể hai bạn lại tiếp tục nhận con. - Có lẽ con có lỗi. - Con tủi thân là phải. Nhưng biết đâu Tanhia lại thích chơi với cô bé kia hơn. Tốt nhất đừng ép bạn ấy phải chơi với mình mà hãy tìm bạn khác. - Con rủ Tanhia cùng chơi con búp bê mới của con xem sao. - Mẹ không biết phải làm gì nữa. Hay con có quà gì đó cho hai bạn xem. - Chuyện như vậy hay xảy ra trong cuộc sống. Con đừng quá buồn phiền. - Thế hai con có cãi nhau không? - Buồn phiền mà làm gì. Mẹ con mình cùng chơi nào. Phụ huynh rất ngạc nhiên khi được biết không một câu trả lời nào đạt. Hai chục năm gần đây, các nhà tâm lý học đã tiến hành một công việc rất quan trọng: phân loại các kiểu lời nói truyền thống của phụ huynh cản trở việc nghe tích cực. Có đến mười hai kiểu! Xin bạn tìm hiểu các kiểu đáp tích cực của cha mẹ và điều mà trẻ nghe thấy trong những câu trả lời đó. 1. Mệnh lệnh “Thôi ngay!”, “Dọn đi!”, “Đừng để mẹ (bố) phải nghe chuyện đó nữa!”, “Câm ngay!”. Trẻ nghe thấy thông điệp trong những câu đáp dứt khoát đó là cha mẹ không muốn đi sâu tìm hiểu vấn đề của chúng, thiếu tôn trọng sự độc lập của chúng. Những lời lẽ đó gây cho con trẻ cảm giác chúng không có quyền và thậm chí bị bỏ mặc “trong hoạn nạn”. Đáp lại trẻ thường chống cự “càu nhàu”, giận dỗi, tỏ ra ngang bướng. Mẹ: Vôva, mặc quần áo nhanh lên (khẩu lệnh), muộn giờ đến trường rồi! Vôva: Con không làm được, mẹ giúp con với. Mẹ: Đừng có bịa (Ra lệnh). Bao nhiêu lần con tự mặc lấy rồi còn gì! Vôva: Cái áo đáng ghét, con không thích mặc. https://thuviensach.vn Mẹ: Đừng giở trò! Nào, có mặc ngay không nào! (Lại ra lệnh). Vôva: Con không cài cúc được. Mẹ: Không cài được thì cứ thế mà đến trường, các bạn sẽ thấy con luộm thuộm thế nào. Vôva (giọng khóc lóc): Mẹ tồi… Trong khi đó câu chuyện có thể diễn biến theo cách hoàn toàn khác: Mẹ: Vôva, mặc quần áo nhanh lên con, muộn giờ đến trường rồi đấy! Vôva: Con không thể, mẹ giúp con với. Mẹ (dừng lại một phút): Con không tự làm được. Vôva: Cái áo đáng ghét, con không thích mặc. Mẹ: Con không thích cái áo đó. Vôva: Vâng ạ, hôm qua bọn con trai cười, bảo áo con gái. Mẹ: Con rất khó chịu. Mẹ hiểu… Con mặc cái áo này vậy! Vôva (thở dài nhẹ nhõm): Vâng, mẹ đưa cho con (nhanh nhẹn mặc). Xin lưu ý, trong đối thoại này những lời đáp của người mẹ trước câu nói của trẻ (“Con không tự làm được”, “Con không thích cái áo đấy”), người mẹ cần lắng nghe trẻ nói, nghe câu trả lời của chúng chứ không chỉ ra lệnh. Kết quả là đứa trẻ vui vẻ chia sẻ khó khăn thực sự của nó và người mẹ sẵn sàng tiếp nhận. Nếu câu chuyện diễn biến theo kiểu thứ nhất thì nhất định sẽ xuất hiện kiểu nói của phụ huynh như dưới đây. 2. Cảnh cáo, răn đe, nạt nộ “Nếu con không im ngay mẹ bỏ đi đấy!”, “Cẩn thận, không sẽ còn tồi tệ hơn vậy”, “Nếu chuyện đó còn lặp lại là mẹ dùng roi đấy!”, “Nếu con về không đúng giờ thì hãy tự trách mình đi”. Nếu trẻ đang có điều phiền muộn thì đe dọa cũng vô nghĩa. Những lời như vậy chỉ làm trẻ thêm bế tắc. Như đã thấy trên đây, ngay sau lời đe dọa của người mẹ: “… cứ thế mà đến trường, các bạn sẽ thấy con luộm thuộm thế nào”, nước mắt và lời công kích của đứa trẻ đối với người mẹ tuôn ra. Bạn có thấy những cảnh tượng đó quen thuộc không? Đã bao giờ bạn phản ứng bằng cách “vặn đai ốc” chặt hơn nữa, tiếp tục quát tháo, đe dọa không? Cảnh cáo và đe dọa còn không hay ở chỗ khi nhắc đi nhắc lại nhiều lần, trẻ đâm ra nhờn và không có phản ứng gì nữa. Lúc đó một số phụ huynh chuyển từ lời nói sang việc làm, từ phạt nhẹ đến phạt nặng, có khi tàn bạo: mặc đứa trẻ đang hờn dỗi một mình ngoài đường, khóa cửa nhà, sử dụng roi vọt,… 3. Đạo đức, dạy bảo, thuyết giáo “Con phải xử sự cho đúng”, “Người nào cũng phải lao động”, “Con phải kính trọng người lớn”. Thường con trẻ chẳng thu nhận được gì mới mẻ qua những câu nói đó. Vẫn https://thuviensach.vn chẳng có gì thay đổi cho dù chúng đã nghe điều đó đến “lần thứ một trăm lẻ một”. Trẻ cảm thấy áp lực từ ngoài, đôi khi thấy hối lỗi, buồn rầu, còn thường thì có tất cả những tâm trạng đó. Vấn đề ở chỗ, đối với con trẻ, việc giáo dục tư cách, đạo đức không hẳn chỉ bằng lời nói mà còn bằng cả không khí trong nhà, thông qua việc bắt chước cách xử sự của người lớn, trước hết là cha mẹ. Nếu trong gia đình mọi người đều lao động, không nói năng cục cằn, không dối trá, cùng chia sẻ công việc nội trợ thì bạn yên tâm trẻ biết phải xử sự thế nào cho đúng. Còn nếu trẻ vi phạm “chuẩn mực cư xử” thì cần xem xét trong gia đình có ai xử sự như vậy hoặc giống như vậy không. Nếu không phải nguyên nhân đó thì chắc có lẽ con bạn “vượt giới hạn” là do nội tại bất ổn, trục trặc về cảm xúc. Trong cả hai trường hợp, giáo huấn bằng lời nói là phương pháp dở nhất. Xin kể một câu chuyện có thật. Cha mẹ hai đứa trẻ – bé gái Anhia chín tuổi và cậu Vaxia mười ba tuổi – đi công tác xa hai tuần. Trong thời gian đó có dì cùng cô con gái mười một tuổi Lêna đến trông các cháu, tạo thành “hợp chất dễ nổ” gồm ba đứa trẻ tuổi “khó” và “cực khó bảo”. Hai anh em Vaxia và Anhia buồn nhớ bố mẹ, sự xuất hiện của dì và người em họ không cải thiện được tình hình mà ngược lại: hai đứa trẻ đâm ra ghen ghét (“nó có mẹ còn chúng mình thì không”), lòng đố kỵ chuyển thành ý muốn trêu chọc và thậm chí xúc phạm. Mặc dù ba cháu vẫn chơi với nhau đấy, nhưng hay to tiếng và cãi vã, những lúc như vậy hai anh em Vaxia vào một bè chống lại Lêna làm cô bé thỉnh thoảng phát khóc. Người dì cố tỏ ra “công bằng” không đứng về phía nào. Nhưng vẫn chẳng có kết quả (với hai đứa cháu thì vẫn không có mẹ), còn cô con gái thì lúc nào cũng cảm thấy mẹ bênh “chúng” chứ không bênh mình. Tình hình diễn biến đến cực điểm. Bọn trẻ cãi nhau trước màn hình tivi – xem chương trình nào. Vaxia thúc vào mặt cô em họ, cô bé ngã, khóc ầm lên. Mẹ ở phòng bên chạy lại nhìn thấy cảnh tượng: hai anh em Vaxia nhìn vẻ sợ sệt, nhưng đề phòng, sẵn sàng “chiến đấu”; Lêna thì nằm dưới đất khóc. Dì: Chuyện gì vậy, các con? Lêna: Anh đâ-ấm vào mặt con-on! Dì (Nhìn Vaxia giận dữ):!!! Anhia: Lêna bật, anh lại tắt, Lêna lại bật thế là anh đẩy… thế này này… (làm điệu bộ giải thích). Dì (tức giận – với Vaxia): Cháu đã thúc vào mặt em! Vaxia: Vâng ạ. Dì: Cháu có biết là bất luận thế nào cũng không được động đến mặt người khác không?! Vaxia: Cháu biết ạ! Dì: Cháu có biết đánh vào mặt là hành vi xúc phạm nhất đối với người khác https://thuviensach.vn không? Vaxia: Cháu biết ạ! Dì: Cháu biết mà vẫn làm! Mà lại cố tình nữa chứ! Vaxia (vẻ thách thức): Đúng, cháu cố tình đấy! (Bỏ chạy.) Mười lăm phút sau lại có tiếng Lêna nức nở: “Anh ấy không cho con vào phòng và đang làm gì đó với những con búp bê của con!” Dì vào phòng thì Vaxia không còn ở đấy nữa. Một con búp bê bị giật hết quần áo và vứt lung tung trong phòng, còn con búp bê Lêna yêu nhất thì biến mất. Trước những lời yêu cầu lẫn trong tiếng khóc của Lêna: “Con búp bê của em đâu rồi? Trả búp bê cho em!” Vaxia đáp: “Không biết, không động đến.” Người dì chờ cha mẹ hai đứa cháu về để báo cáo về hành vi rất xấu của Vaxia. Thằng bé phải được “chỉnh đốn” và giải thích mọi chuyện trước sự có mặt của mọi người, bà dì tin chắc như vậy. Nhưng người mẹ lại chọn cách nói chuyện với Vaxia. Cuộc trò chuyện kéo dài hơn một tiếng đồng hồ. Vaxia thành thật kể hết mọi chuyện (ngay sau đó con búp bê được “tìm thấy” dưới gầm giường của Lêna) và được biết cậu bé cảm thấy mình thật bất hạnh và bị xua đuổi, “mọi người đều đả kích cậu” (hóa ra ở trường lúc đó cũng có những chuyện không vui). Hai ngày sau cậu bé đột nhiên đến gặp dì và xin dì đừng nghĩ cậu tồi và ác, đơn giản là thời gian gần đây cậu “giở chứng”. Người dì và cô con gái ở lại chơi thêm một tuần và trong những ngày đó quan hệ giữa bọn trẻ trở nên ôn hòa hơn. Câu chuyện trên đây đặt ra nhiều câu hỏi: về nguyên tắc, về giới hạn của sự cho phép, trừng phạt,... Song lúc này chúng ta không bàn về những vấn đề đó để khỏi lạc đề chính của chúng ta – hiệu lực của những lời răn bảo, giáo huấn. Mặc dù người dì có lý khi cho cậu bé biết không được đánh vào mặt người khác, nhưng lời nói đó đã không gây được ấn tượng mong muốn, không “sửa được”, “không dạy được” cậu bé mà chỉ đẩy cậu tới hành vi ác, có tính chất trả thù sau đó. Ngược lại, những lời chuyện trò khéo léo của người mẹ biết nghe đứa con trai đã làm cậu tự dịu đi. Phải chăng điều đó có nghĩa là với trẻ không nên nói về chuẩn mực đạo đức và quy tắc cư xử? Hoàn toàn không phải như vậy. Nhưng làm việc này chỉ trong những giờ phút lúc trẻ bình tĩnh chứ không vào lúc căng thẳng. Trong các trường hợp khác, lời nói của chúng ta chỉ như đổ thêm dầu vào lửa. 4. Lời khuyên, giải pháp có sẵn “Vậy con cứ nói là…”, “Tại sao con lại không thử nhỉ…”, “Theo mẹ con nên đến gặp và xin lỗi…”, “Nếu là bố thì bố đã đánh trả…”. Như thường lệ chúng ta không tiếc những lời khuyên như vậy. Hơn thế nữa – chúng ta coi khuyên nhủ con trẻ là nghĩa vụ của mình. Thường chúng ta lấy https://thuviensach.vn mình làm ví dụ: “Khi bố ở tuổi con…” Song khốn nỗi con trẻ không thích nghe những lời khuyên của chúng ta. Đôi khi chúng còn ngang nhiên cưỡng lại: “Bố nghĩ vậy chứ con lại nghĩ khác”, “Nói thì bao giờ chẳng dễ”, “Chẳng cần bố nói con cũng biết!”. Điều gì đằng sau những phản ứng tiêu cực đó của trẻ? Chính là ý muốn được độc lập, tự mình giải quyết lấy. Ngay người lớn chúng ta không phải lúc nào cũng dễ nghe lời khuyên của người ngoài. Mà con trẻ lại nhạy cảm hơn chúng ta. Mỗi lần khuyên nhủ trẻ là một lần như thể chúng ta cho nó biết rằng nó còn nhỏ và chưa có kinh nghiệm, còn chúng ta thì khôn hơn, cái gì cũng biết trước. Cái thế như vậy của phụ huynh – thế “từ trên” làm trẻ bực mình, nhưng điều chủ yếu là làm chúng mất hứng kể về những mắc mớ của mình. Trong đoạn đàm thoại dưới đây, người bố đã không tránh được những sai lầm như vậy. Chiều thứ Bảy, cậu con trai đi vẩn vơ trong nhà trong tâm trạng rõ ràng là buồn bực. Bố: Sao uể oải thế con? Con: Thế nào ấy, con chẳng muốn làm gì cả. Bố: Ra ngoài chơi, trời đẹp như vậy. Con: Không ạ, con không muốn chơi. Bố: Thế thì gọi điện cho Misa đến cùng đánh cờ. Con: Con chán cờ lắm rồi, mà Misa hôm nay có việc bận. Bố: Thôi thì cầm lấy quyển truyện! Con: Đủ rồi bố ạ! Bố chẳng hiểu gì con cả! (Bỏ đi sang phòng khác, khép cửa lại). Câu chuyện đã diễn biến khác đi khi người cha nhớ tới phương pháp nghe tích cực. Một lúc sau người bố bước vào phòng con trai, ngồi xuống bên cạnh. Bố (đặt bàn tay lên vai cậu bé): Con vẫn chưa hết buồn chán. Con: Vâng, vẫn chán lắm bố ạ. Bố (im lặng một lát): Chẳng muốn làm gì. Con: Đã thế lại còn bài thuyết trình nữa chứ. Bố: Con được giao viết một bài thuyết trình. Con: Vâng, thứ hai phải trình bày, về thần thoại Hy Lạp cổ đại, mà sách tham khảo thì không có, biết dựa vào đâu để viết? Con: Đúng vậy, chẳng biết tìm ở đâu… (ngừng lời). À, con nhớ ra nhà bạn Côlia có cuốn bách khoa thư. Bố: Có lẽ trong đó có viết về vấn đề này đấy. Con (tươi tỉnh): Con gọi cho nó ngay bây giờ. Cậu bé gọi điện, nói chuyện về cuốn sách, rồi bảo: “Sau đó chúng mình đi chơi nhé.” https://thuviensach.vn Thường thì trẻ tự đạt được điều mà trước đó chúng ta định khuyên bảo chúng! Chúng phải tự mình quyết định – đó là cách đi tới độc lập của chúng. Một điều rất quan trọng là tạo điều kiện cho con trẻ làm việc đó cho dù – dĩ nhiên – làm việc này khó hơn là khuyên răn. 5. Chứng cớ, lý lẽ, răn đe, “lên lớp” “Đã đến lúc phải biết trước khi ăn phải rửa tay”, “Lúc nào cũng lơ đãng, giờ làm sai là phải”, “Bao nhiêu lần bảo con rồi! Không nghe thì đừng có trách”. Và ở đây trẻ cũng đáp lại: “Thôi đi mẹ (bố)”, “Nói suốt”, “Đủ rồi!”. Trường hợp khá hơn thì trẻ không thèm nghe chúng ta nữa, xuất hiện cái mà các nhà tâm lý gọi là “rào cản ý nghĩ” hoặc “điếc tâm lý”. Bố và bé Vêra lên năm đang đi trên phố mùa xuân. Tuyết tan, trên vỉa hè có những vũng nước. Vêra tỏ ra thích thú với những vũng nước và đống tuyết. Bố: Vêra này, nếu con dẫm phải nước sẽ ướt chân. Nếu ướt chân người con sẽ lạnh. Nếu người con lạnh con sẽ dễ mắc bệnh truyền nhiễm. Con phải biết rằng mùa xuân trong thành phố đâu đâu cũng đầy vi trùng. Vêra (lại dẫm vào vũng nước): Bố ơi, tại sao cái mũi của chú vừa đi qua ấy lại đỏ hả bố? 6. Phê phán, khiển trách, lên án, buộc tội “Gớm quá! Cái gì vậy!”, “Con lại không làm như vậy rồi!”, “Tại con cả!”, “Mẹ đã uổng công hy vọng ở con”, “Con lúc nào cũng thế!...” Có lẽ bạn đã sẵn sàng đồng ý với tôi rằng những câu nói như vậy chẳng có tác dụng giáo dục gì hết. Chúng chỉ khiến con trẻ hoặc có thái độ tự vệ tích cực: công kích trả lại, phủ nhận, giận dữ; hoặc buồn bã, chán nản, thất vọng với mình và mối quan hệ với cha, mẹ. Trong trường hợp như vậy, trẻ sẽ đánh giá thấp mình; chúng sẽ nghĩ quả thật mình là đồ tồi, nhu nhược, tuyệt vọng, rằng chúng là kẻ không may. Mà tự đánh thấp mình sẽ sinh ra những vấn đề mới. Niềm tin của một số phụ huynh vào ý nghĩa giáo dục của phê phán thật sự là vô hạn. Chỉ có vậy mới giải thích được thỉnh thoảng trong các gia đình, những lời nhận xét xen lẫn mệnh lệnh đã trở thành hình thức giao tiếp chủ yếu với con trẻ. Chúng ta cùng theo dõi xem trong một ngày, đứa trẻ có thể nghe thấy những gì: “Dậy đi, con”, “Còn chờ đến bao giờ nữa hả con?”, “Con bỏ áo trong quần thế à?!”, “Đừng đóng cửa ầm ầm thế, em bé đang ngủ”, “Sao con lại không dắt chó ra ngoài (chưa cho mèo ăn)?”, “Con tự vặn thì tự theo dõi lấy”, “Lại cái quái gì trong phòng thế này!”, “Tất nhiên là con không học bài rồi”, “Mẹ đã bao nhiêu lần bảo con ăn xong phải rửa bát lấy”, “Mẹ chẳng còn hơi đâu nhắc chuyện mua bánh mì nữa”, “Chưa… thì đừng có mà đi chơi…”, “Con còn buôn điện thoại đến bao giờ nữa?”, “Liệu bao giờ con chịu đi ngủ đúng giờ cho mẹ nhờ?!”. Bạn hãy nhân những câu nói đó với số lượng ngày, tuần lễ, năm, thời gian mà trẻ nghe thấy những lời đó. Bạn sẽ nhận được một con số lớn những ấn tượng tiêu https://thuviensach.vn cực về mình từ những người gần gũi nhất. Để giữ thăng bằng dưới gánh nặng đó, trẻ buộc phải chứng minh để mình và cha mẹ thấy rằng chúng cũng có giá đấy chứ. Cách thứ nhất và dễ dàng nhất (tiện thể xin cho bạn biết chính cách xử sự của phụ huynh mách bảo) là chỉ trích luôn các yêu cầu của cha mẹ. Vậy có thể làm gì để cứu vãn tình thế nếu trong gia đình xảy ra chuyện như vậy? Phương pháp đầu tiên và chủ yếu: bạn cố gắng để ý không chỉ những mặt tiêu cực mà cả những mặt tích cực của trẻ. Bạn đừng sợ những lời khen ngợi sẽ làm hư trẻ. Đối với quan hệ của bạn với con cái, không gì hại hơn là quan niệm như vậy. Mở đầu bạn tìm trong ngày một vài lý do chính đáng để nói với trẻ những lời tốt đẹp. Ví dụ: “Cảm ơn con đã đi đón em về hộ mẹ”, “Hay quá, con đã đến như đã hứa”, “Mẹ rất thích nấu nướng cùng con”. Đôi khi phụ huynh có ý nghĩ chẳng cần thiết nói ra những cảm xúc tốt đẹp của mình thì trẻ cũng biết là mình yêu thương chúng. Và đây là lời thổ lộ cay đắng của một cô bé mười một tuổi: “Mẹ cháu không yêu cháu, cháu biết rõ điều đó. Cháu đã thử vài lần. Chẳng hạn trước đây mấy hôm, Ôlếch (anh trai cháu) tặng mẹ bó hoa và bà mỉm cười với anh. Hôm qua cháu cũng mua hoa để tặng mẹ, cháu mang đến và chăm chú theo dõi: bà không cười với cháu. Nên giờ cháu biết chắc: Mẹ yêu anh Ôlếch, nhưng không yêu cháu”. Liệu bạn có bao giờ nghĩ rằng con trẻ lý giải hành vi, lời nói, nét mặt của chúng ta đúng như trên thực tế không? Liệu chúng ta có luôn luôn chú ý tới cách chúng nhìn nhận thế giới với sắc thái đen – trắng không: hoặc tất nhiên là có hoặc tất nhiên là không? Và còn câu hỏi nữa: Liệu chính chúng ta có thấy thoải mái trong hoàn cảnh thường xuyên bị những lời phê phán của người gần gũi nhất với mình dội xuống không? Liệu chúng ta có mong đợi được nghe những lời tốt đẹp về phía người đó không? 7. Khen ngợi Có lẽ sau những lời trên đây, lời khuyến nghị không khen trẻ thật đột ngột và kỳ lạ. Để tìm hiểu điều tưởng như mâu thuẫn này, cần hiểu sự khác biệt tinh vi nhưng quan trọng giữa khen ngợi và khuyến khích hoặc khen ngợi và tán đồng. Đây là đoạn trích thư của một nữ phụ huynh gửi tòa soạn Báo giáo viên vẫn đăng những tư liệu bài học của chúng tôi. “Tôi đã đọc nhiều sách và bài báo viết về giáo dục trẻ. Một số trong đó có lời khuyên nên khen trẻ, song tôi vẫn thấy băn khoăn. Chuyện là chính bản thân tôi đã trải qua rồi. Lúc còn nhỏ tôi được khen nhiều. Được khen nhiều đâm ra quen và khi lớn lên, làm xong một việc gì mà không có lời khen ngợi, đánh giá là tôi bực mình và chán nản. Còn ở trường phổ thông và đại học, nếu không có lời khen ngợi là tôi thoái chí, không muốn làm gì nếu người khác không nhận thấy. Lúc đó tôi sẽ quay ngoắt lại: nếu vậy ta sẽ chẳng https://thuviensach.vn làm gì hết. Nhưng tôi cho rằng tai họa chính là ngay bây giờ, khi đã hai mươi bảy tuổi, bất kể hoàn thành nhiệm vụ nào mà tôi đã đặt cho mình, làm bất cứ việc gì, cái tôi chờ đợi cuối cùng không phải kết quả mà là lời khen. Và mãi tới vừa rồi tôi mới đọc thấy trong Báo phụ huynh (có thế chứ!) lời giải đáp hiện thực: “Mẹ rất vui là con đã làm như vậy” (chứ không phải “Con giỏi!”). Nhưng sao các vị đưa ra ví dụ cụ thể muộn thế! Như lẽ thường, mọi người viện cớ rằng các gia đình không giống nhau, có kiểu quan hệ riêng của mình, thế này không được, thế kia cũng không. Vậy thế nào là được ạ? Xin cung cấp nhiều ví dụ cụ thể hơn nữa, chúng tôi không ngu lắm đâu, tùy hoàn cảnh mỗi gia đình, mối quan hệ,... chúng tôi sẽ tự tìm ra lời giải đáp. Dù một ví dụ thôi cũng còn hơn chẳng có gì. Cám ơn các vị, suýt nữa (mặc dù trong lòng lưỡng lự nhớ lại trải nghiệm của bản thân) thì tôi cũng bắt đầu khen, khen, khen “Con gái của mẹ…”, “Chà, con gái mẹ…”. Kính thư, E. V., thành phố Pêrmơ”. Trong khen luôn luôn có yếu tố đánh giá: “Con giỏi, thiên tài nữa là đằng khác”, “Con gái bố mẹ đẹp (giỏi, thông minh) nhất rồi!”, “Con can đảm thế thì chẳng sợ gì hết”. Khen ngợi – đánh giá không hay ở chỗ nào? Thứ nhất, khi phụ huynh hay khen, trẻ sẽ hiểu: ở đâu có khen là ở đó có chê trách. Trong trường hợp này trẻ được khen, trường hợp khác lại bị lên án. Thứ hai, trẻ có thể bị phụ thuộc vào lời khen: chờ đợi, tìm kiếm lời khen (“Sao hôm nay mẹ chưa khen con?”). Và cuối cùng, trẻ có thể nghi bạn không thật lòng, nghĩa là bạn khen nó xuất phát từ động cơ gì đó của bản thân. Con trai: Con viết mãi những chữ cái này mà vẫn chẳng ra gì! Mẹ: Đâu mà, con viết đẹp đấy chứ! Con trai: Không đúng, mẹ cố tình nói vậy để con khỏi buồn! Thế cần phản ứng thế nào trước thành tích và hành vi đúng đắn của con trẻ? Tốt nhất là bày tỏ với trẻ cảm xúc của bạn. Hãy sử dụng các đại từ nhân xưng “mẹ (bố)” thay vì “con”. Con gái: Hôm nay con nhận được những hai điểm 5 môn tiếng Nga, mẹ ạ. Mẹ: Mẹ vui lắm! (Thay vì: “Con gái mẹ giỏi ghê!”). Con trai: Có đúng là con phát biểu tồi không bố? Bố: Bố không thấy vậy. Trái lại bố thấy thích (nêu cụ thể). (Thay vì: “Đâu, con vẫn phát biểu xuất sắc như mọi lần đấy chứ!”). 8. Đặt biệt danh xấu, chế giễu “Con (thằng) nhè”, “Õng ẹo vừa vừa thôi”, “Dốt đặc cán mai!”, “Mày đúng là thằng lười!”. Những lời nói như vậy là cách tốt nhất làm trẻ xa lánh và thiếu tự tin. Như thường lệ, trong những trường hợp như vậy trẻ tủi thân và chống chế: “Thế mẹ thì thế nào?”, “Õng ẹo cũng được”, “Con cứ thế đấy!”. https://thuviensach.vn Xin dẫn minh họa. Masa mười ba tuổi và mẹ được mời dự lễ cưới. Cô bé rất phấn chấn, lấy hết quần áo ra thử, mặc dù không có nhiều để chọn. Cuối cùng cô bé xuất hiện trước mẹ và bà ngoại với bộ tóc uốn xoăn, chiếc váy dài lê thê và đôi giày cao gót (cả hai thứ đều mượn của cô chị). Masa (bước vào, mặt rạng rỡ): Thế nào mẹ? Mẹ: Trời! Hoa khôi số một. Cẩn thận không lại bị nhầm với cô dâu đấy con. Bà: Đi giày thế kia à? Trông như con hươu cao cổ đi cà kheo vậy! (Mặt cô bé tiu nghỉu). Masa: Mẹ và bà cứ đi đi, con sẽ không đi đâu cả! 9. Phỏng đoán, suy luận “Mẹ biết rồi, mọi chuyện là do con…”, “Hay con đánh nhau”, “Dù sao mẹ vẫn thấy, con dối mẹ…”. Một bà mẹ thích nói với cậu con trai: “Mẹ đi guốc trong bụng con…”, làm cậu con trai tuổi thiếu niên phát khùng. Thật vậy, trẻ nào (cả người lớn) lại thích bị “bắt nọn”? Sau đó có thể là thái độ chống đỡ, trốn tránh tiếp xúc. Cậu Pêchia mười lăm tuổi về tới nhà hỏi mẹ. Pêchia: Có ai gọi cho con không mẹ? Mẹ: Chẳng thấy ai cả. Mẹ đoán ra rồi, con chờ điện thoại của Lêna chứ gì? Pêchia: Mẹ thì cái gì cũng phải biết. Mẹ: Phải biết. Chẳng hạn mẹ biết vì sao đã hai ngày nay con buồn: con cãi nhau với nó chứ gì. Pêchia: Đủ rồi, mẹ ạ! Việc gì đến mẹ! Tương tự như vậy là kiểu sai lầm dưới đây. 10. Hỏi vặn, dò la “Không, con nói cho mẹ biết đi”, “Phải có chuyện gì chứ? Thế nào mẹ cũng “tìm ra”, “Vì sao con lại bị điểm hai?”, “Tại sao câm như hến vậy?”. Ngăn mình không dò hỏi lúc trò chuyện thật khó. Bạn hãy cố chuyển những câu hỏi thành câu khẳng định. Về vấn đề này chúng tôi đã đề cập ở bài học trước. Xin dẫn nguyên xi đối thoại trong đó người mẹ đã phạm chính sai lầm đó: Con gái (giận dữ): Mẹ nhìn xem con được điểm gì này! Mẹ: 4 điểm toán. Nhưng mẹ thấy con bực mình. Con gái: Vâng, con tức lắm, nhưng vì sao thì con chẳng biết. Mẹ: Con khó chịu rồi. Con gái: Vâng, con khó chịu… Con không muốn mẹ đi. Mẹ: Con muốn mẹ ở nhà. Con gái: Vâng (khẩn khoản). Mẹ, con xin mẹ hôm nay đừng đến lớp! Kỳ lạ thay, chỉ một sự thay đổi tưởng như không đáng kể trong câu trả lời của https://thuviensach.vn người lớn: (“Sao con lại tức mình?” – “Mẹ cảm thấy con bực mình”) có thể xoay cuộc trò chuyện theo cách khác. Đôi khi chúng ta gần như không nhận thấy sự khác biệt giữa câu hỏi và lời khẳng định. Nhưng đối với đứa trẻ đang có nỗi niềm thì khác biệt đó lớn lắm: câu hỏi như một sự tò mò, lạnh lùng muốn biết; câu khẳng định như sự cảm thông và đồng tình. 11. Thông cảm trên lời nói, dỗ dành, thuyết phục Dĩ nhiên trẻ em cần thái độ cảm thông. Tuy nhiên những lời “Mẹ (bố) hiểu con”, “Mẹ (bố) thông cảm với con” có nguy cơ được tiếp nhận như những lời nói bề ngoài. Có lẽ thay vì nói như vậy, chỉ cần im lặng ôm chặt trẻ vào lòng. Còn trong các câu kiểu: “Con bình tĩnh lại đi!”, “Đừng để ý làm gì, con ạ!”, “Dần dần rồi cũng đâu vào đấy cả thôi”, trẻ có thể cảm thấy thái độ coi thường với khó khăn, phủ định hoặc coi nhẹ tâm trạng đau khổ của chúng. Con gái (bực bội): Mẹ biết không, hôm nay ở trường con đang chạy ở hành lang thì thằng Xêriôgia Pêtrốp ngáng chân làm con ngã. Bố: Không sao, chuyện vặt, con có bị đau đâu. Con gái: Đúng là chuyện vặt, nhưng tất cả bọn con trai đều cười con. Bố: Kệ chúng nó, để ý làm gì, con! Con gái: Bố nói thì dễ, còn con tức mình lắm. 12. Đùa, lảng tránh trò chuyện Con trai: Bố biết không, con không thể học nổi môn Hóa và con cũng chẳng hiểu gì về nó. Bố: Sao bố con mình có nhiều điểm giống nhau thế! Người bố tỏ ra mình có đầu óc hài hước, nhưng vấn đề còn đó. Đấy là chưa kể những lời: “Đừng quấy rầy mẹ (bố) nữa!” “Mẹ (bố), không có thì giờ cho con”, “Lúc nào con cũng than với thở!”. * * * Sau khi được giới thiệu danh sách dài những lời nói không đạt, phụ huynh thường thốt lên: “Thế này không được, thế kia cũng không… vậy thế nào mới được?”. Và hãy nghe chính các bậc phụ huynh đó nói: - Anh (chị) băn khoăn và lúng túng. - Dĩ nhiên rồi ạ! Hóa ra từ trước tới nay chúng tôi đã không làm như vậy. Và rồi trả lời đúng rất khó: lúc nào cũng bị những lời khuyên, nhận xét quen thuộc chi phối. - Tức anh (chị) khó tìm được lời nói cần thiết. - Phải ạ, những câu đó là lạ thế nào ấy. Chẳng nhẽ không được nói theo kiểu cũ. - Anh (chị) muốn nói theo kiểu cũ. - Vâng!... Tức là không ạ. Tôi thấy điều đó sẽ chẳng dẫn đến điều gì tốt đẹp cả! https://thuviensach.vn Trong những trường hợp như vậy, thầy giáo của tôi là Alếchxây Nhicôlaiêvich Lêônchiep thích đưa ra một so sánh, chuyện lại xoay quanh cái xe đạp. Bạn tưởng tượng rằng mọi người chưa bao giờ nhìn thấy xe đạp. Và họ được giới thiệu cùng một lúc hai kết cấu: hai và ba bánh. Họ thích xe đạp nào? Dĩ nhiên là cái có ba bánh. Vì sao vậy? Là vì ngồi lên là họ đạp dễ dàng và “tự nhiên”. Còn các ưu điểm của xe hai bánh thì chưa thấy đâu, lại phải mất thời gian và sức lực tập tành nhưng khi đi rồi họ mới hiểu hết những đặc điểm tuyệt vời của chiếc xe đạp “không thuận tiện”. Xin có nhận xét: cách đối đáp con trẻ quen thuộc với những lời khuyên bảo, giáo huấn và trách móc không phải là những lời nói “tự nhiên” mà cũng là những câu thuộc lòng. Chúng tựa như kiểu đi kém hiệu quả trên chiếc xe có cấu tạo cũ kỹ. Các nhà tâm lý trên thế giới đã có nhiều nỗ lực nhằm hoàn thiện kết cấu đó và giúp các bậc phụ huynh học được cách đi “chiếc xe tốt nhất”. Cơ sở của kỹ năng giao tiếp mà chúng ta đang cố nắm vững có những nguyên tắc nhân bản: tôn trọng nhân cách trẻ, thừa nhận quyền của con trẻ có ý muốn riêng, xúc cảm và lỗi lầm, quan tâm tới những lo âu của chúng, khước từ thế “từ trên” của cha mẹ. Một điều rất quan trọng là học cách nghe ngóng chính những sai sót của bản thân. Để rèn luyện thính giác, chúng ta cũng tìm hiểu đoạn nói về một “va chạm gia đình điển hình” do một bà mẹ ghi lại. Có câu trả lời nào của phụ huynh không đạt không và nếu có thì thuộc kiểu sai lầm nào? Con gái (bốn tuổi): Cho con ăn mau lên đi mẹ! Mẹ: Con ngồi vào bàn đi, mẹ múc rồi đây. Con gái (nhăn nhó ngồi vào bàn ăn): Súp này không ngon, con không ăn đâu mẹ ạ. Mẹ: Bỏ đấy và đi đi! (Mệnh lệnh). Con gái: Con muốn ăn! Bố xen vào. Bố: Ngồi xuống và ăn đi, không nhõng nhẽo! (Mệnh lệnh) Con gái (sắp bật khóc): Nhưng con không thích có lẫn cà rốt. Mẹ: Mẹ sẽ vớt ra. Con gái: Không đâu… Mẹ (bực bội): Mẹ nấu không phải để rồi con hít lên hít xuống (Dạy bảo, phê phán). Nước mắt cô con gái nhỏ giọt… Bố: Ngồi xuống tử tế và ăn đi. Cầm thìa múc đi. Cho vào mồm! Nhai, nhai đi chứ, không ngậm! (Ra lệnh). Con gái: Nhưng không ngon, bố ơi… Mẹ: Ra khỏi bàn ngay, đã thế cho đói luôn (Ra lệnh, đe nẹt). Bố: Bố lại… cho bây giờ (Dọa dẫm). https://thuviensach.vn Cô con gái nước mắt đầm đìa cầm lấy thìa xúc ăn qua quýt. Phút đầu ăn bình thường, năm phút sau thì ăn hết. Nhưng cả nhà mất hết vui vẻ. Kết thúc bài học này, xin dẫn một đối thoại khác có thực cho thấy phụ huynh đã áp dụng phương pháp nghe tích cực rất thành công. Tôi và con gái xem bức ảnh chụp một nhóm các cháu mẫu giáo. Con gái tôi chỉ cô giáo (tôi nhận thấy khuôn mặt cô giáo bị cào xước): Con gái: Con không thể nhìn cô ấy được! Tôi: Con rất khó chịu khi nhìn thấy cô ấy. Con gái: Vâng, cô ấy ác lắm. Tôi: Cô ấy đã xúc phạm con. Con gái: Vâng, cô ấy mắng con là đồ chó săn và bảo nếu con mách chuyện cô ấy sẽ… Tôi: Cô ấy sẽ làm gì đó. Con gái: Vâng. Cô ấy không bảo sẽ làm gì. Tôi: Trước đây con không muốn kể chuyện đó. Con gái: Vâng, con sợ mẹ ạ (chuẩn bị khóc). Tôi bế cháu lên tay. Ngay câu đầu tiên trong đối thoại này, người mẹ đã tránh được một sai lầm truyền thống là nhận xét kiểu “dạy bảo”. Người mẹ hoàn toàn có thể nói: “Sao con lại có thể nói như vậy về cô giáo!” và “Tại sao con lại cào xước ảnh?”. Thay vì điều đó, người mẹ đã làm cho cảm xúc của trẻ “lên tiếng”, cho thấy mình sẵn sàng chia sẻ và cảm thông. Điều đó đã giúp cô bé thoát khỏi nỗi sợ hãi và tủi thân bị dồn nén. Những giọt nước mắt trào ra là những giọt lệ yên lòng. Nghe kiểu khác Có một điều rõ ràng là trẻ thích tưởng tượng. Trong lúc nghe truyện cổ tích hoặc nô đùa, chúng đắm mình trong thế giới tưởng tượng của chúng và sống trong đó không kém trọn vẹn như trong thế giới thực. Có thể nhập vào thế giới đó của trẻ, chơi đùa với những mơ ước và điều tưởng tượng của chúng. Cách này có thể giúp chúng khi chúng gặp những khó khăn về cảm xúc. Dưới đây là hai ví dụ. Người mẹ cho Xêriôgia đi ngủ, cậu bé không chịu. Xêriôgia: Không đâu, con không thích ngủ. (Ngừng nói). Khi nào thì bố về hả mẹ? Con mong bố về quá! (Người bố đi công tác dài ngày). Mẹ: Con buồn lắm nhỉ. Xêriôgia: Vâng, buồn ghê buồn gớm. Con không chịu được nữa… Mẹ: Mẹ cũng buồn. Thế này nhé, mẹ con mình tưởng tượng là bố đang trên đường về tới nhà. Thế thì sao con nhỉ? Xêriôgia (Tươi hẳn lên): Đến ga bố gọi điện: “Bố đang ở đây, tí nữa thôi là bố về tới nhà rồi!” Mẹ: Đúng, mẹ con mình mừng lắm, chúng mình đi dọn dẹp nhà cửa… https://thuviensach.vn Xêriôgia: Không phải thế, nhà cửa dọn rồi và mẹ đã nướng xong bánh. Mẹ: Dĩ nhiên rồi. Mẹ con mình trải khăn bàn, mang bánh, đĩa và tách đặt lên bàn. Xêriôgia: Con lấy ở “gara” ra cái xe ô tô mới và album với những hình xe tăng do con vẽ. Mẹ: Đấy. Mẹ con mình nghe thấy tiếng bước chân bên cửa, chuông… Xêriôgia: Con chạy ra mở cửa – bố!!! Bố cười, bế con lên tay… Câu chuyện tiếp diễn vài phút nữa, sau đó cậu bé thiếp đi với nụ cười trên môi. Ví dụ khác quen thuộc với nhiều bạn đọc. Lêna: Bố, con thèm sôcôla, bố mu-a-a đi. Bố: Bố thấy hình như hôm qua mẹ mua cho con rồi thôi. Lêna: Mỗi một cái mà lại bé tí. Bố: Mà con thì thích nhiều. Lêna: Vâng ạ, nhiều – nhiều! Bố: Mười, năm mươi cái càng tốt! Lêna (hưởng ứng trò chơi): Không, một trăm, một nghìn cái cơ!!! Bố: Chúng ta mua một nghìn cái sôcôla, chất đầy xe nôi của Páplích và chở về nhà. Lêna: Mọi người ngạc nhiên: “Ở đâu ra nhiều sôcôla thế hả hai bố con?”. Bao nhiêu là trẻ con kéo đến và chúng ta mời mọi người thưởng thức! Khi con và cha mẹ cùng tưởng tượng, trẻ thấy rằng người lớn nghe nó nói và chia sẻ những cảm xúc của nó. Bài tập Bài tập thứ nhất Hãy thử xác định xem câu trả lời của phụ huynh thuộc kiểu sai lầm nào (câu trả lời bạn sẽ tìm thấy ở cuối phần bài tập). 1. Hội thoại số 1: Con gái: Con không bao giờ đến bác sĩ nha khoa nữa! Mẹ: Đừng có vớ vẩn, chúng ta có lịch hẹn ngày mai đến chữa nốt cái răng. (1) Con gái: Con không chịu được nữa. Mẹ không biết con đau thế nào đâu! Mẹ: Mà đã chết đâu cơ chứ. Trong cuộc đời nhiều khi phải chịu đựng. Còn nếu không chữa thì móm kệ con đấy. (2) https://thuviensach.vn Con gái: Mẹ nói thì dễ, mẹ có bị khoan như thế đâu. Và nói chung là mẹ không yêu con! 2. Hội thoại số 2: Con trai: Mẹ biết không, con bỏ mất hai buổi tập gần đây và huấn luyện viên chuyển con sang dự bị. Mẹ: Không sao, cũng phải có ai đó làm dự bị chứ, không con thì bạn khác; với cả chính con có lỗi đấy thôi. (3) Con trai: Kệ đứa khác làm dự bị, còn con thì không thích. Chẳng công bằng tí nào: Pêtrốp kém hơn con mà lại được đá! Mẹ: Do đâu con biết bạn ấy kém hơn con? (4) Con trai: Con biết mà! Con là một trong những người xuất sắc nhất của đội! Mẹ: Ở địa vị con, mẹ sẽ không tự cao tự đại như thế, cần khiêm tốn hơn, con ạ. (5) Con trai (vẻ hậm hực): Chả nói với mẹ nữa, mẹ không hiểu… 3. Hội thoại số 3: Cô bé năm tuổi (khóc lóc với bố): Bố nhìn đây này, nó (em trai hai tuổi rưỡi) đã làm gì với con búp bê của con! Cái chân lủng là lủng lẳng. Bố: Ừ, thật vậy. Thế chuyện như thế nào hả con? (6) Con gái: Sao mà con biết được! Ôi, búp bê-ê của chị! Bố: Con cứ bình tĩnh. Bố con mình sẽ có cách. (7) Con gái: Con không bình tĩnh được, con búp bê của con… Bố (mừng rỡ): Bố nghĩ ra rồi! Con hãy tưởng tượng nó bị tai nạn và thành tàn tật; tàn tật nhưng vẫn đáng yêu. (Mỉm cười) (8) Con gái (khóc nhiều hơn): Con không muốn tưởng tượng… Bố không được cười… Lần sau con sẽ giết chết nó! https://thuviensach.vn Bố: Con nói gì vậy?! Đừng bao giờ để bố phải nghe thấy những lời như thế nữa đấy! (9) Con gái: Bố tồi lắm, con đến với mẹ đây. M-e-ẹ ơi, nhìn này… Bài tập thứ hai Hãy theo dõi những buổi bạn trò chuyện với con, đặc biệt những khi trẻ gặp chuyện gì đó. Bạn có bắt gặp một số lời nói có trong danh sách của chúng ta không? Hãy tiếp tục luyện nghe tích cực. Đó là kỹ năng chủ yếu, không có kỹ năng này, bạn sẽ không thể tiến bộ hơn trong các bài học của chúng ta. Bài tập thứ ba Hãy thử một ngày bạn không nói một lời phê phán hoặc quở trách cậu con trai hoặc cô con gái bạn. Thay vào đó, hãy nói những lời khen ngợi lúc thích hợp hoặc không có nguyên do gì. Hãy để ý phản ứng của trẻ. Đáp án bài tập 1 1. Mệnh lệnh 2. Giảng giải, đe nẹt 3. Thuyết phục, phê phán 4. Hỏi 5. Khuyên răn, phê phán 6. Vặn hỏi 7. Thuyết phục 8. Khuyên bảo, nói đùa 9. Thuyết giáo, nạt nộ Các bậc phụ huynh thường hỏi: https://thuviensach.vn Hỏi: Vậy ra, không bao giờ được hỏi, khuyên bảo trẻ sao? Đáp: Xin lưu ý một lần nữa: không nên áp dụng những kiểu trả lời chúng ta đã phân tích trên đây thay vì nghe tích cực, khi trẻ có vấn đề về cảm xúc. Còn nếu trẻ bình tĩnh, hoặc bạn cảm thấy giữa mình và trẻ đã có sự tiếp cận về mặt xúc cảm thì có thể trò chuyện thoải mái. Một câu hỏi trong số hàng chục lời “cảm thông” chắc gì đã làm hỏng việc. Thậm chí một số phụ huynh còn thấy bổ ích khi thỉnh thoảng không tuân thủ những nguyên tắc nghiêm ngặt của nghe tích cực để cách trò chuyện mới với trẻ không quá khác biệt với kiểu đối thoại cũ. Song quan trọng là phải biết nhận ra “những lời nói cũ” và không để chúng buột ra tự nhiên. Hỏi: Nhưng nếu trẻ cứ nằng nặc đòi cái không thể được kèm theo khóc lóc hoặc rất buồn thì sao? Đáp: Bạn vẫn cứ thử chủ động nghe trẻ. Những lời đầu tiên mà trẻ nghe thấy có sự cảm thông có thể sẽ làm dịu bớt tình hình. Tiếp theo bạn thử cùng trẻ tưởng tượng về chuyện không thể có. https://thuviensach.vn Bài học thứ bảy Cảm xúc của phụ huynh Tôi nghĩ trong các bài học trên đây, bạn đã nhiều lần thắc mắc: “Thế còn cảm xúc của chúng tôi thì sao? Phụ huynh chúng tôi cũng lo lắng và tức giận, mệt mỏi và tủi thân. Chúng tôi cũng khổ tâm vì con cái lắm chứ, đôi khi còn bị làm tình làm tội. Vậy ai sẽ nghe chúng tôi? Chúng tôi biết làm gì với những cảm xúc của chính mình?” Các thắc mắc đó hợp lý và tất nhiên chúng đã chín muồi. Trong bài học này chúng tôi sẽ thử giải đáp xem sao. * * * Trước hết cần làm rõ chúng ta sẽ đề cập tới những tình huống nào. Có lẽ là những trường hợp mà phụ huynh khó xử hơn trẻ. Nói cách khác, những tình huống đó ngược với những tình huống mà từ trước tới giờ chúng ta vẫn phân tích khi thảo luận những vấn đề cảm xúc của trẻ. Xin mô tả cảm xúc của phụ huynh và trẻ dưới dạng hai chiếc “cốc”. Khi trẻ xúc cảm hơn, cái “cốc” của nó đầy; còn phụ huynh tương đối bình tĩnh hơn thì mức trong “cốc” của phụ huynh thấp. Và tình huống khác: phụ huynh vô cùng bối rối còn đứa con thì không có xúc cảm gì đặc biệt. https://thuviensach.vn Và đây là ví dụ kiểu tình huống thứ hai. - Về gần nhà, bạn gặp con trai mình trong tình trạng mặt mũi lem luốc, cúc áo đứt tung, áo quần xộc xệch. Người qua đường liếc nhìn, tủm tỉm; bạn thì khó chịu trước ngoại hình của cậu con trai và ngượng với hàng xóm. Nhưng đứa trẻ lại chẳng nhận thấy gì: nó vừa được chơi thoải mái và đang rất mừng vui vì gặp bạn. - Đứa bé đang hăng hái đẩy trên sàn cái ô tô của nó. Bạn đang vội đi làm, cậu con trai luẩn quẩn dưới chân làm trở ngại, tóm lại làm bạn bực mình. - Cậu con trai thiếu niên lại mở đĩa hát “hết cỡ”. Bạn tức tối vô cùng. * * * Vậy phải làm gì trong những trường hợp như vậy, cụ thể – khi cảm xúc của phụ huynh tràn đầy? Nguyên tắc tiếp theo nghe có vẻ ngược đời. Nguyên tắc 5 Nếu hành vi của trẻ làm bạn có những cảm xúc tiêu cực, bạn hãy cho trẻ biết điều đó. Nguyên tắc này nói rằng không bao giờ được giữ trong lòng những cảm xúc, đặc biệt nếu các xúc cảm đó tiêu cực và mạnh: không nên im lặng chịu đựng sự buồn tủi, kìm nén cơn tức giận, giữ bề ngoài bình thản khi trong lòng đầy lo âu. Bạn có cố mấy thì vẫn không lừa được ai: cả bản thân lẫn trẻ, nó dễ dàng “đọc” được qua dáng vẻ, cử chỉ và giọng nói, nét mặt hoặc ánh mắt của bạn rằng có chuyện gì đó không ổn. Bởi trên 90% thông tin về nội tâm của chúng ta được truyền chính qua các tín hiệu “không lời” đó. Và rất khó kiểm soát chúng. Như https://thuviensach.vn thường lệ, chỉ không lâu sau đó, xúc cảm sẽ “trào ra” và chuyển thành những lời nói hoặc hành vi gay gắt. Vậy nói thế nào với trẻ về cảm xúc của mình để không tác hại tới bạn lẫn trẻ? Nguyên tắc 6 Khi nói với trẻ về những cảm xúc của mình, bạn hãy sử dụng NGÔI THỨ NHẤT. Hãy thông báo VỀ MÌNH, về xúc cảm CỦA BẢN THÂN chứ không về đứa trẻ, về hành vi của nó. Chúng ta quay lại các ví dụ đã dẫn và thử áp dụng các nguyên tắc 5 và 6 để thiết kế câu trả lời của phụ huynh. Các câu trả lời đó có thể như sau: - Mẹ (bố) không thích trẻ con ăn mặc lôi thôi và thấy ngượng trước con mắt của hàng xóm. - Mẹ (bố) thấy vướng víu khi đang chuẩn bị đi làm lại có người bò dưới chân mình và bố (mẹ) cứ vấp phải luôn. - Mở nhạc to làm mẹ (bố) rất mệt. Xin lưu ý: trong các câu trên đây, từ “bố”, “mẹ” được dùng ở ngôi thứ nhất. Vì vậy các nhà tâm lý gọi lời nói kiểu như vậy là “mẹ (bố) - thông báo”. Phụ huynh nào đó có thể nói cách khác: - Người ngợm gì thế kia! - Đừng bò nữa con, vướng mẹ (bố) lắm! - Con có thể vặn nhỏ được không?! Các câu nói trên đây sử dụng từ con. Có thể gọi chúng là “Con - thông báo”. Thoạt thấy thì “Mẹ (bố) - thông báo” và “Con - thông báo” không khác nhau là mấy. Hơn nữa cách nói thứ hai quen thuộc và “thuận tiện hơn”. Nhưng đáp lại trẻ tủi thân, chống chế, nói hỗn. Vì vậy tốt nhất là tránh. Bởi mỗi “Con - thông báo” thực chất đã bao hàm thái độ công kích, buộc tội hoặc phê phán trẻ. Đây là một ví dụ điển hình: - Bao giờ thì con mới dọn dẹp phòng của con? (Buộc tội) - Thôi, đủ rồi bố ạ. Mà nói cho cùng thì đó là phòng của con! - Con ăn nói với bố thế hả? (Khiển trách, đe nẹt). - Con đã nói gì nào? “Mẹ (bố) - thông báo” có nhiều ưu điểm so với “Con - thông báo”. 1. Nó cho phép bạn bày tỏ những cảm xúc tiêu cực mà không xúc phạm trẻ. Một số phụ huynh cố nén cơn tức giận hoặc khó chịu để né tránh va chạm. Song việc https://thuviensach.vn làm đó không mang lại kết quả mong muốn. Như đã nói ở trên, không thể khống chế hoàn toàn cảm xúc của mình và trẻ bao giờ cũng nhận ra chúng ta có bực tức hay không. Và nếu cha mẹ tức giận thì đến lượt trẻ có thể hờn giận, khép lòng lại hoặc cãi lại. Kết quả đảo ngược: thay vì hòa bình là chiến tranh. Cách đây không lâu tôi đã có mặt trong buổi trò chuyện của hai mẹ con bé gái mười một tuổi. Cô bé buồn bã, khóc lóc kể lại mọi nỗi “bực bội” của mình: “Mẹ đừng nghĩ lúc đó con không biết thái độ của mẹ đối với con như thế nào. Con nhìn thấy hết! Chẳng hạn hôm nay đây này, khi mẹ bước vào phòng, lẽ ra lúc đó bọn con phải học bài thì lại mở nhạc, mẹ tức con lắm mặc dù chẳng nói gì. Thế nhưng con lại nhìn thấy hết, mẹ không cần chối! Con nhận ra điều đó dựa vào ánh mắt của mẹ, thậm chí cả cách mẹ quay đầu!”. Phản ứng trên đây của cô bé là hiệu quả trực tiếp của nỗi tức giận thầm kín của người mẹ. Tôi nghĩ, con cái của chúng ta là các “nhà tâm lý” thật sắc sảo, tinh tế và bé gái đó đã cho mẹ mình (cả tôi nữa) một bài học sau khi phá vỡ lớp băng im lặng, tạo lối thoát cho các cảm xúc của mình! 2. “Mẹ (bố) - thông báo” cho phép con trẻ hiểu phụ huynh chúng ta hơn. Nhiều khi chúng ta cố giấu mình trước con trẻ bằng vỏ thép “uy tín” và cố duy trì bằng mọi cách. Chúng ta đeo cái mặt nạ “nhà giáo dục” và sợ tháo bỏ nó dù chỉ trong giây lát. Đôi khi trẻ sửng sốt khi biết hóa ra bố mẹ mình cũng có cảm xúc! Điều này gây nơi chúng ấn tượng không thể phai mờ. Nhưng điều cơ bản là – với chúng người lớn trở nên gần gũi hơn, nhân ái hơn. Cách đây ít lâu tôi được nghe một bà mẹ nói chuyện điện thoại với cậu con trai lên mười. Người mẹ (làm nghề sư phạm) kể cho cậu con trai nghe buổi lên lớp rất khó khăn và bà đã kết thúc thành công. “Con biết đấy – người mẹ nói – sáng hôm nay mẹ đã lo lắng thế nào. Nhưng mọi việc đã kết thúc tốt đẹp và mẹ rất vui. Và con cũng mừng chứ? Cảm ơn con!” Thật dễ chịu khi chứng kiến sự gần gũi về xúc cảm như vậy giữa mẹ và con. 3. Khi chúng ta cởi mở và chân thật trong việc bộc lộ xúc cảm của mình thì con trẻ sẽ bộc lộ những cảm xúc thật của chúng. Trẻ cảm thấy: một khi người lớn tin chúng thì chúng cũng tin người lớn được. Xin dẫn bức thư của một người mẹ với câu hỏi bà xử sự như vậy có đúng không: “Vợ chồng tôi chia tay nhau khi cháu trai lên sáu. Bây giờ cháu đã mười một tuổi và cháu bắt đầu buồn nhớ bố sâu sắc, có ý thức, nhưng chủ yếu để trong lòng. Có một lần cháu thốt ra: “Giá có bố, con đã đi xem phim rồi, với mẹ con không có hứng”. Lần khác cháu nói thẳng rằng cháu buồn, tôi đã bảo với cháu: “Đúng là con buồn và có lẽ con buồn vì chúng mình thiếu vắng bố. Và mẹ cũng chẳng vui vẻ gì. Nếu con có bố, mẹ có chồng thì mẹ con mình sống thú vị hơn nhiều.” Cháu như bừng tỉnh, cháu áp đầu vào vai tôi và những giọt nước mắt chua xót ứa ra. https://thuviensach.vn Và cả tôi cũng giấu cháu khóc thầm. Nhưng cả hai chúng tôi đều thấy vơi đi… Tôi nghĩ rất lâu về ngày hôm đó và đâu đó sâu thẳm trong lòng, tôi hiểu rằng tôi đã làm đúng. Có đúng vậy không ạ?”. Bằng trực cảm, người mẹ đã tìm ra những lời đúng đắn: nói với cậu bé về tâm trạng của nó (nghe tích cực) và cũng cho con biết về tâm trạng của mình (“Mẹ - thông báo”). Và điều hai người thấy lòng nhẹ đi, mẹ con gần gũi nhau hơn là bằng chứng rõ ràng nhất về tính hiệu quả của các phương pháp đó. Trẻ tiếp thu rất nhanh phong cách giao tiếp của cha mẹ. Điều này có liên quan tới cả “Con - thông báo”. Cha của bé gái lên năm viết: “Từ khi tôi áp dụng phương pháp “Con - thông báo”, cô con gái tôi gần như không ăn nói kiểu như: “Cho con!”, “Chơi với con đi bố!”. Thường là: “Con muốn được…”, “Con không thể chờ được nữa.” Bằng cách này, phụ huynh dễ dàng nhận biết xúc cảm và các nhu cầu của trẻ hơn. 4. Và điều cuối cùng: khi tỏ thái độ không kèm theo mệnh lệnh hoặc khiển trách, chúng ta để cho trẻ có dịp tự quyết định. Và lúc đó – kỳ diệu thay – chúng bắt đầu quan tâm tới nguyện vọng và xúc cảm của chúng ta. Xin dẫn trường hợp do người mẹ của chú bé lên bốn kể lại. “Hai mẹ con tôi vào hiệu thuốc. Cháu thích vitamin, tôi mua cho cháu. Sau đó cháu nhìn thấy những thứ khác lại đòi. Tôi bảo: “Này Xêriôgia, thống nhất thế này nhé, khi nào hết vitamin mẹ sẽ mua cho con thứ khác.” Nhưng rồi cháu bắt đầu nỉ non, sau đó đẩy tôi và la hét, mà cố hét thật to để mọi người xung quanh nghe thấy. Tôi rất khó chịu và ngượng nữa chứ. Tôi không còn nhận ra ai xung quanh, không biết xử lý thế nào. Và thế là tôi nói to: - Mẹ vô cùng xấu hổ trước cảnh tượng này! Và đột nhiên Xêriôgia quay người lại, nhìn mọi người xung quanh rồi áp sát người tôi, ôm lấy chân và nói: - Mẹ ơi, đi thôi! Tùy mẹ đấy! Mẹ bảo ăn bao nhiêu vitamin con sẽ ăn bấy nhiêu. Mẹ bảo một con ăn một, mẹ bảo hai con ăn hai. Và thế là chúng tôi về tới nhà. Cháu luôn luôn nhìn vào mắt tôi và nhắc lại mình sẽ ăn bao nhiêu vitamin.” Học được cách gửi đi “Con - thông báo” cũng khó khăn như tích cực nghe trẻ nói vậy. Cần luyện tập và thời gian đầu khó tránh phạm phải sai lầm. Một trong các sai lầm là các bậc phụ huynh đôi khi bắt đầu bằng “Mẹ (bố) - thông báo” rồi lại kết thúc bằng “Con - thông báo”. Ví dụ: “Mẹ không thích con ăn mặc luộm thuộm thế!” hoặc “Mẹ khó chịu khi nghe con nỉ non”. Có thể tránh được sai lầm này nếu sử dụng câu vô nhân xưng, đại từ nhân xưng không xác định, những từ khái quát hóa. Chẳng hạn: https://thuviensach.vn - Mẹ không thích ngồi vào bàn ăn mà hai tay vẫn bẩn. - Mẹ khó chịu khi nghe trẻ con khóc ti tỉ. Sai lầm tiếp theo là do sợ bộc lộ xúc cảm đúng với cường độ thật. Ví dụ, nếu bạn hết hồn khi nhìn thấy cậu anh ném cái hộp khối xếp hình vào đầu cậu em, trong khi thốt lên lời, bạn cần biểu lộ được lực của cảm xúc đó. Câu “Mẹ không thích trẻ trai làm như vậy” – ở đây hoàn toàn không thích hợp, trẻ sẽ cảm thấy dối trá. Xin dẫn một ví dụ khác có thực. Mẹ cô bé mười lăm tuổi nhận thấy thời gian gần đây cô con gái xa lánh mình. Sự lạnh nhạt giày vò người mẹ, nhưng bà không biết nói thế nào với con bé về chuyện đó. Cuối cùng bà quyết định nói ra điều mà bà cảm thấy. Bà thú nhận rằng mẹ “mất ăn mất ngủ” và “không thể sống thế này được nữa.” Những lời đó đã trở thành lý do để hai bên có cuộc trò chuyện rất quan trọng. Câu nói kiềm chế “Mẹ thấy không thích kiểu quan hệ mẹ con như thế này” có thể xa sự thực và làm hỏng việc. Dạy cho nhớ đời Dưới đây là nguyên văn câu chuyện về cơn tức giận của phụ huynh do một bà mẹ kể lại. Chuyện xảy ra đã lâu khi cậu con trai tôi mới lên bảy. Tôi còn nhớ, tôi ốm, nằm trên giường, thằng bé xin ra ngoài chơi. Nói chung thì sân nơi chúng tôi ở không nguy hiểm, hơn nữa tôi và cháu đã thỏa thuận chỉ chơi trong khu vực các sân chơi của trẻ con (có hai sân chơi ở hai đầu hồi nhà). Chúng tôi thỏa thuận giờ cháu phải về, cháu sẽ nhờ người qua đường cùng. Giờ hẹn đã qua, rồi một tiếng nữa và sau đó nửa tiếng nữa, tôi bắt đầu lo khủng khiếp, tôi nhảy khỏi giường, bổ nhào đi tìm cháu. Qua hết các sân, đến cả những nơi có thể có và cả không thể có cháu ở đó – không thấy cháu đâu cả. Tôi chạy về nhà, xem cháu có ở nhà không rồi lại chạy đi tìm. Điều chủ yếu là chuyện như vậy xảy ra lần đầu, nói chung cháu là cậu bé biết nghe lời. Cuối cùng, khi đã tìm được cháu, tôi tức giận đến tột bậc và quyết định cho nó một bài học “nhớ đời”. Về tới nhà với một giọng dữ tợn (dù trong lòng tôi run bần bật), tôi nói: “Chuyện con vừa làm không vừa với cái roi nào nên mẹ phải phạt con! Con chọn đi: hoặc mẹ quất con hoặc một tuần mẹ sẽ không đọc truyện cho con nghe trước khi đi ngủ!”. Cậu con trai suy nghĩ rồi hỏi: “Nếu bị phạt roi thì có được nghe đọc truyện nữa không mẹ?” “Có” – tôi nói, mặt sa sầm. “Thế thì con chọn quất roi.” – cháu nói. Tôi ra lệnh cho nó tụt quần và đi tìm chiếc roi. “Con phải đứng thế nào hả mẹ?” https://thuviensach.vn – nó hỏi. Và lập tức tôi cảm thấy lúng túng (cảm giác bối rối bắt đầu từ lúc cháu với vẻ mặt nghiêm túc và đăm chiêu lựa chọn). Nhưng ý nghĩ phải dạy nó đến nơi đến chốn đã buộc tôi phải quất mấy roi. Ngay sau đó tôi đã cảm thấy rất xấu hổ. Cảm giác mình đã xúc phạm đứa bé mà trong chuyện này đã xử sự đường hoàng hơn mình trong cơn “tức giận”. Mà liệu có phải tức giận không? Ban đầu là lo lắng đến chết, sau đó khi đã tìm thấy thằng bé, mọi thứ dịu đi và trong đầu tôi xuất hiện ý nghĩ “cần trừng phạt!”. Tôi nghĩ nếu tôi cho cháu biết ngay là tôi lo lắng thế nào, cháu đã hiểu và đã không có cái chuyện xúc phạm ngu ngốc như vậy. Từ đó tôi không bao giờ đánh cháu nữa, khi tôi được biết về “Mẹ (bố) - thông báo” thì tôi đã hiểu phải xử lý các tình huống đó ra sao. Cho tới giờ chúng ta vẫn nói về vấn đề làm gì khi xuất hiện những xúc cảm tiêu cực về phía chúng ta. Nhưng cũng có thể suy nghĩ về khía cạnh khác: làm thế nào để giảm bớt khả năng xuất hiện các xúc cảm như vậy? Điều này giống như chữa trị và phòng tránh cảm cúm. Khi bạn đã mắc bệnh thì phải dùng thuốc, nhưng trước đó có thể có những biện pháp đề phòng: mặc ấm và rèn luyện thân thể,... Vậy chúng ta sẽ nói về việc phòng ngừa những vấn đề thuộc xúc cảm. Có một cách khá rõ ràng mặc dù phụ huynh chúng ta rất hay quên. Nguyên tắc 7 Đừng đòi hỏi ở trẻ điều không thể hoặc khó thực hiện. Thay vì thế, bạn hãy xem xem liệu mình có thể thay đổi được gì trong tình hình xung quanh. Ví dụ, cậu bé một tuổi rưỡi đang tò mò muốn biết ổ điện. Bạn lo lắng chỉ sợ con thò tay vào đó. Khuyên bảo, cấm đoán không được, cãi cọ lại càng không. Vấn đề sẽ được giải quyết nếu bạn tìm cái gì đó che chắn ổ điện hoặc mua hẳn cầu chì về lắp đặt. Dĩ nhiên bạn dễ dàng tìm ra những ví dụ khác về cách bạn đã tránh cho mình và con cái khỏi những tình huống căng thẳng không cần thiết trong cuộc sống thường nhật như thế nào. Một số phụ huynh che chắn cửa sổ, đặt đồ dễ vỡ lên cao, chuyển đồ gỗ đắt tiền sang phòng khác, để trẻ đi lại dễ dàng, dán giấy tường loại rẻ tiền để trẻ có thể vẽ lên đó. Tôi ngạc nhiên trước một quy định đơn giản được áp dụng trong các nhà trường của Mỹ: tất cả những bài làm viết (kể cả toán) học sinh tiểu học và trung học phải viết bằng bút chì, ở đầu trên kẹp một hòn tẩy. Trẻ có thế dùng tẩy tùy thích. Nhìn thấy thế tôi có suy nghĩ: một ý tưởng dung dị như vậy có thể giúp tránh bao https://thuviensach.vn nhiêu giọt nước mắt, thất vọng và va chạm! Tôi dẫn ra đây ví dụ này vì rằng, thứ nhất, nó minh họa rất tốt cho Nguyên tắc của chúng ta: hãy thay đổi tình hình và vấn đề sẽ biến mất. Thứ hai, giáo viên của chúng ta thử cho học sinh dùng bút chì và tẩy xem sao. Tôi cam đoan không phải vì thế mà trẻ sẽ viết xấu và ẩu hơn. Trái lại, chúng sẽ để ý tới các lỗi hơn vì dễ dàng sửa. * * * Chúng ta cùng tìm hiểu nguyên tắc tiếp theo. Nguyên tắc 8 Để tránh những tình huống và va chạm không cần thiết, bạn hãy điều chỉnh những mong muốn của bản thân mình phù hợp với khả năng của trẻ. Như bạn thấy đấy, Nguyên tắc này giống Nguyên tắc ở trên, nội dung là: thật vô ích khi đòi hỏi ở trẻ điều không thể hoặc rất khó mà trẻ chưa biết. Tốt nhất là thay đổi cái gì đó ở ngoài trẻ, trong trường hợp này là các mong đợi của bạn. Chúng ta xem các ví dụ. Người mẹ sai cậu con trai bốn tuổi đi mua sữa. Phải đi qua vài nhà, đường nông thôn nhấp nhô, phải lên dốc. Cái bi đông quá to với cậu bé, chạm gần sát đất. Nhưng bà mẹ muốn giáo dục “tính người lớn” và ý thức trách nhiệm cho con nên đã dặn dò nghiêm khắc: “Con chú ý đừng đánh đổ sữa!”. Cậu bé trở về với tâm trạng buồn chán kéo lê trên đất cái bi đông gần như trống rỗng. Bà mẹ phẫn nộ. Ví dụ khác. Cậu bé mười hai tuổi được cha mẹ giao nhiệm vụ trông hai đứa em sinh đôi lên năm và được lệnh: “Phải yên ổn và trật tự nhé!”. Thăm bạn xong, trở về nhà, họ thấy trong nhà lộn xộn, một đống bát đĩa bẩn; hai bé sinh đôi đánh nhau, cậu anh quát tháo om sòm. Gần đây tôi chứng kiến một cảnh thế này: Bà mẹ cùng cậu con trai năm tuổi và hai người bạn xếp hàng ngoài đường trước tiệm cà phê. Họ đã đứng rất lâu, gần nửa giờ đồng hồ. Cậu bé buồn chán bắt đầu chạy nhảy với một trẻ khác, leo lên các bệ, giá… Chốc chốc bà mẹ lại bỏ dở câu chuyện rôm rả để chấn chỉnh cậu con trai, cố chốt cậu ta vào một chỗ bên cạnh mình. Để cậu ta bớt hiếu động, bà mẹ đưa cậu cầm cái túi khá to. Nhưng đều vô ích. Cuối cùng giận quá, bà quát cậu ta một trận. Một người trong hàng đã cứu vãn tình thế. Anh ta quay ra đùa với đứa trẻ. Trò chơi thú vị tới mức bà mẹ bỏ nói chuyện, quay ra quan sát trò vui, miệng cười tủm tỉm. https://thuviensach.vn Sai lầm của người mẹ ở chỗ bà đã đòi hỏi một điều không thể ở đứa trẻ lên năm: bắt cậu bé đứng yên một chỗ lâu. Kết quả là phát sinh tình thế “khó xử”. Phụ huynh nào cũng mong đợi con mình những điều mà họ cho rằng trẻ đã biết hoặc phải biết làm rồi và những điều không được làm. Trong các ví dụ đã dẫn, sự mong chờ quá cao, kết quả là phụ huynh phải gánh chịu những xúc cảm tiêu cực. Điều vừa nói không có nghĩa là chúng ta đừng “nâng thước ngắm” đối với trẻ, tức chẳng cần giáo dục tính thực tiễn, tinh thần trách nhiệm, biết vâng lời cho trẻ. Trái lại việc này cần làm với trẻ mọi lứa tuổi. Chỉ có điều đừng nâng “cái thước ngắm” đó quá cao. Và quan trọng – nên để ý tới phản ứng của mình. Sự hiểu biết rằng trẻ đang chinh phục tầm cao mới và không thể tránh khỏi thất bại có thể làm tăng thêm tính kiên nhẫn của bạn và giúp bạn có thái độ bình tĩnh trước những bất thành của con cái. * * * Chúng ta đã tiến tới nguyên tắc cuối cùng trong bài học này. Nguyên tắc này là phức tạp nhất mặc dù có thể ghi rất ngắn gọn: Nguyên tắc 9 Hãy cố không gán cho mình những vấn đề thuộc cảm xúc của con trẻ. Ý nói gì? Trước đây chúng ta vẫn nói về tầm quan trọng của việc chuyển giao mối quan tâm lo lắng về công việc hàng ngày của trẻ cho chính chúng (các Nguyên tắc 4 và 5). Giờ là chuyện về những cảm xúc của trẻ và những lo âu quá mức của chúng ta xung quanh những vấn đề của trẻ. Bạn đã từng nghe trẻ (thường ở tuổi thiếu niên và lớn hơn) nói những câu như thế này với cha mẹ không: “Thôi mẹ đừng khóc (cuống cuồng, hoảng hốt) nữa, như vậy chỉ làm phiền con!”? Đằng sau những lời đó là nhu cầu của con trẻ tách khỏi cha mẹ cả về mặt xúc cảm: biết tự lập trước những tình huống căng thẳng, có khi nguy hiểm nữa. Dĩ nhiên những lúc như vậy chúng vẫn cần sự quan tâm của chúng ta với một thái độ quan tâm tế nhị, không quấy rầy. Thế làm gì với những cảm xúc của chính bản thân chúng ta? Bởi lẽ sớm muộn rồi cũng phải liều: lần đầu tiên để con đi một mình qua đường, cho phép cô con gái đã lớn đón năm mới với bè bạn cùng trang lứa. Sự lo lắng của chúng ta là hợp lý và chúng ta dĩ nhiên phải thi hành mọi biện pháp phòng xa. Nhưng nói chuyện thế nào với trẻ? Tôi tin rằng ở đây không có gì thay thế được “Mẹ (bố) - thông báo”. https://thuviensach.vn Xin kể một trường hợp. Cậu bé mười lăm tuổi chuẩn bị cho cuộc picnic leo núi cùng bạn bè. Cha mẹ lo lắm: một chuyến đi chơi nguy hiểm, phải leo đèo phủ tuyết, vượt qua những dòng suối trên núi mà họ lại không kiểm soát được thằng bé. Người mẹ, dù đã được làm quen với những phương pháp giao tiếp đúng đắn, vẫn không kìm được mình: “Cẩn thận, con nhé. Mẹ xin con đấy!” (“Con - thông báo”). Cậu con xao xuyến đáp: “Mẹ chẳng hiểu gì cả! Mẹ nói những câu đó chỉ làm con thêm lo. Mà tự con cũng biết chứ. Con không muốn nghe mẹ!”. “Xin lỗi con, mẹ đã nói điều không tốt – người mẹ sực nhớ ra – Chỉ mong con biết rằng mẹ sẽ rất lo đấy!” (“Mẹ - thông báo”).” Sau này cậu bé kể lại, lúc ở trên núi cậu đã đứng trước sự lựa chọn: vượt qua khe băng bằng chiếc cầu phủ đầy tuyết không an toàn hay đi vòng. “Con nhớ tới mẹ đã bảo mẹ sẽ rất lo, thế là con chọn cách thứ hai.” Khi trẻ đứng trước thử thách thật sự, nó sẽ dễ có sự lựa chọn nếu trẻ biết về tình yêu, về nỗi lo của chúng ta. “Mẹ (bố) - thông báo” không cho nó cớ để “trêu tức”, làm theo ý mình, có những hành động hấp tấp, thiếu suy nghĩ. BÀI TẬP Bài tập thứ nhất Hãy chọn một trong các câu trả lời của phụ huynh phù hợp nhất với “Mẹ (bố) - thông báo”. (Đáp án bạn sẽ tìm thấy ở cuối bài học này). Tình huống 1: Bạn đã nhiều lần gọi cô con gái ngồi vào bàn. Cô bé đáp: “Con đi ngay bây giờ” – và vẫn tiếp tục làm công việc của mình. Bạn bắt đầu cáu. Các câu nói của bạn: - Không biết phải nói với con bao nhiêu lần nữa nhỉ! - Mẹ bắt đầu cáu khi cứ phải nhắc mãi một việc. - Con không nghe lời làm mẹ bực lắm. Tình huống 2: Bạn đang có cuộc trò chuyện quan trọng với người bạn. Đứa bé chốc chốc lại làm gián đoạn. Các câu nói của bạn: https://thuviensach.vn - Mẹ khó chuyện trò khi cứ bị cắt ngang. - Đừng cản trở mẹ nói chuyện. - Con không thể làm gì đó khi mẹ đang nói chuyện à? Tình huống 3: Bạn về tới nhà mệt lử. Cậu con trai thiếu niên của bạn có bạn đến chơi nhạc, bọn trẻ vui đùa. Trên bàn còn vết tách chúng vừa uống trà. Trong lòng bạn lẫn lộn cảm giác bực bội và tủi thân (“Nhẽ ra nó phải nghĩ cho mình!”). Những lời nói của bạn: - Con không nghĩ ra là mẹ có thể mệt à?! - Dọn dẹp bát đĩa vừa ăn đi, con. - Mẹ buồn và bực mình khi về tới nhà đã mệt lại còn thấy nhà cửa bừa bộn. Bài tập thứ hai Xin nhắc lại, khi sử dụng “Mẹ (bố) - thông báo”, quan trọng là nói ra chính cảm xúc mà bạn đang trải nghiệm và đúng với cường độ của nó. Hóa ra việc đó không đơn giản: chúng ta quen nghĩ những lời cần phải nói với trẻ chứ không phải cảm xúc của chúng ta mà đôi lúc ta dồn nén trong lòng. Bài này đề nghị bạn nghe mình nhiều hơn. Thoạt đầu bạn đừng nghĩ trả lời trẻ thế nào mà cố thử nhận thức xem bạn sẽ có cảm xúc gì trong các tình huống dẫn dưới đây. Lúc đầu chỉ điền vào cột II. https://thuviensach.vn Bài tập thứ ba Còn bây giờ - cứ xem như đối diện mỗi tình huống bạn đã ghi cảm xúc (hoặc các cảm xúc) của mình, bạn hãy ghi vào cột III “Mẹ (bố) - thông báo” của bạn. Ví dụ, ở tình huống thứ nhất, câu nói của bạn có thể là: “Mẹ giận khi trẻ con không nghe lời người lớn”. Xin nhắc, nên dùng từ “trẻ con” thay cho từ “con” vì nó không có ý công kích. Bài tập thứ tư Có lẽ bạn đã đoán ra tôi bổ sung một bài nữa như lời đề nghị bạn hãy sử dụng “Mẹ (bố) - thông báo” trong trò chuyện với con cái của bạn. Có kinh nghiệm, thành công nhất định sẽ đến với bạn. Xin nhắc: đầu tiên hãy xác định xem lúc này ai đang có tâm trạng khó xử; có thực bạn đang ở trong tâm trạng đó không? Bạn đang tràn ngập cảm xúc? Vậy hãy nói rõ cho chính mình. Còn bây giờ hãy nói cho trẻ biết. https://thuviensach.vn Đáp án bài tập thứ nhất Tình huống 1 Lời nói 2 sẽ là “Mẹ (bố) - thông báo”. Trong câu đáp lại 1 là “Con - thông báo” điển hình, câu 3 bắt đầu như “Mẹ (bố) - thông báo” và sau đó chuyển thành “Con - thông báo”. Tình huống 2 “Mẹ (bố) - thông báo” câu 1, cả hai câu còn lại là “Con - thông báo”. Trong câu thứ hai mặc dù khuyết chữ “con”, nhưng hàm ý là như vậy. Tình huống 3 “Con - thông báo” - câu 3. Các bậc phụ huynh thường hỏi: Hỏi: Nếu “Mẹ (bố) - thông báo” không có hiệu lực thì sao? Chẳng hạn hôm qua thấy con trai đang chuẩn bị đi chơi khuya, tôi bảo cháu: “Mẹ lo vì đã quá muộn rồi” – nhưng cháu vẫn bỏ đi thì sao? Đáp: Câu hỏi này tựa câu hỏi chúng ta đã xem xét trong một bài học trước (xem “Các câu hỏi của phụ huynh”, bài học 5). Câu trả lời cũng vậy: không nên nghĩ rằng “Mẹ (bố) - thông báo” và các phương pháp mới khác đạt hiệu quả thực tế nhanh chóng. Ví dụ bắt trẻ học bài, quàng khăn hoặc thôi không đi xem phim là cháu sẽ làm ngay lập tức. Mục đích của các phương pháp này hoàn toàn khác: thiết lập mối giao lưu với con cái, tạo sự hiểu biết lẫn nhau tốt hơn, giúp trẻ tập sống tự lập và có ý thức trách nhiệm. Như bạn thấy đấy, các mục đích nhắm xa hơn và chung hơn. Tất nhiên có trường hợp sau một lời của bạn là trẻ làm ngay điều bạn muốn. Song quyết định đó là của bản thân đứa trẻ chứ không phải do lời nói của bạn. Thường thì phải đợi cho tới khi mối quan hệ ổn định. Trẻ phải có thời gian để tin rằng cách thức tiếp xúc của bạn thay đổi theo chiều hướng tốt. Còn trước mắt, câu nói đúng đắn của bạn chỉ là viên gạch con trong tòa nhà mới - một viên gạch không dễ thấy. Nhưng còn cách nào khác đâu, xây nhà thì phải cần đến nhiều viên gạch nho nhỏ. Hỏi: Con gái tôi có chuyện tủi thân ở trường. Cháu về nhà nước mắt đầm đìa. Tôi bối rối quá. Làm sao đây? Đáp: Điều quan trọng là phải biết lúc này bên nào có cảm xúc mạnh hơn. Tất https://thuviensach.vn nhiên, trước mỗi thất bại hoặc tai họa của con cái, chúng ta đều có cảm xúc đáp lại. Nếu xúc cảm quá mạnh, có thể dùng “Mẹ (bố) - thông báo”, khi đó phó thác cảm xúc cho chính mình để không làm nặng nề thêm tâm trạng của con gái, cho một người lớn khác, cuối cùng là viết ra giấy. Còn sau đó – vì vấn đề chủ yếu là của cô bé đang buồn bực – nên chủ động nghe con gái. Hỏi: Chuyển sang “Mẹ (bố) - thông báo” như thế nào trong khi tôi rất bực mình và giận con? Đáp: Các nhà tâm lý cho rằng tức giận thường là cảm xúc thứ phát. Nó xuất hiện trên cơ sở xúc cảm khác nào đó, trên nền cảm xúc đầu. Vì vậy nếu bạn đang muốn trút xuống trẻ những lời phẫn nộ thì khoan đã, hãy cố tìm hiểu cảm xúc khởi đầu. Chẳng hạn trẻ nói cục cằn với bạn. Phản ứng đầu tiên của bạn có thể là buồn bực… Họp phụ huynh bạn nghe thấy nhiều lời không hay về con mình, bạn thấy đau khổ, thất vọng, thậm chí cả xấu hổ. Đứa con về nhà muộn ba tiếng, bắt gặp mẹ đang lo lắng khủng khiếp. Cảm xúc đầu tiên của bạn là sung sướng và nhẹ lòng! Tốt nhất là biểu lộ chính xác cảm xúc đó: - Mẹ đau xót và tủi thân. - Bố rất buồn khi nghe thấy những lời như vậy. - May quá! Con không làm sao! Mẹ lo quá! Bạn sẽ nhanh chóng phát hiện ra rằng trong những trường hợp như vậy còn đâu chỗ cho “sấm sét”. Hỏi: Tôi thường gặp chuyện như sau: đáp lại lời “Mẹ lo lắm” của tôi, con trai tôi nói: “Mẹ đừng lo, con có sao đâu”. Thời gian gần đây cháu lại nói (nghe lỏm được ở đâu đó!): “Mẹ lo lắng là việc của mẹ!” Tôi phải làm sao đây? Đáp: Nếu con trai bạn đáp lại như vậy thì đó là dấu hiệu chắc chắn bạn đã xâm phạm “lãnh địa” của con, can thiệp vào những chuyện mà nó muốn tự mình giải quyết. Tốt hơn cả trong những trường hợp như vậy là tự hỏi mình: “Liệu việc của nó có liên can tới mình không?”. Và nếu chuyện đó không quan hệ gì tới bạn thì hãy để trẻ được quyền tự lo cho bản thân mình. Đằng nào thì lo lắng của bạn cũng chẳng giúp ích được gì mà không chừng lại cản trở trẻ. https://thuviensach.vn Bài học thứ tám Xử lý các va chạm như thế nào? C ó một lần tôi ngạc nhiên khi đọc một cuốn sách về tâm lý nói rằng chuyện va chạm là không thể tránh khỏi dù trong gia đình có mối quan hệ tốt đẹp nhất và vấn đề ở đây không phải né tránh hoặc dập đi mà là giải quyết đúng đắn. Sau này quan sát đời sống của mình và những người xung quanh, tôi thấy đúng như vậy. Tình huống đụng độ rình rập chúng ta trên mỗi bước đi và trong những trường hợp này, kết thúc là những trận tranh luận công khai, trong những trường hợp khác là nỗi hậm hực giữ kín, không nói ra và có cả “chiến trận” thực sự. Ở thời đại chúng ta có nhiều sách đề cập tới những cách giải quyết có tính chất xây dựng các xung đột. Hôm nay chúng ta sẽ tìm hiểu “khoa học” này. Đầu tiên chúng ta cùng xem xét vì sao giữa cha mẹ và con cái lại xảy ra va chạm và chúng xuất hiện như thế nào. Đơn cử một trong những ví dụ điển hình: Buổi tối cả nhà cùng ngồi trước màn hình tivi, nhưng mỗi người lại muốn xem một chương trình khác nhau. Chẳng hạn, con trai ham mê bóng đá nên dự định sẽ xem truyền hình trực tiếp trận đá bóng. Mẹ thì chuẩn bị tinh thần xem tập tiếp theo của bộ phim nước ngoài. Thế là xảy ra tranh chấp: người mẹ không thể bỏ xem, bà “đã mong ngóng cả ngày”; cậu con trai cũng không thể không xem trận đấu bóng đá; cậu “đã mong chờ còn lâu hơn nữa!”. Ví dụ khác. Người mẹ đang vội chuẩn bị mọi thứ cho kịp tiếp khách. Chợt phát hiện hết bánh mì, bà bảo cô con gái đi mua. Nhưng sắp đến sinh hoạt nhóm thể thao và cô bé không muốn đến muộn. Người mẹ bảo con “thử rơi vào tình thế của mẹ xem sao”, con gái cũng nói vậy. Người này kiên quyết, người kia không chịu. Hai chuyện trên đây có điểm gì chung? Cái gì đã tạo nên tình huống mâu thuẫn và dẫn đến căng thẳng? Rõ ràng là có sự va chạm về lợi ích của phụ huynh và con cái. Xin lưu ý, trong những trường hợp thế này, thỏa mãn ý muốn bên này có nghĩa là đụng chạm tới ích lợi của bên kia và gây ra những xúc cảm tiêu cực rất mạnh: bực tức, hờn dỗi, giận dữ. Truyền đạt bằng thuật ngữ đã quen có thể nói khi có sự đụng độ về lợi ích thì cả hai phía – con cái và cha mẹ – đều rơi vào tình thế khó xử. Hoặc nói bằng từ ngữ khác, cả hai cái cốc đều tràn đầy nước. https://thuviensach.vn Trong những trường hợp như vậy phải làm sao đây? Mỗi phụ huynh giải bài toán này theo một cách. Một số người bảo: “Nói chung không nên để phát triển thành xung đột”. Có lẽ ý định tốt đẹp… về nguyên tắc. Nhưng, tiếc thay, chẳng ai trong chúng ta được bảo hiểm tránh bất đồng với con cái (và giữa cha mẹ cũng vậy) làm sao mà luôn luôn trùng nhau được. Khi bắt đầu va chạm, số phụ huynh này không còn cách nào khác là khăng khăng đòi theo ý mình, số khác, ngược lại, cho rằng tốt nhất nhân nhượng, gìn giữ hòa bình. Đó là hai phương pháp giải quyết va chạm thiếu xây dựng. Tình huống thứ nhất là: “Phụ huynh thắng cuộc”. Ví dụ trong xung đột trước màn hình vô tuyến, người mẹ có thể nói bực dọc: - Không sao, con cứ ngồi đấy chờ bóng đá. Đừng có giở trò bật lần nữa đấy! Còn trong tình huống thứ hai lời bà mẹ có thể là: - Thế nào thì con vẫn phải mua bánh mì về cho mẹ! Cái nhóm thể thao của con chạy đi đâu được. Mà làm sao chẳng bao giờ nhờ con được việc gì hả?! Trẻ sẽ đáp lại ra sao? Xin nhắc lại, cái cốc của chúng đã đầy tràn, về mặt cảm xúc chúng đã được nạp đạn, mà những lời của người mẹ thì lại toàn mệnh lệnh, buộc tội, đe dọa. Do vậy mực trong “cốc” của cậu con trai hoặc cô con gái chỉ có dâng lên. - Đó là tại cái phim vớ vẩn của mẹ! - Không, con không đi! Con không đi – thế thôi, và mẹ sẽ không làm gì được con! Các bậc phụ huynh thích dùng phương pháp thứ nhất cho rằng cần thiết phải thắng trẻ, bẻ gãy sự chống cự của chúng. Cho chúng thoải mái thì có mà chúng “cưỡi lên đầu lên cổ” mình, “sẽ làm cái gì mà chúng thích”. https://thuviensach.vn Họ không nhận rằng chính họ đã nêu một tấm gương đáng ngờ cho con cái: “Bao giờ cũng phải đạt được điều mà mình muốn, mặc kệ ý thích của người khác”. Mà trẻ thì rất nhạy cảm với lối xử thế của cha mẹ và chúng bắt chước ngay từ khi còn nhỏ. Bởi vậy trong các gia đình sử dụng sức mạnh, uy quyền với con cái thì sớm hay muộn trẻ cũng làm như vậy. Chúng như trả lại người lớn bài học họ đã dạy cho chúng và lúc đó “gậy ông đập lại lưng ông”. Và còn một kiểu khác của phương pháp này: nhẹ nhàng nhưng kiên trì đòi trẻ phải thực hiện bằng được ý muốn của mình. Thường là kèm theo những lời giải thích mà cuối cùng trẻ cũng đồng ý. Nếu cứ gây áp lực như vậy – đó là chiến thuật thường xuyên của các bậc phụ huynh mà nhờ thế họ luôn luôn đạt được điều họ muốn – thì trẻ sẽ thấm nhuần nguyên tắc khác: “Chẳng ai đếm xỉa đến các lợi ích riêng (nguyện vọng, nhu cầu) của mình, đằng nào thì cũng phải làm điều mà cha mẹ thích hoặc yêu cầu”. Trong một số gia đình, chuyện như vậy tiếp diễn nhiều năm trời và trẻ luôn luôn là kẻ thua thiệt. Như lẽ thường, chúng lớn lên hoặc hung hăng, hoặc thụ động. Nhưng cả hai trường hợp đều tích tụ sự hung dữ, hận đời, quan hệ giữa chúng với cha mẹ không thể gọi là gần gũi và tin cậy được. Phương pháp giải quyết va chạm thiếu xây dựng thứ hai: “Chỉ mình trẻ thắng cuộc”. Các bậc phụ huynh xử lý theo cách này hoặc vì sợ va chạm (“hòa bình bằng mọi giá”) hoặc luôn sẵn sàng hy sinh mình, “vì lợi ích con cái”, hoặc vì cả hai nguyên nhân. Trong những trường hợp như vậy, trẻ lớn lên ích kỷ, không quen với nếp sống gọn gàng, ngăn nắp, không biết tự tổ chức cuộc sống của mình. Điều này có thể không thể hiện rõ trong phạm vi gia đình mà “ai ai cũng nhường nhịn”, nhưng chỉ cần chúng bước ra khỏi cánh cửa nhà và nhập vào công việc chung nào đó là gặp ngay khó khăn. Ở trường, ở nơi làm việc, trong bất cứ tập thể nào chúng sẽ không được chiều theo ý nữa. Vốn có những đòi hỏi vượt quá mức đối với mọi người xung quanh và không có khả năng đáp lại người khác, chúng trở nên đơn độc, hay bị chế giễu và thậm chí bị hắt hủi. Trong gia đình như vậy, cha mẹ trăn trở nỗi niềm không bằng lòng với chính đứa con của mình và số phận của mình. Về già những người lớn “suốt đời nhân nhượng” thường rơi vào tình trạng cô đơn và bị bỏ rơi. Và chỉ khi đó họ mới tỉnh ngộ: họ không bao giờ có thể tha thứ cho sự nhu nhược và hy sinh một cách mù quáng của mình. Như vậy những mâu thuẫn gia đình, to và nhỏ không được giải quyết đúng đắn tất yếu sẽ đem lại “hậu quả tích tụ” mà dưới tác động của nó sẽ hình thành nên những nét tính cách sau này trở thành số phận của trẻ và cha mẹ. Bởi vậy một điều rất quan trọng là lưu ý tới mỗi va chạm lợi ích giữa bạn và con bạn. https://thuviensach.vn * * * Có cách nào để giải quyết mâu thuẫn một cách tốt đẹp? Hóa ra có thể có cách xử lý mà không để bên nào thua thiệt, hơn nữa còn có thể nói cả hai phía đều thắng cuộc. Chúng ta xem xét phương pháp đó tỉ mỉ hơn. Phương pháp giải quyết mâu thuẫn tích cực là “Cả hai bên đều thắng cuộc: cả phụ huynh lẫn con cái”. Xin nói ngay, phương pháp này dựa trên hai kỹ năng giao tiếp: nghe tích cực và “Mẹ (bố) - thông báo”. Cho nên tôi xin có lời khuyên, trước hết về mặt thực hành phải nắm chắc tất cả những gì chúng ta đã học qua các bài học trước. Trước tiên bạn cần biết chắc chắn rằng mình đã thành công trong việc nghe trẻ nói và thông báo cho nó biết về những xúc cảm của mình trong trường hợp phức tạp hơn. Chính phương pháp này đã bao hàm vài bước hoặc giai đoạn liên tục. Trước hết xin liệt kê chúng, sau đó mới xem xét từng bước riêng biệt. - Làm rõ tình huống va chạm. - Thu thập ý kiến. - Đánh giá các ý kiến và chọn ra ý kiến phù hợp nhất. - Cụ thể hóa hướng giải quyết. - Giải quyết, kiểm tra. * * * Bước thứ nhất: Làm rõ tình huống va chạm Trước tiên phụ huynh nghe trẻ trình bày. Làm rõ vấn đề của con, cụ thể là: trẻ muốn hay không muốn gì, nó cần gì hoặc đối với nó cái gì là quan trọng, nó đang gặp khó khăn gì,... Phụ huynh làm việc này theo kiểu nghe tích cực, nghĩa là nhất thiết phải nói ra ý muốn, nhu cầu hay khó khăn của trẻ. Sau đó đến lượt phụ huynh trình bày ý muốn hoặc vấn đề của mình, sử dụng hình thức “Mẹ (bố) - thông báo”. Xin dẫn ví dụ về lời đề nghị mua bánh mì. Mẹ: Lêna, mẹ nhờ con đi mua giúp mẹ bánh mì. Khách khứa sắp đến mà mẹ vẫn túi bụi bao nhiêu là việc! Con gái: Trời, sắp đến giờ con đến nhóm tập rồi, mẹ ạ! Mẹ: Sắp có giờ tập mà con thì không muốn đến muộn (nghe tích cực). Con gái: Vâng, mẹ hiểu không, buổi tập bắt đầu từ màn khởi động mà con lại không được bỏ. Mẹ: Con không được đi muộn… (nghe tích cực). Còn mẹ thì đang khó xử… Khách đến nơi rồi mà bánh mì thì hết. (“Mẹ - thông báo”). Mẹ con mình làm thế nào bây giờ? (Chuyển sang bước thứ hai). Xin nhắc một lần nữa rằng cần bắt đầu từ khâu nghe trẻ nói. Sau khi trẻ biết chắc bạn đã nghe thấy vấn đề của nó, trẻ sẽ sẵn sàng nghe vấn đề của bạn, thậm chí cùng bạn tìm cách giải quyết. https://thuviensach.vn Thường khi người lớn bắt đầu tích cực nghe trẻ nói, mâu thuẫn đang căng thẳng sẽ dịu ngay. Điều mà thoạt đầu phụ huynh tưởng là “sự ngang bướng đơn thuần”, sau đó lại thấy là vấn đề đáng quan tâm. Và khi đó xuất hiện thái độ sẵn sàng giúp đỡ trẻ. Sắp sang năm mới thì xảy ra cuộc cãi cọ giữa bố và cậu con trai mười ba tuổi. Thế là hỏng hết buổi đón mừng năm mới và một phần kỳ nghỉ đông của học sinh. Sự việc bắt đầu từ một chuyện vặt: cậu con trai không muốn đi tắm. Sau này kể lại chuyện va chạm đó, người bố vẫn thắc mắc: bình thường chuyện đó chẳng có gì khó khăn, nhưng lần đó có cái gì đó đã cản trở. Có thể tôi đã ra lệnh gay gắt hoặc không phải lúc. Còn sau đó tôi cảm thấy cậu con trai chuyển sang nguyên tắc: muốn giữ lập trường của mình, tỏ ra mình có bản lĩnh. Tôi cũng không chịu đầu hàng. Rốt cuộc thì tôi cũng xua được cháu vào buồng tắm và khóa trái một tiếng đồng hồ cho đến khi cháu tắm xong mới mở. Tất nhiên cháu đã chịu tắm, nhưng sau đó mấy ngày liền bố con không nói chuyện với nhau. Người bố đã nắm bắt rất chính xác ý của con trai muốn bảo vệ quyền tự lập của mình, nhưng ông đã chọn cách giải quyết xung đột bằng biện pháp thiếu xây dựng. - Nếu lúc đó anh chủ động nghe con nói thì sẽ ra sao nhỉ? – mọi người hỏi ông bố. - Tất nhiên sự việc sẽ diễn ra khác đi. Cháu đã tỏ ra bướng như vậy mà tôi cũng chẳng muốn gây áp lực với cháu. Như bạn còn nhớ, sau khi nghe trẻ, cần nói cho nó biết ý muốn hoặc vấn đề của mình. Đây là thời điểm vô cùng quan trọng. Việc trẻ cần biết nhiều hơn và chính xác hơn về bạn có tầm quan trọng không kém gì việc bạn cần biết như vậy về trẻ. Cần chú ý sao cho lời nói của bạn ở dạng “Mẹ (bố) - thông báo”, chứ không phải “Con - thông báo”. Ví dụ: - Mẹ thấy nặng nề và tủi thân khi cứ lủi thủi một mình làm việc cả ngày (Thay vì: “Chúng mày chỉ giỏi trút việc nhà cho mẹ!”). - Mẹ không đi nhanh thế được (Thay vì: “Con bắt mẹ đi nhanh làm mẹ mệt lử!”) - Con biết không, mẹ mong mãi chương trình này (Thay vì: “Sao, con không biết là ngày nào mẹ cũng xem chương trình đó à?!”) Trong tình huống va chạm, chuyển đi “Mẹ (bố) - thông báo” chính xác có tầm quan trọng còn vì lý do khác: người lớn buộc phải suy nghĩ chính nhu cầu nào của mình đã bị hành vi và ý muốn của trẻ xâm phạm. Côlia quyết định lấy số tiền tiêu vặt của bố mẹ cho để mua kẹo cao su và tem. Nhưng cha mẹ cậu lại muốn cậu dùng số tiền đó mua đồ chơi. Cậu bé khăng khăng không chịu, cha mẹ một mực giữ ý kiến của mình. Kết cục là hai bên trách móc nhau, giận dỗi, cãi vã. Phụ huynh có lý không? Không! Thử hỏi lợi ích riêng tư nào của họ bị xâm https://thuviensach.vn phạm nếu Côlia mua kẹo cao su? Không có chuyện đó. Nghĩa là không có cơ sở để xảy ra xung đột. Tiếc thay, phụ huynh khá hay dùng biện pháp cấm đoán: “Không được – thế thôi” mà không hề lưỡng lự. Còn nếu trẻ muốn biết vì sao không được thì nói tiếp: “Bố mẹ không phải báo cáo với con”. Nếu thử báo cáo, ít ra cũng với bản thân mình thì sao? Lúc đó có thể mới sáng tỏ rằng đằng sau “không được” đó chẳng có gì to lớn hơn là ý muốn khẳng định uy quyền của mình hoặc duy trì uy tín của cha mẹ. Về chuyện quyền uy và uy tín chúng ta sẽ nói sau, trong những câu trả lời câu hỏi, còn bây giờ tiếp tục phân tích các bước của phương pháp này. Bước thứ hai: Thu thập ý kiến Giai đoạn này bắt đầu từ câu hỏi: “Mẹ (bố) con mình làm sao bây giờ?”, hoặc “Bố (mẹ) con mình biết xử sự ra sao đây?” Sau đó nhất thiết phải đợi để trẻ là người đầu tiên nêu ra cách giải quyết và chỉ sau đó mới đến lượt cha mẹ phát biểu ý kiến của mình. Lúc này không được bác bỏ tại chỗ bất kỳ ý kiến nào dù ý kiến đó theo bạn rất không thích hợp. Ban đầu xếp các ý kiến đó vào “giỏ”. Nếu nhiều có thể ghi lại. Xin dẫn một ví dụ do bà mẹ là học viên lớp chúng tôi kể lại. Đi làm về, tôi thấy ở nhà có cậu con trai Pêchia mười hai tuổi và thằng bạn Misa của cháu: chúng đang cùng nhau làm bài. Hai đứa nài nỉ mẹ cho xem một chương trình rất hay bắt đầu vào lúc 11 giờ. Cha mẹ Misa đồng ý cho con ngủ lại nhà bạn. Nhưng tôi rất mệt và định đi nằm lúc 10 giờ mà tivi lại đặt trong phòng tôi. Hơn nữa, sáng hôm sau bọn trẻ lại đi học, không nên đảo lộn giờ giấc sinh hoạt. Làm sao bây giờ? Người mẹ quyết định phương pháp xây dựng xử lý tình huống mâu thuẫn. Lắng nghe hai trẻ nói xong và cho chúng biết nỗi băn khoăn của mình, bà mẹ hỏi: “Chúng ta làm thế nào bây giờ?”. Hai cậu con trai đề xuất vài cách: - Xin phép cha mẹ Misa được xem vô tuyến tại nhà cậu ấy. - Cùng xem chương trình sau đó Misa về nhà mình. - Mẹ và Pêchia đổi chỗ cho nhau, lúc đó hai trẻ vẫn xem được chương trình mình thích mà không ảnh hưởng tới mẹ. - Cùng nhau chơi đến 11 giờ và sau đó đi ngủ; Misa ngủ ở nhà bạn. Ý kiến của người mẹ như sau: - Hai cậu chơi đến 10 giờ rồi tất cả đi ngủ. - Hai cậu về nhà Misa ngủ. - Cậu nào ngủ nhà cậu ấy. -10 giờ bọn trẻ đi ngủ, nhưng mẹ cho phép đọc sách một lúc. Cần lưu ý: một vài ý kiến của trẻ (ví dụ ý kiến thứ hai) ngay từ đầu người mẹ đã https://thuviensach.vn