🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Dưới Bóng Những Cô Gái Tuổi Hoa Ebooks Nhóm Zalo https://thuviensach.vn https://thuviensach.vn ebook©vctvegroup Scan & Pdf Nhantinh, V/C Ocr & Đóng gói Trúc Quỳnh Đặng Soát lỗi Lan Giao, annie_tuongminh, Trúc Quỳnh, minhtn177, songuyento Soát tổng vuthanhhoa89 https://thuviensach.vn Phần một Xung quanh Madame Swann Khi bàn chuyện tiếp đón ông De Norpois* lần đầu tiên nhận lời mời đến ăn tối, thấy mẹ tôi tỏ ý tiếc là giáo sư Cottard đang đi du lịch, còn Swann thì mẹ đã thôi hẳn không giao du nữa, bởi mẹ chắc cả hai sẽ khiến vị cựu đại sứ thích thú, cha tôi bèn đáp lại rằng một thực khách sành sỏi, một nhà bác học lừng danh như Cottard ắt không bao giờ có thể làm gì thất thố trong một bữa ăn tối, nhưng còn Swann, với cái thói phô trương, với cái cung cách huênh hoang về những mối quan hệ kể cả sơ giao nhất của mình, chỉ là một kẻ lòe bịp tầm thường mà hầu tước De Norpois chắc sẽ thấy là “thối hoăng”, theo cách nói của ông. Tuy nhiên, về câu trả lời này của cha tôi, cũng cần đôi lời giải thích, một số người có lẽ còn nhớ một ông Cottard rất xoàng xĩnh và một ông Swann khiêm nhường, ý tứ trong giao tế, thành ra tới mức cực kỳ tế nhị. Nhưng, về phần mình, người bạn cũ của cha mẹ tôi, ngoài tư cách “Swann-con*” cũng như Swann-thành-viên-câu-lạc-bộ-Jockey*, còn thêm một tư cách mới (và hẳn chưa phải đã là cuối cùng): tư cách là chồng của Odette. Điều chỉnh sự khéo léo, ước muốn, bản năng sẵn có của mình để thích ứng với những tham vọng nhỏ bé của người phụ nữ này, ông ráng sức tự tạo cho mình một vị thế mới, thấp hơn nhiều so với trước đó, và phù hợp với người bạn đời cùng chia sẻ vị thế đó với ông. Ấy vậy mà ở vị thế đó, ông đã tỏ ra là một con người khác hẳn. Bởi chưng (dù ông vẫn tiếp tục một mình lui tới một số bạn bè riêng mà ông không muốn áp đặt họ phải tiếp cả Odette khi họ không tự ý yêu cầu) đó là một cuộc đời thứ hai mà ông bắt đầu, cùng chung với vợ mình, giữa những con người mới, người ta có thể hiểu rằng, để đo thứ bậc của những người này và, từ đó, đo luôn niềm khoái thú của lòng tự tôn mà ông có thể cảm thấy khi tiếp họ, ông đã dùng những quan hệ trước đây của Odette, chứ không phải những người xuất sắc nhất từng tạo thành giới của ông trước khi cưới vợ, làm chuẩn so sánh. Nhưng https://thuviensach.vn ngay cả khi biết ông muốn giao du với những công chức chẳng mấy thanh lịch, với những phụ nữ phế phẩm thuộc loại để trang trí cho vũ hội thường niên của các bộ, người ta vẫn ngạc nhiên khi nghe thấy ông, con người xưa kia, và cả hiện giờ nữa, vẫn rất ý tứ giấu kín mọi lời mời từ Twickenham* hay từ Điện Buckingham, lại bô bô kể chuyện vợ một viên phó phòng đến thăm đáp lễ Madame Swann. Người ta có thể cho rằng đó là vì tính giản dị của ông Swann tao nhã chỉ là hình thức tinh vi hơn của thói hão huyền nơi ông và vì, giống như một số người Do Thái, ông bạn cũ của cha mẹ tôi có thể lần lượt phô ra những trạng thái nối tiếp mà những người thuộc dòng giống ông đã trải qua, từ thói học đòi làm sang hồn nhiên nhất và hành vi đểu giả thô lỗ nhất cho đến thái độ lịch sự tao nhã nhất. Nhưng lý do chính, cũng áp dụng được cho toàn thể nhân loại nói chung, ấy là bản thân những đức tính của chúng ta không phải một cái gì tự do, bồng bềnh, cái lúc nào cũng ở trong tầm tay chúng ta; cuối cùng, chúng gắn kết chặt chẽ trong tâm trí ta với những hành động mà nhân đó ta định cho mình bổn phận phải thực thi chúng, đến nỗi nếu nảy ra một hoạt động thuộc loại khác, nó sẽ khiến ta bất ngờ và ta thậm chí không nghĩ rằng nó có thể khiến ta phải huy động cả đến những đức tính ấy. Vồn vã với những quan hệ mới ấy và tự hào khoe về họ, Swann giống như những họa sĩ lớn khiêm tốn và rộng lượng, cuối đời bỗng sính làm bếp hay làm vườn, hồn nhiên tỏ vẻ thỏa mãn ra mặt khi nghe người ta khen những món ăn hoặc những luống hoa của họ nhưng lại không chịu nhận những lời chê, điều mà họ dễ dàng chấp nhận nếu chúng nhằm vào những kiệt tác của họ; hoặc giả, những người sẵn lòng cho không một trong những bức tranh của họ, nhưng ngược lại, không thể chịu thua bài bốn mươi xu mà không mặt sưng mày sỉa. Còn giáo sư Cottard, sau đây ta sẽ gặp lại ông dài dài, ở lâu đài Raspelière, nhà của Bà Chủ. Tạm thời, lúc này đây, về ông, trước tiên, chỉ cần lưu ý điều này: đối với Swann, cực chẳng đã, sự thay đổi nơi ông có thể khiến ta ngạc nhiên, bởi nó đã hoàn tất, mà tôi không hề ngờ https://thuviensach.vn tới, từ khi tôi gặp ông ở Champs-Élysée với tư cách là cha của Gilberte, vả chăng ở đó, vì không trò chuyện với tôi, ông không thể bày hàng những mối quan hệ chính trị của mình (quả thật, nếu ông có làm thế thì có lẽ tôi cũng chẳng nhận thấy thói khoe khoang của ông ngay lập tức, vì ý niệm hình thành trong đầu ta lâu ngày về một người thường bịt mắt, bịt tai ta; mẹ tôi suốt ba năm liền không hề nhận thấy lớp son trên môi một cô cháu gái, cứ như thể nó đã tan ra hoàn toàn, không thể nhìn thấy, trong một chất lỏng; mãi cho tới hôm một lớp son trát thêm, hoặc một nguyên nhân khác, gây ra cái hiện tượng gọi là siêu bão hòa; tất cả chỗ son trước đó không thấy chợt kết tinh lại và mẹ tôi, trước sự lòe loẹt đột ngột ấy, tuyên bố, theo cách người ta thường làm ở Combray, rằng đó là một nỗi nhục và hầu như cắt đứt với cô cháu gái). Nhưng trái lại, với Cottard, thời kỳ ta thấy ông chứng kiến Swann bắt đầu lui tới nhà Verdurin đã khá xa rồi; mà danh vị, chức sắc thì đến cùng năm tháng. Thứ nữa, người ta có thể ít học, sính những trò chơi chữ ngớ ngẩn, song lại có một năng khiếu đặc biệt mà không một thứ văn hóa đại cương nào có thể thay thế, tỉ như thiên bẩm của chiến lược gia lớn hay của đại lương y. Thật vậy, các đồng nghiệp của Cottard nhìn nhận ông không chỉ như một nhà thực hành âm thầm lâu ngày trở nên nổi tiếng khắp châu Âu. Những người thông minh nhất trong số các thầy thuốc trẻ tuyên bố - ít nhất cũng trong vài năm, bởi lẽ thị hiếu, vốn nảy sinh từ sự cần thiết phải thay đổi, cũng thay đổi luôn - rằng nếu chẳng may họ lâm bệnh, thì Cottard sẽ là bậc thầy duy nhất họ phó thác tính mệnh. Hẳn là họ ưng trò chuyện với một số vị sếp lớn có học hơn, nghệ sĩ hơn, những người có thể cùng họ trao đổi về Nietzsche, về Wagner. Những tối vui âm nhạc tổ chức tại nhà, bà Cottard mời đồng nghiệp và sinh viên của chồng, hy vọng một ngày kia ông sẽ trở thành chủ nhiệm khoa, nhưng thay vì nghe nhạc, ông lại ưng chơi bài ở phòng bên. Nhưng người ta vẫn ca ngợi sự mau lẹ, sự sâu sắc, sự chuẩn xác ở con mắt xét đoán và chẩn bệnh của ông. Điểm thứ ba, nói về tổng thể những cung cách mà giáo sư Cottard gây ấn tượng với một người như cha tôi, xin lưu ý rằng cái bản chất mà ta bộc lộ trong giai đoạn thứ hai https://thuviensach.vn của đời mình không phải bao giờ cũng là, mặc dù đa phần trường hợp là như thế, cái bản chất ban đầu được phát triển lên hay tàn tạ đi, gia tăng hay giảm thiểu; đôi khi, nó là một bản chất ngược hẳn lại, một chiếc áo lộn trái. Trừ phi ở nhà Verdurin, vợ chồng này vốn mê ông, cái vẻ do dự của Cottard, sự rụt rè, thái độ hòa nhã quá xá của ông hồi trẻ đã khiến ông luôn luôn bị chế giễu. Người bạn thiện tâm nào đã khuyên ông nên ra mặt giá băng? Địa vị cao sang của ông cho phép ông dễ dàng làm thế. Ở khắp mọi chỗ, trừ nhà Verdurin, nơi ông theo bản năng trở lại là chính mình, ông đều làm bộ lạnh lùng, cố tình im lặng, khi phải nói thì hống hách, không quên văng ra những điều khó chịu, ông có thể đem thử nghiệm thái độ mới này trước những khách đến thăm bệnh chưa từng gặp ông, do họ không có căn cứ để so sánh và sẽ rất ngạc nhiên khi biết ông không phải người có bản tính cục cằn. Chủ yếu là ông cố tỏ ra vô cảm và thậm chí khi đi tua các phòng bệnh, ông xổ ra vài câu chơi chữ, làm tất cả mọi người phì cười, từ ông viện trưởng đến gã sinh viên ngoại trú mới nhất, bao giờ ông cũng tỉnh khô không đụng đậy một cơ nhỏ nào trên gương mặt vốn đã khó nhận ra từ khi ông cạo nhẵn cả râu lẫn ria. Cuối cùng, xin nói hầu tước De Norpois là ai. Ông đã là công sứ toàn quyền hồi trước chiến tranh và đại sứ vào thời kỳ khủng hoảng 16 tháng Năm*, và mặc dù vậy, trước sự ngạc nhiên của bao người, từ đó ông vẫn nhiều lần được giao phó trọng trách đại diện cho nước Pháp trong những sứ mệnh phi thường - và thậm chí với tư cách là Thanh tra Quốc trái ở Ai Cập*, tại đó nhờ khả năng đặc biệt về tài chính, ông đã lập được những công trạng quan trọng - dựa vào những nội các cấp tiến mà một tay tư sản phản động đơn giản ắt không chịu phục vụ, những nội các mà quá khứ, những mối quan hệ và quan điểm của ông De Norpois ắt khiến họ liệt ông vào loại khả nghi. Song các vị bộ trưởng tiến bộ ấy dường như hiểu ra rằng bằng một sự bổ nhiệm như vậy, họ đã chứng tỏ đầu óc họ cởi mở biết bao trong những chuyện liên quan đến những lợi ích cao cả của nước Pháp, vượt hẳn những chính trị gia tầm thường, xứng đáng được chính tờ Journal des débats* đánh giá là https://thuviensach.vn lãnh tụ chính trị, và cuối cùng, có được cái uy tín gắn liền với một cái họ quý tộc và có được sự quan tâm dấy lên bởi một lựa chọn bất ngờ như một lớp kịch chuyển mạch đột ngột. Và họ cũng biết rằng họ có thể hưởng những lợi thế đó bằng cách cầu đến ông De Norpois mà không sợ một sự thiếu tín nghĩa chính trị từ phía ông, mà dòng dõi của vị hầu tước thay vì khiến họ phải đề phòng, lại là một bảo đảm chắc chắn chống lại điều đó. Và về điều này, chính phủ Cộng hòa không lầm. Trước hết là vì một lớp quý tộc nào đó, được giáo dưỡng từ tuổi thơ để biết coi tên tuổi dòng họ mình như một lợi thế nội tại không gì có thể tước đoạt (mà những người ngang tầm hoặc những người thuộc dòng dõi cao sang hơn biết đích xác giá trị của nó), biết rằng họ có thể tránh cho mình khỏi gắng công vô ích như bao kẻ trưởng giả đã cố sức mà chẳng đạt kết quả mai hậu gì đáng giá, chỉ để đưa ra những ý kiến phải chăng, chỉ để giao du với những người biết điều hơn lẽ thiệt. Ngược lại, vì lo tô đắp cho hình ảnh của mình lớn lên trước mắt những gia đình hoàng tộc, công hầu mà địa vị của họ ở ngay bên dưới những gia đình ấy, lớp quý tộc này biết rằng họ chỉ có thể làm thế bằng cách thêm vào dòng họ mình một cái gì nó không chứa sẵn, một cái gì khiến cho giữa những dòng họ ngang tầm nhau, họ sẽ nổi trội lên: một ảnh hưởng chính trị, một danh tiếng văn học hay nghệ thuật, một tài sản lớn. Và thay vì đầu tư vào một tay cường hào vô bổ như đám trưởng giả cầu cạnh, hay vào cái thứ tình bạn chẳng sinh lợi gì mà một hoàng thân ắt chẳng màng tới, họ tập trung cả vào những chính trị gia, dù là thuộc Hội Tam Điểm, những người có thể kiếm cho họ chỗ làm trong các sứ quán hay giành ghế trong các cuộc bầu cử, vào các nghệ sĩ hay các nhà bác học mà sự ủng hộ của những người này giúp họ “đột phá” trong những ngành mà các nhân vật ấy đứng hàng đầu, tóm lại, vào tất cả những ai khả dĩ mang lại cho họ một chút danh tiếng mới, hoặc giúp họ vun đắp thành công một đám cưới giàu sang. Nhưng trong trường hợp ông De Norpois, điều đáng kể nhất là, qua một thời gian dài thực hành nghề ngoại giao, ông đã thấm đẫm cái tinh https://thuviensach.vn thần tiêu cực, lề thói, bảo thủ, gọi là “tinh thần cai trị”, và quả vậy, đó là tinh thần của mọi chính phủ và, đặc biệt, trong mọi chính phủ, là tinh thần sứ bộ ngoại giao*. Nghiệp ngoại giao đã khiến ông ghét cay ghét đắng, khiếp hãi và khinh miệt những phương cách ít nhiều mang tính cách mạng, và ít nhất thì cũng sai phạm, ấy là những phương cách của các phe đối lập. Trừ một số người ít học trong giới bình dân hay thượng lưu, mà đối với họ, sự khác biệt giữa các thể loại chỉ bằng không, điều khiến mọi người xích lại gần nhau, đó không phải sự cùng chung ý kiến, mà là sự đồng tâm trí. Một viện sĩ hàn lâm thuộc loại như Legouvé, dù sùng bái các nhà kinh điển, vẫn sẵn sàng hoan hô Maxime Du Camp hay Mézières ca ngợi Victor Hugo, hơn là nghe Claudel tán dương Boileau*. Chỉ cần chia sẻ cùng một tinh thần dân tộc chủ nghĩa cực đoan là đủ để Barrès gần hơn với các cử tri của mình, họ chẳng thấy ông và ông Georges Berry khác nhau gì lắm, nhưng tinh thần đó chẳng khiến ông xích lại gần các đồng nghiệp ở Viện Hàn lâm, những vị này, tuy cùng quan điểm chính trị với ông nhưng vì thuộc một loại tinh thần khác hẳn, nên thậm chí còn ưng chọn những kình địch như các ông Ribot và Deschanel* hơn; đến lượt mình, các tín đồ của chế độ quân chủ cảm thấy gần Ribot và Deschanel hơn nhiều so với Mauras và Léon Daudet mặc dù hai ông này cũng mong muốn được thấy nhà vua trở về. Ông De Norpois là người kiệm lời, không những do thói quen nghề nghiệp phải thận trọng và dè dặt, mà còn vì lời lẽ của ông cao giá hơn, chứa nhiều sắc thái tinh tế hơn đối với những con người suốt mười năm trời cố gắng làm cho hai nước xích lại gần nhau, những nỗ lực của họ đúc kết lại, thể hiện - trong một diễn văn, trong một nghi thức ngoại giao - bằng một tính từ đơn giản, bề ngoài có vẻ nhàm, nhưng trong mắt họ, là cả một thế giới. Ở ủy ban đặc phái, người ta cho ông là người rất mực lạnh lùng, ông ngồi làm việc ngay cạnh cha tôi và ai nấy đều mừng cho cha tôi được vị cựu đại sứ tỏ tình thân hữu. Chính cha tôi là người đầu tiên ngạc nhiên về điều đó. Vì, thông thường, bản tính vốn chẳng mấy hòa nhã, cha tôi ít quan hệ với ai ngoài những người thân cận và nói thẳng ra như vậy. Cha tôi ý thức rằng trong sự tiếp cận https://thuviensach.vn làm thân mới của nhà ngoại giao, có tác động của cái quan điểm hoàn toàn cá nhân mà mỗi người đều căn cứ vào đó để quyết định dành thiện cảm cho ai, xuất phát từ quan điểm này, mọi ưu điểm trí tuệ hay mẫn cảm của một người làm ta chán ngấy hay khó chịu, đều không đáng tin cậy bằng tính thẳng thắn và vui vẻ của một kẻ mà nhiều người ắt cho là trống rỗng, phù phiếm và vô tích sự. “De Norpois lại mời tôi ăn tối; điều đó thật khác thường; mọi người ở ủy ban đều sửng sốt vì ở ủy ban, ông chẳng có quan hệ riêng với ai. Tôi dám chắc ông sẽ lại kể cho tôi nghe những chuyện ly kỳ hồi hộp hồi chiến tranh 1870.” Cha tôi biết rằng ông De Norpois có lẽ là người duy nhất cảnh báo Hoàng đế về sức mạnh ngày càng lớn và ý đồ hiếu chiến của nước Phổ và rằng Bismarck đặc biệt đánh giá cao trí thông minh của ông. Mới vừa đây thôi, tại Nhà hát Opéra, trong buổi dạ hội chào mừng vua Théodose*, các báo đã lưu ý cuộc nói chuyện kéo dài Hoàng đế dành cho ông De Norpois. “Ta phải tìm hiểu xem chuyến thăm này của nhà vua Nga có thật sự quan trọng hay không,” cha tôi nói với chúng tôi, ông vốn rất quan tâm đến chính sách đối ngoại. “Ta biết lão De Norpois rất kín miệng, nhưng với ta, lão cởi mở ra phết.” Còn về mẹ tôi, tự thân vị đại sứ có lẽ không thuộc loại trí tuệ hấp dẫn lắm đối với mẹ. Và tôi phải nói rằng nội dung trò chuyện của ông De Norpois là cả một vựng tập những hình thức cổ lỗ của cái thứ ngôn ngữ đặc trưng cho một nghiệp, một giai tầng và một thời - một thời chưa hẳn đã hoàn toàn xóa bỏ đối với nghiệp ấy, giai tầng ấy - cổ lỗ đến nỗi đôi khi tôi tiếc là đã không nhớ nguyên văn những lời tôi đã nghe thấy ông nói. Như thế, tôi ắt sẽ gây được hiệu quả về cái lỗi thời, chẳng phải động não gì mấy, như cái gã diễn viên ở Palais-Royal* khi được hỏi gã kiếm đâu ra những chiếc mũ kỳ cục thế, đã trả lời: “Những cái mũ của tôi ấy à, tôi đâu có kiếm ra, tôi chỉ giữ lại thôi.” Nói tóm lại, tôi nghĩ mẹ tôi cho ông De Norpois là hơi “xưa”, điều đó về mặt cung cách xem ra không hề làm mẹ phật ý, nhưng khiến mẹ chẳng thể ưa được, không phải các ý tưởng - vì các ý tưởng của ông De Norpois rất hiện đại -, mà https://thuviensach.vn là các ngôn từ. Có điều mẹ cảm thấy rằng bày tỏ lòng ngưỡng mộ với nhà ngoại giao đã dành sự ưu ái hiếm thấy như vậy cho chồng mình, là một cách tế nhị làm đẹp lòng cha tôi. Bằng cách củng cố trong đầu cha tôi sự trọng thị vốn có đối với ông De Norpois, đồng thời qua đó, nâng cao lòng tự tôn với bản thân mình, mẹ tôi ý thức được rằng mẹ đã làm tròn một trong những bổn phận của người vợ là tạo cho đời sống của chồng mình êm đềm, như mẹ đã làm vậy khi lo chuyện bếp núc cơm lành canh ngọt và kẻ ăn người ở lặng lẽ phục tùng. Và vì không thể nói dối chồng, mẹ tự luyện cho mình khâm phục vị đại sứ để có thể ca ngợi ông một cách chân thành. Với lại, dĩ nhiên là mẹ tôi thích cái vẻ nhân hậu của ông, thái độ lịch sự hơi lỗi mốt của ông (trịnh trọng tới mức, đang ưỡn thẳng thân hình cao lớn dạo bước, thấy mẹ tôi đi xe ngựa ngang qua, ông đã vội quẳng điếu xì gà vừa mới châm, rồi ngả mũ chào từ xa), lối trò chuyện của ông, rất mực thước, trong đó ông hết sức ít nhắc đến bản thân và bao giờ cũng chú tâm tới những gì có thể làm người đối chuyện thú vị; mẹ cũng thích tác phong khẩn trương của ông trong việc phúc đáp thư từ, khẩn trương tới mức có lần vừa gửi thư cho ông, cha tôi đã nhận ra nét chữ của De Norpois trên một chiếc phong bì, đến nỗi ý nghĩ bồng bột đầu tiên của cha tôi là tưởng rằng không khéo hai lá thư có thể giao nhau trên đường cũng nên: cứ như thể bưu điện đặc cách có những đợt mở thùng thư ngoại lệ cho riêng ông vậy. Mẹ tôi ngạc nhiên một cách đầy thán phục khi thấy ông chính xác giờ giấc đến thế mặc dù rất bận, hòa nhã đến thế mặc dù rất quảng giao, mà không biết rằng những “mặc dù” ấy bao giờ cũng là những “bởi vì” bị hiểu sai đi, và rằng (giống như người già thường làm ta bất ngờ về tuổi tác của họ, các vị vua thường rất giản dị, dân tỉnh lẻ thường cập nhật đủ mọi thứ) chính những thói quen như vậy đã khiến ông De Norpois có thể đáp ứng biết bao công việc - chỉn chu đến thế trong việc phúc đáp thư từ, làm hài lòng mọi người trong giao tế, khả ái đối với chúng tôi. Hơn nữa, sai lầm của mẹ tôi, cũng như của tất cả những người quá khiêm nhường, là do mẹ đặt những điều liên quan đến mình ở hàng dưới và do đó, bên ngoài lợi ích của những người khác. Mẹ trân trọng https://thuviensach.vn việc ông bạn của cha tôi nhanh chóng trả lời hoạt động ngoại giao coi như của chúng tôi, nhưng mẹ không thấy rằng đó chỉ là một trong vô số những bức thư mà ông phải viết hằng ngày; tương tự như vậy, mẹ không coi một bữa ăn tối ở nhà chúng tôi chỉ như một trong vô số hành động khôn xiết kể của ông De Norpois trong đời sống xã giao của mình: mẹ không nghĩ rằng hồi xưa, trong hoạt động ngoại giao, vị đại sứ vẫn có thói quen coi việc được mời ăn tối tại thành phố là thuộc chức trách của mình và luôn phô bày một vẻ duyên dáng thâm căn cố đế mà nếu yêu cầu ông từ bỏ nó như một ngoại lệ khi đến dùng bữa tối với chúng tôi thì sẽ là một đòi hỏi quá đáng. Bữa ăn tối đầu tiên của ông De Norpois tại nhà chúng tôi, vào cái năm tôi còn đến vườn Champs-Élysée chơi, còn lưu lại trong ký ức tôi, bởi vì chính chiều hôm ấy, rốt cuộc, tôi đã được nghe La Berma* diễn vở Phèdre” suất ban ngày” và cũng bởi vì khi trò chuyện với ông De Norpois, tôi chợt nhận ra, và theo một cách mới, những tình cảm mà tất cả những gì liên quan đến Gilberte Swann cùng cha mẹ nàng khơi dậy trong tôi thật khác biết bao với những gì bất kỳ ai khác cảm thấy đối với cũng gia đình ấy. Chắc hẳn vì nhận thấy vẻ ủ rũ của tôi khi gần đến kỳ nghỉ đầu năm mà lúc đó tôi không được gặp Gilberte như chính mẹ đã thông báo, một hôm, để làm tôi khuây khỏa, mẹ bảo tôi: “Nếu con vẫn còn đầy lòng khao khát muốn nghe La Berma hát, thì mẹ nghĩ có lẽ cha con sẽ cho phép con đi đấy; bà có thể đưa con đến nhà hát.” Nhưng sở dĩ thế là vì ông De Norpois đã nói với cha rằng nên để cho tôi nghe La Berma hát, rằng đối với một chàng trai, đó sẽ là một kỷ niệm cần lưu giữ; cha tôi, cho tới gần đây, vẫn kịch liệt phản đối việc tôi lãng phí thì giờ và có nguy cơ hư hỏng vì những cái cha gọi là “vô dụng”, khiến bà tôi rất bất bình, giờ gần như đã coi cuộc biểu diễn mà vị đại sứ khuyên nên đi xem, phần nào như là một trong những bí quyết quý giá để thành công trong một sự nghiệp hiển hách. Bà tôi, trước đây, https://thuviensach.vn bằng việc từ bỏ cái thú nghe La Berma hát mà bà nghĩ là sẽ rất bổ ích cho tôi, đã chấp nhận một hy sinh to lớn vì lợi ích sức khỏe của tôi, nay rất ngạc nhiên thấy cái lợi ích ấy trở nên không đáng quan tâm chỉ vì độc một lời của ông De Norpois. Với quan điểm của người duy lý đặt toàn bộ hy vọng sắt đá của mình vào chế độ tiếp xúc với khí trời thoáng đãng và đi ngủ sớm được chỉ định cho tôi phải theo, bà tôi than phiền việc tôi sắp vi phạm chế độ ấy như một tai họa, và bằng một giọng ảo não, bảo cha tôi: “Sao mà anh nhẹ dạ thế!” Cha tôi giận dữ đáp: “Sao kia, bây giờ đến lượt mẹ không muốn cho nó đi! Thật hơi quá đấy, xưa nay, mẹ chỉ lải nhải suốt với bọn con là điều đó có thể bổ ích cho nó kia mà.” Nhưng ông De Norpois đã làm thay đổi một điểm quan trọng hơn nhiều đối với tôi: những ý đồ của cha tôi. Xưa nay cha vẫn muốn tôi trở thành nhà ngoại giao mà tôi thì không thể chịu đựng cái ý nghĩ rằng ngay cả nếu tôi được giữ làm việc ở bộ một thời gian, thì vẫn có nguy cơ là một ngày nào đó, tôi được bổ đi làm đại sứ ở những thủ đô mà Gilberte sẽ không bao giờ đến sống. Tôi những muốn quay trở lại với các dự định văn chương mà dạo xưa tôi đã vun đắp rồi bỏ dở trong suốt những cuộc dạo chơi về phía Guermantes. Nhưng cha tôi đã không ngừng chống đối việc tôi dấn thân vào sự nghiệp văn chương mà cha cho là thấp kém hơn nhiều so với ngoại giao, thậm chí không chịu gọi nó bằng cái tên “sự nghiệp” nữa kia, cho đến một hôm, ông De Norpois, vốn chẳng ưa gì những nhân viên ngoại giao thuộc lớp mới, cam đoan với cha tôi rằng một nhà văn cũng có thể được trọng vọng và phát huy ảnh hưởng không kém một nhà ngoại giao, mà lại độc lập hơn là đằng khác. “Chà! Ta thật không tin nổi nữa, ông lão De Norpois tuyệt nhiên không hề phản đối chuyện con theo đuổi văn chương,” cha tôi bảo tôi thế. Và vì bản thân cũng là người tương đối có thế lực, cha tôi tin rằng bằng cách trò chuyện với những người quan trọng, chẳng có gì không thu xếp được, chẳng có gì không tìm ra giải pháp thuận lợi. “Một chiều nào đó, cha sẽ đón ông ấy lúc ở ủy ban ra để đưa về nhà ăn tối. Con sẽ https://thuviensach.vn trò chuyện với ông ấy một chút để ông ấy có thể đánh giá con. Hãy viết một cái gì hay hay đưa cho ông ấy xem; ông ấy rất thân với giám đốc tờ Tạp chí Hai Thế Giới*, ông ấy sẽ xếp con vào đấy, ông ấy sẽ giải quyết ổn chuyện này, ông ấy là một tay ranh ma già đời mà; và thật tình, cha thấy ông ấy có vẻ coi ngành ngoại giao bây giờ...!” Sung sướng vì sẽ không phải rời xa Gilberte, tôi rất muốn nhưng không thể viết nổi một cái gì hay hay khả dĩ đưa cho ông De Norpois xem. Sau vài trang mở đầu, tôi chán ngán buông rơi bút, tức phát khóc khi nghĩ rằng mình sẽ chẳng bao giờ có được tài năng, rằng mình chẳng có năng khiếu gì và thậm chí không thể lợi dụng được cơ may ở lì tại Paris mà lần đến thăm sắp tới của ông De Norpois mang lại cho tôi. Chỉ còn ý nghĩ sắp được đi nghe La Berma hát là làm tôi khuây nỗi buồn. Nhưng cũng giống như tôi chỉ ước được ngắm bão trên những bờ biển nơi nó có thể lồng lộn dữ dội nhất, tôi chỉ muốn nghe nữ nghệ sĩ vĩ đại này diễn một trong những vai kinh điển mà ông Swann nói với tôi là La Berma đã đạt tới độ trác tuyệt. Bởi lẽ khi ta ao ước đón nhận từ thiên nhiên hay từ nghệ thuật một số ấn tượng nào đó với hy vọng phát hiện ra một điều quý giá, ta thường có chút áy náy, e tâm hồn ta, thay vì những cảm thụ ấy, lại vớ phải những cảm giác dưới tầm, có thể khiến ta ngộ nhận về giá trị chính xác của cái Đẹp. La Berma trong những vở như Andromaque, Những bốc đồng của Marianne, Phèdre* đó chính là một số trong những điều kỳ diệu mà trí tưởng tượng của tôi hằng ao ước xiết bao. Nếu được nghe La Berma cất giọng ngân nga: Người ta đồn Chúa thượng sắp ra đi Ta sớm chia tay... tôi ắt sướng mê như thể một ngày nào đó, một con thuyền gondola sẽ đưa tôi đến đứng dưới bức tranh của Titien ở Frari hoặc những tác phẩm của Carpaccio ở San Giorgio degli Schiavoni*. https://thuviensach.vn Tôi chỉ biết đến chúng qua phiên bản đen-trắng đơn giản trong sách in; nhưng tim tôi đập rộn khi tôi nghĩ, hệt như khi sắp thực hiện một chuyến du lịch, rằng rốt cuộc tôi sẽ được thấy chúng thực sự tắm trong không khí và sự tỏa nắng của giọng ca vàng. Một bức tranh của Carpaccio ở Venise, nàng La Berma trong Phèdre, những kiệt tác của nghệ thuật hội họa hay sân khấu mà hào quang gắn chặt với chúng khiến chúng sống động trong tôi, nghĩa là không thể phân chia, đến nỗi giá như tôi có xem những bức của Carpaccio trong một phòng ở Louvre, hay xem La Berma diễn một vở nào đó chưa từng nghe nói tới, tôi ắt sẽ hết cảm thấy nỗi ngạc nhiên tuyệt thú là chung cuộc đã được mở to mắt ngắm nhìn cái đối tượng duy nhất, không sao hình dung nổi của vô vàn những ước mơ tôi. Lại nữa, những mong diễn xuất của La Berma phát hiện cho thấy một số khía cạnh của cái cao đẹp và đau thương, tôi lại thấy hình như những gì là lớn lao, là chân thật nơi diễn xuất ấy lẽ ra phải hơn, nếu như nữ nghệ sĩ vận dụng nó vào một tác phẩm có giá trị đích thực, thay vì đem cái Thật và cái Đẹp thêu thùa trên một go vải xoàng xĩnh và tầm thường. Cuối cùng, nếu đi xem La Berma trong một vở mới, tôi sẽ không dễ gì đánh giá được nghệ thuật cũng như đài từ của bà, bởi lẽ tôi không thể phân biệt rạch ròi giữa một văn bản tôi không biết trước với những gì mà thanh điệu cùng cử chỉ bổ sung cho nó, mà tôi cảm thấy như chúng hòa nhập với nó; còn như những tác phẩm cổ điển mà tôi thuộc lòng, chúng hiện ra trước mắt tôi như những khoảng không mênh mông dành sẵn, trên đó tôi có thể hoàn toàn tự do đánh giá những sáng tạo mà La Berma phủ lên - như họa sĩ phủ lên tường những bích họa - hằng hà những khám phá bất tận của trí tưởng tượng. Tiếc thay, từ nhiều năm, bà đã rời bỏ những sàn diễn lớn và đi làm giàu cho một gánh hát đường phố ở đó bà là ngôi sao, bà không diễn những vở kinh điển nữa; và có tha hồ tra tìm các áp phích, tôi cũng chỉ toàn thấy người ta quảng cáo những vở gần đây, do các tác giả thời thượng phịa ra dành riêng cho bà. Rồi một buổi sáng, tìm lịch các buổi diễn ban ngày trong tuần lễ đầu năm ở cột báo dành cho sân khấu, lần đầu tiên tôi thấy - cuối chương https://thuviensach.vn trình, sau vở mở màn có lẽ chẳng hay ho gì mang cái nhan đề mà tôi cảm thấy mập mờ bởi nó gói trọn một cốt truyện xa lạ với tôi - giới thiệu hai hồi trong Phèdre do La Berma biểu diễn; và vào các buổi diễn ban ngày tiếp theo, Gái giang hồ*, Những bốc đồng của Marianne, những cái tên đối với tôi, giống như Phèdre, chỉ chứa đầy ánh sáng vì tác phẩm rất quen thuộc với tôi, trong suốt, ngời ngời từ đầu đến cuối một nụ cười lung linh của Nghệ Thuật. Chúng dường như tôn thêm sự cao quý cho bản thân Madame La Berma khi tôi đọc trong báo, ngay dưới chỗ đăng chương trình các buổi diễn đó, rằng chính bà đã quyết định tái xuất trước công chúng trong một số sáng tạo cũ của bà. Vậy là nghệ sĩ ấy biết rằng một số vai có sức cuốn hút bền lâu hơn cái mới của những buổi công diễn hay thành công của những lần diễn lại, bà coi những vai ấy do mình thể hiện như những kiệt tác bảo tàng vẫn có thể bổ ích nếu đem trình bày lại trước con mắt của thế hệ từng ngưỡng mộ bà trong những vai ấy, hoặc thế hệ chưa từng được xem bà diễn những vai ấy. Bằng cách cho quảng cáo như thế: đưa vào giữa những vở chỉ để cho qua thời gian một buổi tối, cái tít Phèdre không dài hơn, cũng không in bằng kiểu chữ khác, bà đã cài vào đó một ý hiểu ngầm, khác nào khi vào bàn, nữ chủ nhân giới thiệu những người dự tiệc, xướng lên bằng một giọng không đổi, giữa những tân khách vốn chỉ là tân khách, một cái tên: ông Anatole France. Ông thầy thuốc điều trị cho tôi - cái ông đã cấm tiệt mọi cuộc du lịch đối với tôi - khuyên cha mẹ tôi đừng để cho tôi đến nhà hát kẻo về lại ốm thêm, có thể kéo dài và rốt cuộc chuốc lấy cái đau nhiều hơn là vui thú. Nỗi sợ ấy lẽ ra có thể đã ngăn tôi lại nếu như điều tôi chờ đợi từ một buổi biểu diễn như vậy chỉ là một cảm khoái mà tổng lại, theo luật bù trừ, một cơn đau xảy ra sau đấy có thể xóa sạch. Nhưng - cũng giống như đối với Balbec, giống như đối với chuyến đi Venise mà tôi xiết bao ao ước - điều mà tôi cầu xin ở cuộc biểu diễn ban ngày đó, hoàn toàn khác với một khoái thú: những chân lý thuộc một thế giới thật hơn thế giới tôi đang sống, và những chân lý ấy, một khi đã thủ https://thuviensach.vn đắc, sẽ không bao giờ bị tước đi bởi những sự kiện vô nghĩa tạo nên cuộc sống nhàn cư vô vị của tôi, cho dù chúng có làm thân tôi đau đớn. Cùng lắm, khoái cảm mà tôi sẽ có được trong cuộc biểu diễn chỉ đến với tôi như một hình thức có lẽ là cần thiết để cảm thụ những chân lý ấy; và thế là đủ để tôi cầu sao cho những cơn bệnh ông thầy thuốc tiên đoán sẽ chỉ bắt đầu khi biểu diễn xong, để khoái cảm ấy khỏi bị phá hỏng và méo mó đi. Tôi khẩn cầu cha mẹ tôi, hai người từ sau lúc bác sĩ đến thăm lại không muốn cho tôi đi xem Phèdre nữa. Tôi không ngừng ngâm nga đoạn thoại: Người ta đồn chúa thượng sắp ra đi Ta sớm chia tay... thử uốn giọng theo mọi cách có thể, ngõ hầu đo được chính xác hơn độ bất ngờ của ngữ điệu mà La Berma sẽ dùng để nhả lời. Dưới tấm màn che khuất tầm nhìn của tôi, cái Đẹp như chốn Linh Điện và sau tấm màn ấy, mỗi lúc tôi gán cho cái Đẹp một dạng vẻ mới tùy theo những từ của Bergotte trở lại trong đầu tôi, những từ ông ta dùng trong bài tiểu luận Gilberte kiếm được cho tôi: “chất tạo hình cao quý”, “trang phục Cơ đốc”, “vẻ xanh xao khổ hạnh”, “nàng quận chúa thành Trézène và thành Clèves”, “chất bi kịch tiền Hy Lạp”, “biểu tượng thành Delphis”, “huyền thoại mặt trời”, cái Đẹp thần tiên mà diễn xuất của La Berma sẽ hé lộ cho tôi, ngày và đêm ngự trên một ban thờ lúc nào cũng thắp sáng tận đáy tâm tưởng tôi, nơi tâm tưởng mà cha mẹ tôi, vừa nghiêm khắc vừa nông nổi, sắp quyết định xem có nên hay không để cho nó vĩnh viễn lưu giữ những nét tuyệt mỹ của Nữ thần hiển lộ ra ở chính cái chỗ sừng sững thể dạng vô hình của Nàng. Và cặp mắt đăm đăm dõi vào hình ảnh không thể tưởng tượng ra, tôi vật lộn từ sáng đến tối với những chướng ngại vật do gia đình dựng lên chống lại tôi. Nhưng khi chúng bị đánh đổ, khi mẹ tôi - mặc dù buổi diễn ấy rơi đúng vào hôm có cuộc họp ủy ban mà sau đó cha tôi phải đón ông De Norpois về nhà ăn tối - bảo tôi: “Này, cha mẹ không muốn làm con buồn, nếu con nghĩ https://thuviensach.vn là buổi diễn sẽ mang lại nhiều thích thú đến thế, thì con cứ đi đi”, khi mà việc đi xem kịch, cho tới giờ vẫn bị cấm, chỉ còn tùy thuộc vào tôi, thì lần đầu tiên, vì không còn bận tâm tìm cách chấm dứt sự cấm đoán đó, tôi tự hỏi liệu cuộc biểu diễn có đáng cầu ước không, liệu có lý do nào khác ngoài sự ngăn cấm của cha mẹ tôi khiến tôi không nên đi xem. Trước hết, sau thái độ khắc nghiệt khiến tôi oán ghét, sự thuận tình của cha mẹ tôi lại khiến lòng tôi ngập tràn thương mến đến nỗi ý nghĩ đã làm cha mẹ đau lòng gây cho bản thân tôi một nỗi ưu phiền, qua đó tôi thấy mục đích cuộc sống không còn chỉ là chân lý, mà là yêu thương, là ở chỗ cha mẹ tôi sung sướng hay khổ sở. “Con thà không đi xem, nếu điều đó làm cha mẹ phiền lòng”, tôi nói với mẹ tôi; ngược lại, mẹ tôi ra sức thuyết phục tôi đừng nghĩ rằng điều đó làm mẹ buồn, mẹ bảo ý nghĩ ấy có thể làm tôi kém thích thú khi xem Phèdre và chính vì nghĩ đến niềm thích thú đó mà cha mẹ tôi thôi không cấm nữa. Nhưng thế thì hóa ra tôi có nghĩa vụ phải thích thú và cái thứ nghĩa vụ ấy đối với tôi thật nặng nề. Rồi nữa, nếu khi về, tôi lăn ra ốm thì liệu tôi có sớm khỏi để đến vườn hoa Champs-Élysée, khi mà hết kỳ nghỉ, Gilberte quay lại đó? Đối trọng với tất cả những lý do ấy, tôi đặt lên bàn cân, để xem bên nào nặng hơn, ý nghĩ về sự tuyệt mỹ, hiện vẫn còn vô hình sau tấm mạng, của La Berma. Tôi đặt lên một bên đĩa cân “cảm thấy mẹ buồn, có nguy cơ không đến vườn hoa Champs-Élysée được” và bên kia “vẻ xanh xao khổ hạnh, huyền thoại mặt trời”; nhưng cuối cùng bản thân những chữ ấy tối sầm lại trước tâm trí tôi, chẳng có nghĩa gì với tôi nữa, mất hết trọng lượng; dần dần, những phân vân do dự của tôi trở nên đau đớn đến mức nếu tôi có chọn đi xem hát thì cũng chỉ để chấm dứt những đắn đo ấy và thoát hẳn khỏi chúng. Nếu tôi phó mặc đôi chân đưa mình đi, không phải về phía Nữ thần Thông tuệ, mà là về phía vị Thần khốc liệt không diện mạo và cũng không tên đã lẻn vào thế chỗ nàng dưới tấm mạng che thì đó cũng sẽ chỉ là để rút ngắn nỗi đau của tôi, chứ không hòng đạt được một lợi ích trí tuệ nữa, đành ngả lòng theo sự lôi cuốn của cái tuyệt mỹ. Nhưng bất thình lình, tất cả bỗng thay đổi, một liều kích thích mới quất mạnh vào niềm khao khát https://thuviensach.vn trong tôi muốn đi nghe La Berma, khiến tôi có thể chờ đợi “suất diễn ban ngày” ấy trong niềm vui và nôn nóng: ít bữa nay, hằng ngày, như một giáo sĩ trên cột*, tôi đến đứng trực trước cột dán quảng cáo các vở diễn, phiên đứng trực đã trở nên đau đớn thì bỗng một hôm, tôi thấy, còn ướt hồ, tờ quảng cáo chi tiết về vở Phèdre được dán lần đầu tiên (trên đó, phần còn lại của bảng phân vai chẳng gợi cho tôi nét hấp dẫn nào mới khả dĩ khiến tôi quyết định dứt khoát). Nhưng nó đem lại cho một trong những mục đích mà tôi phân vân cân nhắc một dạng cụ thể hơn và hầu như cấp thời (vì ngày tháng ghi trên tấm áp phích không phải ngày tôi đọc nó, mà là ngày biểu diễn, thậm chí có cả giờ mở màn), đã trên đà thực thi, đến nỗi tôi mừng rỡ nhảy quýnh lên trước cây cột khi nghĩ rằng đến hôm ấy, đúng vào giờ ấy, tôi sẽ sẵn sàng ngồi ở chỗ của mình xem La Berma biểu diễn. Và sợ rằng cha mẹ tôi không kịp mua hai chỗ tốt cho hai bà cháu, tôi phốc một cái về tới nhà, kích động bởi những chữ thần diệu: Các quý bà ở hàng ghế cạnh dàn nhạc vui lòng không đội mũ; cửa vào sẽ đóng lúc hai giờ, chúng đã thay thế những “xanh xao khổ hạnh”, những “huyền thoại mặt trời” trong tâm trí tôi. Than ôi! Suất diễn ban ngay đầu tiên ấy lại là nỗi thất vọng lớn. Cha tôi, tiện đường đến ủy ban, gợi ý đưa bà cháu tôi đến nhà hát. Trước khi rời khỏi nhà, cha dặn mẹ: “Ráng sửa soạn một bữa tối thật oách nhé: mình nhớ là tôi phải đón ông De Norpois về nhà ăn tối chứ?” Mẹ tôi không quên chuyện ấy. Và từ hôm trước, Françoise, sung sướng được dốc sức vào cái nghệ thuật bếp núc mà rành là bác có năng khiếu, lại được kích thích bởi tin báo là có một vị khách mới và biết mình phải chế một món thịt bò nấu đông theo những phương pháp một mình bác nắm được bí quyết, Françoise sống trong niềm sôi sục sáng tạo; vì hết sức coi trọng chất lượng thực của các thành phần tạo nên tác phẩm của mình, bác đích thân đi chợ, chọn từng miếng mông bò, bắp bò, chân bê, như Michel-Ange lặn lội suốt tám tháng trời trong vùng núi Carrare chọn những khối cẩm thạch hoàn hảo nhất để xây lăng Giáo hoàng https://thuviensach.vn Jules II*. Françoise đi đi lại lại như vậy tất tưởi đến nỗi nhìn bộ mặt bừng bừng của bác, mẹ tôi đâm sự ngộ nhỡ bà già giúp việc nhà chúng tôi lại lăn ra ốm vì làm việc quá sức như tác giả lăng mộ gia tộc Médicis gục ngã trong khu mỏ đá ở Pietrasanta. Và từ hôm trước, Françoise đã gửi tới lò của ông chủ hiệu bánh mì nhờ nướng hộ cái món mà bác gọi là “giăm bông Nev’York” có ruột bánh mì, như lớp cẩm thạch hồng, bao quanh bảo vệ. Nghĩ rằng ngôn ngữ nghèo nàn hơn thực tế, và không tin chắc ở tai mình, nên lần đầu tiên nghe người ta nói đến giăm bông York - vì bác thấy trong từ vựng, nếu vừa có York lại vừa có New York, thì sẽ là hoang phí vô lối - hẳn là bác tưởng rằng mình đã nghe nhầm và rằng người ta muốn dùng cái tên mà bác vốn đã biết. Cho nên, từ ấy, đối với bác, chữ York, dù nghe thấy hay đọc thấy, bao giờ cũng đèo thêm đằng trước nó chữ New mà bác phát âm là Nev’. Và một cách thành tín nhất trần đời, bác bảo cô phụ bếp: “Đến mua giăm bông ở hiệu Olida cho tôi, bà chủ đã dặn kỹ là phải có giăm bông Nev’York.” Hôm ấy, nếu với Françoise là niềm xác tín cháy bỏng của người sáng tạo vĩ đại thì tình thế của tôi lại là nỗi ngay ngáy lo âu của kẻ mò mẫm tìm kiếm. Rành là, chừng nào chưa được xem La Berma diễn, tôi còn cảm thấy thích thú. Tôi còn khấp khởi khi chờ ở cái vườn hoa nhỏ trước nhà hát, và trên đó, hai tiếng đồng hồ sau, những cây dẻ trụi lá sẽ lấp lánh ánh kim loại khi những ngọn đèn đường bắt đầu thắp lên soi tỏ từng chi tiết cành nhánh của chúng; còn khấp khởi khi đứng trước những nhân viên kiểm soát của nhà hát (việc tuyển chọn, thăng chức, số phận của những người này đều tùy thuộc vào nữ nghệ sĩ lớn - một mình bà nắm giữ quyền lực trong cái cơ sở này mà đứng đầu là những giám đốc phù du, thuần túy trên danh nghĩa, nối tiếp nhau không ai biết đến), họ cầm lấy vé của chúng tôi mà chẳng buồn nhìn người, bởi còn đang cuống quýt lo sao cho tất cả các chỉ thị của Madame La Berma đều được truyền đạt trọn vẹn tới các nhân viên mới tuyển dụng, thỏa thuận với đám vỗ tay thuê là không bao giờ được hoan hô bà; rồi nữa, các cửa sổ phải để mở chừng nào bà chưa ra sân khấu và sau đó đóng mọi cửa ra vào, kín đáo đặt một bình nước nóng https://thuviensach.vn gần bà cho bụi trên sân khấu lắng xuống; và quả vậy, trong giây lát nữa, cỗ xe của bà, thắng hai ngựa bờm dài, sẽ đỗ lại trước cửa nhà hát, bà sẽ bước xuống, mình quấn khăn áo lông thú, đáp lại những lời chào hỏi bằng một cử chỉ rầu rĩ, bà sẽ phái một cô hầu đi xem xét tình hình: dãy ghế trước sân khấu có dành riêng cho các bạn của bà? nhiệt độ trong khán phòng ra sao? các “lô” có những ai? trang phục các nữ nhân viên xếp chỗ ra sao? bởi rạp hát và công chúng đối với bà chỉ là một lớp quần áo thứ hai bên ngoài để bà chui vào và là môi trường ít nhiều mang tính truyền dẫn mà tài năng của bà phải xuyên qua để thể hiện. Tôi cũng vẫn vui thích cả khi đã vào trong rạp; từ khi tôi biết rằng - trái với những gì xưa nay tôi vẫn hình dung theo trí tưởng tượng trẻ thơ - chỉ có một sân khấu cho tất cả mọi người, tôi đã nghĩ rằng hẳn mình sẽ không nhìn rõ vì vướng các khán giả khác, như khi ta ở giữa một đám đông; vậy mà trái lại, tôi nhận ra rằng nhờ một sự bố trí khéo như biểu tượng của mọi cảm thụ, mỗi người đều cảm thấy mình là trung tâm rạp hát; điều đó khiến tôi hiểu tại sao có lần Françoise được một vé chuồng gà tầng ba đi xem một vở mùi mẫn, khi về, bác cam đoan rằng chỗ bác ngồi chính là chỗ tốt nhất người ta có thể có, và chẳng những không cho là quá xa mà còn cảm thấy sờ sợ nếu ngồi gần tấm màn bí ẩn và sống động. Nỗi thích thú của tôi càng tăng lên khi tôi bắt đầu nghe thấy tiếng lào xào đằng sau tấm màn buông kín ấy như tiếng lục cục ta nghe thấy bên trong vỏ trứng khi gà con sắp nở, thoắt cái những tiếng động ấy to lên và đột ngột, từ cái thế giới mắt ta không thể xuyên thấu song lại nhìn rõ ta, hướng về ta, rành là hướng đến ta dưới hình thức ba tiếng gõ dõng dạc khiến ta xao xuyến như thể nghe thấy những tín hiệu từ sao Hỏa. Và khi kéo màn lên, trên sân khấu, một bàn giấy và một lò sưởi, cũng bình thường thôi, cho ta biết những nhân vật sắp bước ra không phải diễn viên đến để đọc vở như tôi đã từng thấy trong một đêm diễn, mà là những con người đang sống một ngày thường trong đời, tại nhà họ, nơi tôi bẻ khóa đột nhập vào mà họ không thấy, niềm thích thú của tôi vẫn tiếp tục kéo dài; nó bị ngắt quãng bởi một thoáng lo ngắn: đúng lúc tôi vừa dỏng tai lên khi vở diễn bắt đầu, hai người đàn ông https://thuviensach.vn bước ra sân khấu, rất giận dữ, vì họ khá lớn tiếng, đủ để cho trong khán phòng, cả trên ngàn người đều nghe rõ từng lời của họ, trong khi ở một quán cà phê nhỏ, nếu có hai người túm cổ nhau thì ta phải hỏi gã hầu bàn xem họ nói gì với nhau; nhưng cùng lúc ấy, ngạc nhiên thấy công chúng nghe họ mà không phản đối gì, chìm ngập trong bầu không khí lặng im nhất loạt, liền đó rúc rích đây đó một tiếng cười, tôi đồng thời hiểu rằng những gã xấc xược kia là diễn viên và cái vở nho nhỏ, gọi là tiết mục mở màn, vừa bắt đầu. Tiếp đó là một quãng nghỉ giải lao kéo dài đến nỗi khán giả khi trở về chỗ ngồi, sốt ruột giậm chân ầm ầm. Tôi đâm hốt hoảng; bởi vì mỗi khi đọc một bài tường thuật vụ án, thấy nói về một người có tấm lòng cao cả, bất chấp lợi ích riêng tư, tới làm chứng cho một người vô tội, tôi đều sợ rằng người ta thiếu thiện chí để biết ơn ông ta cho đủ, không thưởng công cho ông hậu hĩ, và, nẫu lòng, ông ta đâm ra đứng về phe bất công; cũng giống như thế, trong trường hợp này, đánh đồng thiên tài với đức hạnh, tôi sợ rằng La Berma, bực mình vì cung cách thất thố của đám công chúng thiếu giáo dục như thế - tuy nhiên tôi những muốn bà hài lòng nhận ra trong số đó có một vài người nổi tiếng mà sự đánh giá của họ được bà hẳn coi là quan trọng - sẽ biểu lộ sự bất bình và khinh miệt của mình bằng cách diễn ẩu tả. Và với ánh mắt khẩn cầu, tôi nhìn những con người giậm chân vung tay thô lỗ kia, trong cơn giận dữ, họ có thể làm tan vỡ cái ấn tượng quý giá và mỏng manh mà tôi đến đây để kiếm tìm. Chung cuộc, những khoảnh khắc cuối cùng của niềm thích thú nơi tôi kéo dài đến hết những màn đầu của Phèdre. Nhân vật Phèdre không xuất hiện ở đầu hồi hai; tuy nhiên, khi màn vừa kéo lên và khi tấm màn thứ hai (tấm này bằng nhung đỏ) được vén sang hai bên, thêm một chiều sâu thứ hai cho sân khấu trong mọi vở có sự tham gia diễn xuất của ngôi sao nhà hát, thì từ lối “phông” bước ra một nữ diễn viên mà người ta bảo tôi là có gương mặt và giọng nói như của La Berma. Hẳn người ta đã thay đổi bảng phân vai, bao nhiêu công tôi bỏ ra nghiên cứu cẩn thận vai vợ của Thésée* đâm ra vô dụng. Nhưng rồi nữ diễn viên thứ hai thoại với nữ diễn viên thứ nhất. Chắc tôi đã nhầm khi tưởng người này là La Berma, https://thuviensach.vn vì người thứ hai còn giống bà hơn, phát âm cũng hệt như bà. Với lại cả hai đều tôn vai diễn của mình bằng dáng điệu sang nhã - những dáng điệu mà tôi thấy rõ và hiểu rằng chúng hợp với kịch bản, mỗi khi họ nhấc tà váy lộng lẫy - và bằng cả những ngữ điệu tài tình, lúc say sưa đắm đuối, lúc chua chát mỉa mai, giúp tôi hiểu một câu thơ tôi từng đọc ở nhà mà không chú ý đầy đủ đến ý nghĩa của nó. Nhưng trong khoảng giữa hai cánh màn nhung đỏ mở rộng ở chính giữa sân khấu, như giữa một cái khung, hiện ra một người đàn bà và lập tức, tôi thấy nơm nớp, có lẽ còn lo hơn cả chính La Berma trên sân khấu, sợ nhỡ ai đó mở một cửa sổ làm ngượng bà, hoặc vò sột soạt một tờ chương trình làm lạc giọng bà, hoặc hoan hô các bạn diễn của bà trong khi hoan hô bà chưa đủ mức khiến bà khó chịu; từ giây phút đó, một cách còn tuyệt đối hơn cả La Berma, tôi chỉ coi tất cả - khán phòng, công chúng, diễn viên, vở diễn và thân thể của chính tôi - như một môi trường truyền âm chỉ có tầm quan trọng trong chừng mực nó thuận lợi cho ngữ điệu của giọng nữ nghệ sĩ này; chính bằng hai điều đó - nỗi lo và cách nhìn nhận nói trên - mà tôi hiểu ra rằng hai nữ diễn viên mà tôi đã chiêm ngưỡng mấy phút vừa rồi chẳng có chút gì giống với nữ nghệ sĩ mà tôi đến nhà hát cốt để nghe bà. Nhưng đồng thời, tất cả khoái cảm của tôi cũng chấm dứt; tha hồ cho tôi giương mắt, dỏng tai, tập trung tâm trí hướng về phía La Berma, cố không để lọt một tí ti lý do nào khiến tôi ngưỡng mộ bà, tôi vẫn không thể lượm được lấy một mảy. Tôi thậm chí không thấy trong đài từ và diễn xuất của bà, cũng như ở các bạn diễn của bà, những chỗ uốn giọng thông minh, những động tác đẹp. Tôi nghe bà như tôi đọc kịch bản Phèdre, hoặc như thể chính nàng Phèdre lúc này đây đang nói những điều tôi nghe thấy mà tài năng của La Berma chẳng thêm chút gì vào đấy. Tôi những muốn làm cho mỗi một ngữ điệu, mỗi một nét biểu cảm trên diện mạo của nữ nghệ sĩ ngưng lại, bất động hồi lâu trước mặt mình để có thể đào sâu, cố gắng khám phá ra trong đó có gì đẹp; ít ra tôi cũng ráng sức, bằng vận dụng khả năng trí óc linh hoạt, tập trung toàn bộ sự chú ý đã chỉnh sẵn vào một câu thơ trước khi nó được xướng lên, để khỏi bỏ sót, do mất công chuẩn bị, một tí tẹo nào https://thuviensach.vn của trường độ mỗi từ, mỗi cử chỉ nơi bà và nhờ tăng cường chú ý, có thể đi sâu vào từng lời, từng động tác ấy, như thể tôi có hàng tiếng đồng hồ để nghiên cứu. Nhưng cái trường độ ấy sao mà ngắn ngủi! Tai tôi vừa nhận được một âm thanh thì một âm thanh khác đã tới thay thế. Trong một lớp kịch, La Berma đứng im phắc một lúc, cánh tay giơ lên ngang tầm mặt, đắm trong một quầng xanh nhạt do một tiểu xảo chơi ánh sáng, trước phông trang trí cảnh biển, cả rạp vỡ òa trong tiếng vỗ tay, nhưng nghệ sĩ đã di chuyển và bức tranh tôi muốn nghiên cứu không còn nữa. Tôi nói với bà tôi là tôi không nhìn rõ, bà đưa tôi chiếc ống nhòm của bà. Có điều khi ta đã tin ở hiện thực của sự vật thì việc dùng một phương tiện nhân tạo để thấy chúng rõ hơn không hề mang lại cảm giác ở kề bên chúng. Tôi nghĩ cái tôi nhìn thấy không còn là La Berma, mà chỉ là hình ảnh của bà trên ống kính phóng đại. Tôi đặt ống nhòm xuống; nhưng có lẽ hình ảnh mắt tôi thu nhận được, bị khoảng cách làm nhỏ đi, cũng chẳng chính xác hơn; vậy trong hai hình ảnh ấy, đâu là La Berma thật? Còn về lớp tỏ tình với Hippolyte*, tôi rất trông chờ vào đoạn ấy mà, qua ý nghĩa tài tình được các bạn diễn của bà luôn tiết lộ cho tôi thấy trong những phần diễn xướng kém hay hơn, chắc chắn bà sẽ có những ngữ điệu kỳ diệu hơn tôi tưởng tượng khi đọc kịch bản ở nhà; nhưng bà thậm chí còn không đạt tới mức sáng tạo của các diễn viên sắm vai Enone* hay Aricie*; bà bào phẳng phiu cả đoạn thoại dài thành một khúc ngâm đơn điệu trong đó nhòa lẫn cả những đối chọi chan chát, sắc nét đến nỗi một cô đào tạm gọi là thông minh, thậm chí một nữ sinh trung học hẳn cũng không thể sao nhãng bỏ qua; vả chăng bà diễn xướng nhanh đến nỗi tận khi tới câu cuối, trí óc tôi mới ý thức được sự đơn điệu cố ý được bà áp đặt ngay từ những câu đầu. Cuối cùng, tình cảm ngưỡng mộ đầu tiên của tôi bùng lên, phát động bởi những tiếng hoan hô như điên của khán giả. Tôi hòa vào đó, cô kéo dài nhịp vỗ tay để có thể chắc chắn sẽ được nghe bà vượt lên bản thân đặng đáp lại sự hâm mộ của khán giả vào một trong những ngày thăng hoa nhất của bà. Với lại, điều kỳ lạ là giây phút bùng lên cơn phấn https://thuviensach.vn khích ấy của công chúng cũng là lúc La Berma có được một trong những sáng tạo tuyệt nhất của mình. Dường như một số hiện thực siêu nghiệm tỏa ra xung quanh chúng những tia mà đám đông có thể cảm thụ. Chính như thế mà, chẳng hạn, khi trên biên giới xảy ra một sự kiện - một đạo quân lâm nguy hay bị đánh bại, hay chiến thắng - những tin tức khá mơ hồ truyền tới, chẳng hé mở cho một người có học vấn thấy điều gì đáng kể, song lại gây cho đám đông cơn xúc động mạnh khiến anh ta ngạc nhiên, và khi được giới thẩm quyền cho biết tình hình chiến sự đích thực, anh ta phải công nhận khả năng nhạy bén của nhân dân trong việc tri nhận và thậm chí có thể nhìn thấy vầng “hào quang” bao quanh những sự kiện lớn cách hàng trăm cây số. Người ta biết tin chiến thắng, hoặc sau hẳn, khi chiến tranh đã chấm dứt, hoặc tức thì, qua niềm vui của bác gác cổng. Người ta phát hiện ra một nét thiên tài nơi diễn xuất của La Berma tám ngày sau khi nghe bà hát, nhờ một bài phê bình, hoặc ngay tại trận, nhờ những tiếng hoan hô từ lô ngồi sau dàn nhạc. Nhưng cảm nhận tức thời đó của đám đông lại trộn lẫn với hàng trăm cảm nhận khác rất sai lệch, nên những đợt hoan hô nhiều khi rơi không đúng chỗ, chưa kể là do sức cuốn của những đợt hoan hô trước làm dấy lên trong đám đông một cách máy móc, như trong một cơn bão, một khi biển đã động mạnh đủ mức thì nó cứ vậy mà tiếp tục lồng lộn, ngay cả khi gió không mạnh thêm. Chẳng sao, càng hoan hô, tôi càng cảm thấy La Berma diễn hay hơn. “Chẳng gì thì cô ta cũng đã vượt lên chính mình, cô đào ấy”, một bà vẻ bình dân ngồi cạnh tôi nói, “cô ấy chạy, vùng vẫy đến phát đau, dốc hết sức, thế mới gọi là diễn chứ!” Và sung sướng được thấy những lý do khẳng định sự cao siêu của La Berma, trong khi vẫn ngờ là bằng chứng đó cũng chẳng thuyết phục gì hơn sự trầm trồ của một bác nông dân đối với sự cao siêu của La Joconde hay Persée của Benvenuto*: “Thật hoàn hảo, nói gì thì nói! Như toàn bằng vàng, mà là vàng mười! Làm giỏi thật đấy!”, tôi say sưa chia sẻ chất men thô của niềm phấn khích bình dân ấy. Tuy nhiên, khi màn buông xuống, tôi vẫn cảm thấy tiếc là niềm thích thú tôi xiết bao https://thuviensach.vn khao khát đã không lớn hơn, đồng thời lại thấy cần kéo dài nó, không phải rời bỏ mãi mãi, lúc ra khỏi rạp, cái đời sống sân khấu mà tôi đã được sống trong mấy tiếng đồng hồ và ắt sẽ dứt khỏi đó như lên đường tới chốn lưu đày, bằng cách về thẳng nhà, nếu như tôi không hy vọng được biết thêm nhiều về La Berma từ miệng một người hâm mộ bà, mà nhờ có lời khuyến cáo của ông, tôi mới được phép đi xem Phèdre, ông De Norpois. Tôi được cha tôi gọi đến thư phòng giới thiệu với ông trước khi ăn tối. Khi tôi bước vào, ông đại sứ đứng dậy, chìa tay cho tôi, khẽ nghiêng thân hình cao lớn và chăm chú nhìn tôi đăm đăm bằng cặp mắt xanh. Vì vào thời kỳ ông đại diện cho nước Pháp, những khách nước ngoài vãng lai, kể cả những ca sĩ nổi tiếng, ít nhiều đều là những nhân vật thượng hạng mà ông biết là sau này, khi ai đó nhắc đến tên của họ ở Paris hay ở Pétersbourg, ông có thể nói ông nhớ rất rõ cái tối liên hoan ông từng dự cùng họ ở Munich hay ở Sofia, nên ông có thói quen tỏ ra hài lòng được biết họ bằng vẻ hòa nhã; nhưng hơn thế nữa, tin rằng trong đời sống các chốn kinh kỳ, sự tiếp xúc đồng thời với những cá nhân thú vị vãng lai qua đó, và với những tập tục của nhân dân ở đó, cho ta một kiến thức sâu xa không học được ở trong sách, về lịch sử, địa lý, phong tục của nhiều quốc gia khác nhau, về phong trào trí thức ở châu Âu, ông vận dụng đối với mỗi người mới đến khả năng quan sát sắc sảo của mình để biết ngay mình tiếp xúc với hạng người nào. Từ lâu, chính phủ đã thôi không giao cho ông cương vị nào ở nước ngoài, nhưng hễ người ta giới thiệu ông với ai, là đôi mắt ông, như chưa hề nhận được thông báo là ông không còn đương chức, bắt đầu quan sát đầy hiệu quả, trong khi bằng toàn bộ thái độ của mình, ông cố tỏ ra không lạ gì tên tuổi vị khách. Cho nên vừa hồn hậu nói chuyện với tôi bằng cái vẻ của một con người biết mình từng trải mọi sự, ông vừa không ngừng quan sát tôi với vẻ tò mò minh mẫn vì lợi ích của riêng mình, như thể tôi là một tục lệ ngoại lai nào đó, một công trình bổ ích nào đó, hay một ngôi sao nào đó trên đường lưu diễn. Và bằng cách ấy, chứng tỏ với tôi cả nét hòa ái uy nghi của bậc thầy thông tuệ lẫn sự hiếu kỳ chuyên cần của chàng trai trẻ Anacharsis*. https://thuviensach.vn Ông hoàn toàn không hứa gì với tôi về chuyện giới thiệu tôi với Tạp chí Hai Thế Giới nhưng đặt cho tôi một số câu hỏi về đời sống và việc học tập của tôi, cũng như về những sở thích của tôi mà lần đầu tiên tôi nghe thấy nhắc đến như những gì khả dĩ nên theo, chứ không phải những thứ mà tôi có bổn phận phải chống lại, như cho tới nay tôi vẫn tưởng. Bởi những sở thích của tôi thiên về văn chương, ông không khuyên tôi từ bỏ khuynh hướng ấy; trái lại, ông còn nói chuyện với tôi về văn học một cách trân trọng như nói về một con người đáng kính và đầy sức hấp dẫn của hội tao đàn mà từ người ấy, ở Rome hay ở Dresde, người ta lưu giữ kỷ niệm tốt đẹp nhất và tiếc là hiếm khi gặp lại người ấy do những khó khăn không thể né tránh của đời sống. Với một nụ cười gần như nhả nhớt, ông có vẻ như ghen tị với tôi vì, may mắn và tự do hơn ông, tôi hẳn có những khoảnh khắc vui thú với “nàng” Văn chương. Nhưng chính những từ ngữ ông dùng lại vẽ nên một “nàng” Văn chương quá khác với hình ảnh tôi đã mường tượng về “nàng” hồi ở Combray và tôi hiểu rằng mình càng có thêm lý do để khước từ “nàng”. Cho tới nay, tôi mới chỉ nhận ra rằng mình không có năng khiếu viết lách thôi; giờ đây, ông De Norpois lại khiến tôi thậm chí hết cả khát khao sáng tác. Tôi muốn tỏ bày với ông điều tôi mơ ước; run rẩy vì xúc động, tôi lo rằng tất cả những lời lẽ của tôi không biểu đạt được chân thực nhất những điều mà tôi hằng cảm thấy nhưng chưa bao giờ thử diễn ngôn; cho nên tôi nói không đâu vào đâu, chẳng rõ ràng gì cả. Có lẽ do thói quen nghề nghiệp, có lẽ theo cái cung cách bình thản hình thành ở mọi nhân vật quan trọng được người ta thỉnh vấn và biết chắc mình nắm phần chủ động trong câu chuyện, thường để mặc cho kẻ đối thoại lúng túng, loay hoay khổ sở tìm lời, cũng có lẽ để làm nổi bật kiểu đầu của mình (mà ông cho là kiểu Hy Lạp, mặc dù ông để râu má rất rậm), ông De Norpois, trong khi nghe người ta trình bày, giữ vẻ mặt hoàn toàn bất động như thể ta đang nói với một bức tượng bán thân thời cổ đại - và điếc - trong một bảo tàng đá chạm vậy. Đột ngột giáng xuống như nhát búa của người cầm trịch một cuộc đấu giá, như một lời https://thuviensach.vn sấm truyền từ Delphes*, giọng ngài đại sứ đáp lại người thỉnh vấn càng làm ta ngạc nhiên bởi không một sắc thái nào trên mặt ông khiến ta đoán được ta đã gây ấn tượng gì đối với ông, hay ông sắp sửa phát biểu những gì. “Quả thật,” ông đột ngột nói với tôi như thể vấn đề đã xác định, sau khi để tôi lúng ba lúng búng trước đôi mắt bất động không rời khỏi tôi lấy một giây, “một người bạn của ta có đứa con trai, mutatis mutandis*, cũng giống như cậu” (và để nói về những thiên hướng chung của hai đứa chúng tôi, ông dùng cái giọng trấn an như thể đó không phải những khuynh hướng ngả về văn học mà là ngả về chứng thấp khớp và như thể ông muốn chứng minh với tôi rằng người ta đâu có chết vì những khuynh hướng đó). “Cho nên cậu ta đã từ bỏ con đường ngoại giao mà ông bố đã vạch sẵn và bất chấp dư luận, bắt tay vào sáng tác. Hẳn nhiên cậu ta chẳng có lý do gì để ân hận về việc đó. Cách đây hai năm - dĩ nhiên, cậu ta lớn tuổi hơn cậu nhiều - cậu ta đã xuất bản một tác phẩm nói đến cảm giác về cái Vô Cùng khi ở bờ Tây hồ Victoria-Nyanza* và năm nay lại ra một cuốn sách nhỏ, không quan trọng bằng, nhưng có bút pháp rất hoạt, thậm chí đôi khi sắc bén, viết về loại súng liên thanh dùng trong quân đội Bulgarie; hai tác phẩm này đã khiến cậu ta trở nên thực sự vô song. Cậu ta đã tiến xa và không phải người dừng lại nửa chừng. Ta biết, ở Viện Hàn lâm Khoa học đạo đức và chính trị*, mặc dầu không phải với ý định đề cử, người ta đã đôi ba lần nhắc đến tên cậu ta trong khi trò chuyện, với thái độ không phải không có thiện cảm. Tổng lại, tuy chưa thể nói cậu ta đã đạt tới đỉnh, song cậu ta đã tận lực đấu tranh giành được một vị trí khá đẹp và cố gắng của cậu đã được tưởng lệ bằng thành công, điều không phải bao giờ cũng đến với những kẻ hoạt náo và lộn xộn, cái bọn gây rối vốn gần như bao giờ cũng chỉ rách việc. Cha tôi, ngay từ bấy giờ đã thấy viễn cảnh mấy năm nữa tôi thành viện sĩ hàn lâm, thỏa mãn ra mặt; niềm thỏa mãn ấy đang lên đến tột https://thuviensach.vn đỉnh khi ông De Norpois, sau một lát do dự như để tính toán hậu quả hành động của mình, chìa cho tôi tấm danh thiếp của mình mà rằng: “Vậy hãy nhân danh ta đến gặp ông ấy, ông ấy có thể cho cậu những lời khuyên bổ ích đấy”, mấy lời này làm tôi xao động đến đau đớn như thể ông vừa báo cho tôi biết ngày mai người ta sẽ bắt tôi xuống một chiếc tàu buôn tập sự làm thủy thủ vậy. Bà cô Léonie của tôi, bằng việc sau khi chết để lại cho tôi thừa kế hầu như toàn bộ tài sản bằng tiền mặt cùng nhiều vật dụng và đồ đạc lỉnh kỉnh, bộc lộ đối với tôi một tình thương mến mà, sinh thời bà, tôi không hề ngờ tới. Cha tôi, người có nhiệm vụ quản lý tài sản ấy cho tới khi tôi đến tuổi trưởng thành, hỏi ý kiến ông De Norpois về một số dự định đầu tư. Ông khuyên nên mua chứng khoán lãi suất thấp mà ông nhận định là đặc biệt chắc chắn, nhất là công trái hợp nhất của Anh và công trái 4% của Nga. “với những chứng khoán thượng hạng này,” ông De Norpois nói, “dù lợi tức không cao lắm, nhưng ít nhất cũng đảm bảo là vốn đầu tư không bao giờ sụt”. Cha tôi nói đại thể với ông về những đầu tư còn lại. Ông De Norpois chỉ thoáng nở nụ cười chúc mừng: như mọi nhà tư bản, ông coi tài sản là một điều đáng thèm muốn, nhưng thấy là chỉ nên ngợi khen tài sản của ai đó bằng cách kín đáo ra dấu ngầm hiểu thì tế nhị hơn; mặt khác, vì bản thân ông cũng giàu sụ, ông thấy nên nhã thiệp tỏ vẻ trọng thị những lợi tức kém tầm của người khác, song trong lòng lại vui thích, khoái trá nghĩ về thu nhập cao hơn hẳn của mình. Ngược lại, ông không hề ngần ngại khen ngợi cha tôi đã “cấu tạo” tổng lượng kỳ phiếu của mình bằng một nhãn thức “rất chắc chắn, rất tế nhị, rất tinh tế”. Như thể ông gán cho quan hệ giữa những giá trị chứng khoán với nhau và thậm chí cho bản thân những giá trị chứng khoán một cái gì đó như là phẩm chất mỹ học. Khi cha tôi nói với ông về một loại chứng khoán mới chưa mấy ai biết đến, ông De Norpois, như người đã đọc một cuốn sách anh tưởng chỉ mình anh biết, liền bảo cha tôi: “Ô, có chứ, tôi đã thích thú theo dõi nó một thời gian trên Bảng thị giá, đáng quan tâm đấy,” với nụ cười của một độc giả mua báo dài hạn say sưa nhớ lại cuốn tiểu thuyết nhiều kỳ mới đọc trên https://thuviensach.vn tạp chí. “Tôi không can ông mua vào đợt phát hành sắp tới. Hấp dẫn đấy, họ mời giá thật ngon.” Trái lại, với một số chứng khoán cũ, do không nhớ đích xác vì tên chúng dễ lẫn với tên của những cổ phiếu tương tự, cha tôi mở ngăn kéo đưa thẳng cho vị cựu đại sứ xem. Tôi nhìn, thích mê, những tờ phiếu trang trí bằng những hình tháp nhà thờ nhọn hoắt và những hình tượng phúng dụ như một số sách lãng mạn cổ ngày xưa tôi từng giở lướt qua. Tất cả những gì cùng thời đều giống nhau; những họa sĩ minh họa cho thơ ca của một thời kỳ cũng chính là những người được các công ty tài chính thuê làm việc cho họ. Và không gì gợi nhớ đến một số đoạn trong Nhà thờ Đức Bà và trong những tác phẩm của Gérard de Nerval như tôi thường thấy chúng được treo ở mặt trước cửa hàng tạp hóa ở Combray, hơn hình ảnh những thần sông nước rước một biểu tượng cổ phiếu định danh của Công ty vận tải đường sông, đóng khung chữ nhật viền hoa. Thái độ coi rẻ của cha tôi đối với kiểu thông minh của tôi được lòng âu yếm điều chỉnh đủ mức để khiến tình cảm của ông, nói chung, đối với tất cả những gì tôi làm là một thứ độ lượng mù quáng. Cho nên cha không ngần ngại bảo tôi đi tìm lại một bài thơ văn xuôi tôi làm hồi xưa ở Combray sau một cuộc đi dạo trở về. Tôi đã viết bài thơ ấy với một niềm hứng khởi mà tôi cảm thấy nó ắt phải truyền sang người đọc. Nhưng chắc nó không chinh phục được ông De Norpois, bởi khi trả lại tôi, ông không nói lời nào. Mẹ tôi, rất tôn trọng công việc của chồng, rụt rè đến hỏi xem đã có thể dọn ăn được chưa. Mẹ sợ ngắt quãng một câu chuyện mà mẹ không có phận sự xen vào. Và quả vậy, cha tôi luôn luôn nhắc ông hầu tước nhớ một biện pháp hữu ích nào đó mà hai ông đã quyết định sẽ ủng hộ vào kỳ họp tới của ủy ban và cha tôi nhắc vậy bằng cái giọng đặc biệt mà hai đồng nghiệp có chung những kỷ niệm tạo nên bởi thói quen nghề nghiệp thường sẽ cùng có khi ở một môi trường khác - về điểm này, họ giống như hai cậu học trò - những kỷ niệm mà người khác không thể hiểu được, bởi thế họ xin lỗi khi nhắc tới chúng trước mặt mọi người. https://thuviensach.vn Nhưng ông De Norpois đã đạt đến trình độ luyện cho cơ mặt hoàn toàn độc lập, khiến ông có thể vẫn lắng tai mà không hề tỏ vẻ nghe thấy gì cả, thành thử cuối cùng, cha tôi đâm lúng túng: “Tôi đã nghĩ đến việc xin ý kiến ủy ban...”, cha tôi nói với ông De Norpois, sau một đoạn phi lộ dài dòng. Bấy giờ, từ gương mặt của bậc cao thủ quý tộc nãy giờ vẫn giữ nguyên vẻ bất động của một nhạc công chưa đến lượt bắt vào phần mình, phát ra theo nhịp đều đều một giọng cao nhưng lần này với thanh sắc khác, như chỉ để kết thúc câu nói đã bắt đầu: “Mà dĩ nhiên ông sẽ không ngần ngại triệu tập, nhất là vì từng cá nhân thành viên ủy ban ông đều biết và đều có thể dễ dàng di chuyển tới dự.” Dĩ nhiên, câu nói ấy, tự thân nó, không phải là một kết thúc phi thường gì lắm. Nhưng sự bất động trước đó đã làm nó nổi bật rõ nét như pha lê, cái cách bất ngờ gần như ranh mãnh mà cây piano, cho tới khi đó vẫn im bặt, bỗng cất tiếng đúng lúc, đáp lại tiếng cello ta vừa nghe thấy, trong một bản concerto của Mozart. “Này con, buổi biểu diễn ban ngày có làm con hài lòng không?” cha tôi hỏi lúc mọi người ngồi vào bàn ăn, nhằm tạo cơ hội cho tôi tỏ ra xuất sắc, nghĩ rằng phấn hứng của tôi đối với vở diễn sẽ khiến ông De Norpois nhận định tốt về tôi. “Cháu nó vừa đi xem La Berma biểu diễn về, chúng ta đã trao đổi về chuyện đó, ông nhớ chứ?” cha tôi quay về phía nhà ngoại giao, nói thêm bằng cái giọng ám chỉ, bí bí mật mật, đầy tính chuyên môn như khi nhắc đến một buổi họp ủy ban vậy. “Chắc cậu thích mê, nhất là nếu đây là lần đầu tiên cậu được xem La Berma diễn. Ông nhà đã rất lo ngại về hậu quả mà cuộc phá lệ nho nhỏ này có thể dội lại đối với tình trạng sức khỏe của cậu, vì theo ta nghĩ, cậu hơi yếu, hơi mỏng manh, phải không nào? Song ta đã phân tích điều hơn lẽ thiệt với ông nhà. Các nhà hát hiện nay không còn như cách đây hai mươi năm nữa. Chỗ ngồi thoải mái, không khí đổi mới, mặc dầu chúng ta còn phải cố gắng nhiều mới theo kịp Đức và Anh, hai nước ấy, về mặt này cũng như về nhiều mặt khác, đã vượt xa chúng ta. Ta chưa được xem La Berma diễn Phèdre, nhưng nghe nói là tuyệt vời. Còn cậu, tất nhiên là vui thích chứ?” https://thuviensach.vn Ông De Norpois, ngàn lần thông minh hơn tôi, ắt phải nắm được cái chân lý mà tôi không biết rút ra được từ diễn xuất của La Berma, ông sẽ chỉ ra cho tôi; lúc trả lời câu hỏi của ông, tôi sẽ xin ông nói cho biết chân lý ấy là thế nào; và như vậy ông sẽ minh chứng cho nỗi khao khát của tôi muốn được xem nữ diễn viên ấy biểu diễn. Tôi chỉ có một khoảnh khắc, tôi phải tận dụng cơ hội, hỏi trúng vào những điểm thiết yếu. Nhưng đó là những điểm nào? Tập trung chú ý hoàn toàn vào những cảm giác hỗn độn của mình, tuyệt nhiên không nghĩ tới chuyện làm ông De Norpois thán phục mình, mà chỉ mong sao moi được từ ông chân lý mình cầu ước, tôi không tìm cách thay thế những chữ không nghĩ ra nổi bằng những từ ngữ có sẵn, tôi đâm ấp úng và cuối cùng, để cố khích ông nói ra cái tuyệt vời của La Berma, tôi thú thật là tôi đã thất vọng. “Nhưng sao lại thế được,” cha tôi kêu lên, phiền muộn khi nghĩ rằng việc tôi thú nhận không hiểu giá trị của La Berma có thể gây ấn tượng tệ hại đối với ông De Norpois, “làm sao con có thể nói là con chẳng thích thú gì? Bà con đã kể rằng con không bỏ sót một lời nào của La Berma, hai mắt cứ trố ra, rằng cả rạp chỉ mình con như thế kia mà. “Vâng, thì con đã hết sức chú ý nghe thật kỹ để cố hiểu xem bà ấy đặc sắc ở chỗ nào. Rành là bà ấy rất tuyệt...” “Nếu bà ấy rất tuyệt thì con còn đòi hỏi gì nữa?” “Một trong những điều góp phần làm nên thành công của La Berma,” ông De Norpois vừa nói vừa cố ý quay sang phía mẹ tôi để khỏi có vẻ loại mẹ ra ngoài cuộc trò chuyện và để tận tụy làm tròn bổn phận xã giao đối với nữ chủ nhà, “đó là nhã thức hoàn hảo của bà trong việc chọn vai diễn, nhờ thế bao giờ bà cũng thành công thực sự, và đích đáng. Hiếm khi bà đóng những vai nhàng nhàng nhỡ nhỡ. Mọi người thấy đấy, bà chơi thẳng vai Phèdre. Vả chăng, cái nhã thức sành điệu ấy, ta có thể thấy ở trang phục và diễn xuất của bà. Mặc dầu bà đi lưu diễn rất thường xuyên và thành công ở Anh và Mỹ, nhưng cái tầm thường - tôi không nói của John Bull*, vì nói vậy là bất công, ít nhất đối với nước Anh thời Victoria, mà là của Chú Sam - không hề nhiễm https://thuviensach.vn sang bà. Không bao giờ ta bắt gặp ở bà những màu sắc quá lòe loẹt, những la thét quá mức. Rồi cái chất giọng tuyệt vời vốn hỗ trợ bà rất tốt được bà vận dụng đến mê hồn, tôi những muốn nói như một nhạc công chơi đàn vậy.” Mối quan tâm tôi dành cho diễn xuất của La Berma không ngừng tăng lên từ lúc buổi biểu diễn kết thúc vì nó không còn phải chịu sức nén ép và bó hẹp của thực tại; nhưng tôi cảm thấy cần phải tìm lý do để giải thích nó; hơn nữa, trong khi La Berma đang thủ vai trên sân khấu, mối quan tâm ấy nhắm vào, với cường độ ngang nhau, tất cả những gì bà cho mắt tôi nhìn thấy, tai tôi nghe thấy trong sự bất khả phân chia của đời sống; nó không tách rời và phân biệt rành rọt cái gì hết; cho nên, thật vui mừng khi phát hiện ra cho nó, mối quan tâm ấy, một nguyên nhân hợp lý trong những lời ca ngợi sự giản dị, nhã thức của nữ nghệ sĩ, nó lôi kéo những ca ngợi đó về mình bằng khả năng hấp thụ của nó, chiếm đoạt chúng như gã say bốc đồng vơ vào những hành động của người bên cạnh mà trong đó gã thấy có lý do để xúc động. “Đúng vậy,” tôi tự nhủ, “giọng bà mới đẹp làm sao, tuyệt nhiên không một tiếng la thét, trang phục mới giản dị làm sao, việc bà chọn diễn Phèdre mới thông minh làm sao! Không, mình không hề thất vọng.” Món thịt bò nấu đông với cà rốt được bưng ra, do Michel-Ange của bếp nhà chúng tôi bày trên những miếng tinh thể nước thịt đông to tướng nom như những khối thạch anh trong suốt. “Bà có một đầu bếp thượng hảo hạng thưa bà,” ông De Norpois nói. “Và đó không phải chuyện nhỏ đâu. Tôi ấy, hồi ở nước ngoài, tôi từng phải duy trì người ăn người ở trong nhà, tôi biết nhiều khi để tìm được một đầu bếp hoàn hảo là khó thế nào. Thật sự hôm nay ông bà đã đãi chúng tôi một bữa cỗ ra trò.” Và quả thật, Françoise, phấn hứng tột bậc với tham vọng làm thành công một bữa tối rốt cuộc đầy khó khăn đáng cho bác trổ tài để chiêu đãi một thượng khách, đã thôi không còn tốn công tốn sức làm thế khi https://thuviensach.vn chúng tôi ăn tối trong phạm vi gia đình, không mời khách và đã tìm lại được cái phong cách vô song của mình hồi ở Combray. “Đây là thứ mà ta không thể có được ngoài tiệm ăn, tôi muốn nói những tiệm ăn hạng nhất ấy: một món thịt bò nấu đông mà nước đông không có mùi keo còn thịt bò thì thơm vị cà rốt, thật tuyệt! Cho phép tôi được dùng tiếp,” ông vừa nói thêm vừa ra hiệu muốn được tiếp thêm nước đông. “Tôi những tò mò muốn được biết tài vua bếp Vatel* của ông bà khi xử lý một món hoàn toàn khác, chẳng hạn, món bò Stroganof*.” Để góp phần mình cho bữa tiệc thêm rôm rả, ông De Norpois kể cho chúng tôi nhiều chuyện mà ông thường hay “thết” các đồng nghiệp trong ngành, lúc thì dẫn những câu lố bịch của một chính khách quen thói dài dòng văn tự với những hình ảnh chẳng đâu vào đâu, khi lại nêu một mẫu câu súc tích đầy ý vị nào đó của một nhà ngoại giao tinh tế. Nhưng thật ra, đối với ông, cái tiêu chí phân biệt hai loại câu ấy tuyệt nhiên không giống cái tiêu chí mà tôi áp dụng vào văn chương. Khá nhiều sắc thái tôi không nắm được; những câu ông vừa viện dẫn vừa phá lên cười, tôi thấy chả khác gì lắm với những câu ông thấy là đặc sắc. Ông thuộc loại người thường nói về những tác phẩm tôi thích như sau: “Vậy là cậu hiểu ư? Ta thì thú thật là ta không hiểu, ta chưa được khai tâm”, nhưng hẳn tôi cũng có thể trả miếng ông như thế: tôi không nắm bắt được những gì ông thấy là trí tuệ hay ngu ngốc, hùng hồn hay khoa trương nói một câu đối đáp hay một diễn từ, và tôi chẳng thấy có lý do gì rõ ràng khiến bài này thì dở, bài kia thì hay, thành thử đối với tôi thứ văn chương ấy bí hiểm hơn, tối nghĩa hơn bất kỳ thứ văn chương nào. Tôi chỉ vỡ lẽ ra rằng trong chính trị, nhắc lại những gì mọi người đều nghĩ không hề chứng tỏ mình kém, mà còn là dấu hiệu của sự ưu việt. Khi ông De Norpois dùng một số từ ngữ la liệt trên mặt báo với cách phát âm mạnh mẽ, người ta cảm thấy chỉ riêng việc ông sử dụng chúng đã khiến chúng trở thành một hành động, mà là hành động khiến người ta phải bàn luận. https://thuviensach.vn Mẹ tôi rất trông chờ vào món xa lát dứa và nấm củ. Nhưng sau một khoảnh khắc xoáy cái nhìn của người quan sát vào tận bên trong món nộm, ông đại sứ lặng lẽ ăn với thái độ kín đáo xã giao, tránh không nói cho chúng tôi biết ông nghĩ gì. Mẹ tôi nài ông dùng thêm, ông De Norpois làm theo, nhưng thay vì khen ngon như chúng tôi hy vọng, ông chỉ nói: “Tôi xin tuân thủ, thưa bà, vì tôi thấy đây thật sự là một ukaz*. “Chúng tôi đọc báo thấy nói ngài từng trò chuyện hồi lâu với đức vua Théodose”, cha tôi nói. “Quả vậy, đức vua vốn có một trí nhớ hiếm thấy về diện mạo, vừa trông thấy tôi ngồi ở hàng ghế gần dàn nhạc, ngài đã nhớ ra là tôi từng có vinh dự được gặp Ngài nhiều hôm ở triều đình Bavière*, hồi ấy ngài không nghĩ đến ngai vàng của mình ở phương Đông (ông biết đấy, ngài được một đại hội châu Âu thỉnh tới ngự ở đó và thậm chí ngài đã do dự không biết có nên nhận lời hay không, xét rằng ngôi vương đó còn kém tầm một chút so với dòng dõi của ngài, cao quý nhất trong toàn châu Âu, nói về phương diện gia huy). Một sĩ quan hầu cận tới bảo tôi đến chào hoàng thượng và dĩ nhiên, tôi vội vã tuân theo.” “Ngài có hài lòng về kết quả chuyến thăm của đức vua không?” “Rất mãn ý! Người ta có thể phần nào lo ngại về cái cách một quốc vương còn trẻ như thế xử trí để thoát ra khỏi bước khó khăn ấy, nhất là trong tình hình phức tạp như hiện nay. Về phần tôi, tôi hoàn toàn tin tưởng ở ý thức chính trị của nhà vua. Nhưng tôi phải thú thật là kết quả đã vượt mong đợi của tôi. Bài diễn từ ngài đọc khi nâng cốc chúc mừng ở Điện Élysée, mà theo những thông tin tôi nhận được từ nguồn tuyệt đối đáng tin cậy là do ngài tự tay soạn, từ chữ đầu đến chữ cuối, diễn từ ấy hoàn toàn xứng đáng với mối quan tâm nó khơi dậy ở khắp nơi. Đó thật là một chiêu bậc thầy; hơi táo tợn một chút, tôi công nhận, nhưng xét cho cùng, tình thế như vậy thì phải táo bạo như vậy, cái đó hoàn toàn hợp lẽ thôi. Truyền thống ngoại giao tất nhiên là có mặt tốt, nhưng trong trường hợp cụ thể này, rốt cuộc, nó khiến đất nước của ngài và https://thuviensach.vn đất nước chúng ta sống trong một bầu không khí kín mít đã trở nên không thở được nữa. Thì đây! Một trong những cách để thay mới không khí - dĩ nhiên, đó là cách mà ta không thể khuyến cáo, nhưng đức vua Théodose có thể tự cho phép - đó là đập vỡ các cửa kính. Và ngài đã làm thế với thái độ vui vẻ khiến mọi người đều hoan hỉ, và hơn nữa, với sự chính xác trong cách dùng từ mà ở đó người ta nhận ra ngay ngài quả thuộc về dòng dõi các bậc quân vương học vấn cao siêu qua người mẹ. Ngài chắc chắn rằng khi ngài nhắc tới những ‘tương hợp’ liên kết nước ngài với nước Pháp, từ này, tuy ít được dùng trong ngôn ngữ ngoại giao, song thật đắt lạ lùng. Cậu thấy là văn chương không hề gây hại, ngay cả trong ngoại giao, ngay cả trên một ngai vàng, ông quay sang nói thêm với tôi. Người ta nhận thấy điều đó từ lâu, đã đành thế, và quan hệ giữa hai cường quốc trở nên rất tốt. Tuy nhiên, điều đó vẫn cần được phát ngôn. Người ta chờ đợi cái từ đó, và nó đã được lựa chọn tuyệt vời, ông thấy nó đã tác động như thế nào. Về phần tôi thì tôi vỗ cả hai tay.” “Hẳn là bạn của ngài, ông De Vaugoubert, người chuẩn bị cho sự thắt chặt quan hệ từ nhiều năm nay, đã rất hài lòng.” “Vâng, nhất là vì đức vua muốn làm cho ông ta bất ngờ, ngài vốn quen làm thế mà. Vả chăng, tất cả mọi người đều hoàn toàn bất ngờ, từ bộ trưởng Ngoại giao của ngài trở đi, ông này, theo như người ta nói với tôi, không thích thế lắm. Người ta kể rằng khi có người báo cho ông biết chuyện này, ông đã đáp rất rành rọt với giọng đủ lớn để những người bên cạnh nghe thấy: ‘Tôi không được hỏi ý kiến, cũng chẳng được báo trước’, bằng cách ấy, nhấn rõ rằng ông phủi mọi trách nhiệm trong sự kiện này. Phải thừa nhận rằng sự kiện đó đã gây xôn xao ầm ĩ và tôi không dám khẳng định, ông nói thêm với một nụ cười ranh mãnh, rằng một số đồng nghiệp của tôi, lấy an nhàn làm đầu, có khỏi bị khuấy động trong yên tĩnh của họ không. Còn về Vaugoubert, ông biết đấy, ông ta đã bị công kích dữ dội vì chính sách xích lại gần nước Pháp, và bố ông ta là một người nhạy cảm, một trái tim cao nhã nên điều đó càng khiến ông ta đau đớn. Tôi có thể quả quyết chứng thực như thế vì, https://thuviensach.vn tuy ông ta ít tuổi hơn tôi nhiều, song tôi đã tiếp xúc nhiều với ông ta, chúng tôi là bạn cố tri và tôi biết ông ta rất rõ. Vả chăng, ai mà không biết ông ta? Đó là một tâm hồn trong suốt như pha lê. Thậm chí đó là khuyết điểm duy nhất người ta có thể trách cứ ông ta: trái tim một nhà ngoại giao đâu cần phải trong suốt như thế. Mặc dầu thế, người ta vẫn bàn tới chuyện phái ông ta sang Rome, điều này tuy là một bước thăng tiến đẹp đẽ, song lại là một thách thức lớn. Nói riêng với nhau, tôi nghĩ, tuy Vaugoubert không hề có tham vọng gì, nhưng điều đó hẳn vẫn sẽ làm ông ta rất hài lòng và ông ta sẽ tuyệt nhiên không khước từ ly rượu lễ ấy đâu. Có thể ông ta sẽ làm nên kỳ tích ở đó cũng nên; ông ta là ứng cử viên vào Consulta* và về phần mình, tôi thấy ông ta, với tính cách rất nghệ sĩ như thế, rất hợp với khung cảnh Cung điện Farnèse* và bảo tàng tranh anh em nhà Carrache*. Dường như không ai ghét nổi ông ta; nhưng xung quanh vua Théodose, có cả một bè lũ ít nhiều thần phục Wilhelmstrasse* vốn luôn tìm mọi cách thọc gậy bánh xe gây trở ngại cho ông ta, và được bọn chúng ngoan ngoãn nghe theo từng gợi ý. Vaugoubert không chỉ phải đối phó với những mánh lới hành lang, mà còn phải đương đầu với những lăng mạ của bọn bồi bút, bọn này, vốn hèn nhát như mọi tên viết báo thuê, về sau lại chính là những kẻ đầu tiên xin giảng hòa, nhưng trong khi chờ đợi, chúng không ngần ngại tung ra, chống lại người đại diện cho chúng ta, những cáo buộc ngu xuẩn của những kẻ vô lương tâm. Trong suốt hơn một tháng, những kẻ thù của Vaugoubert đã diễu quanh ông ta điệu nhảy chiến thắng*, ông De Norpois nhấn mạnh mấy tiếng cuối này. Nhưng một người được báo trước thường lợi hại gấp đôi; những phỉ báng ấy, ông ta đã lấy chân hất đi, ông nói thêm, càng mạnh mẽ hơn, với ánh mắt dữ tợn đến nỗi chúng tôi ngừng ăn một lúc. Như một câu phương ngôn Ả Rập rất hay: ‘Chó cứ sủa, đoàn người cứ đi.’” Sau khi ném ra lời dẫn đó, ông De Norpois ngừng lại, đưa mắt nhìn chúng tôi để nhận định hiệu quả của nó đối với chúng tôi. Quả là một hiệu quả lớn: chúng tôi đều biết có câu phương ngôn ấy; năm đó, những người sáng giá đều dùng nó thay vì câu: “Kẻ nào gieo gió thì gặt bão”, câu này, vốn không có sức sống dai dẳng, bền https://thuviensach.vn bỉ như câu: “Lao động vì vua Phổ*”, nên đã đến lúc cần phải “nghỉ”. Bởi vì văn hóa của những con người lỗi lạc là thứ văn hóa xen kẽ nhau theo chu kỳ, thường là ba năm thay đổi một lần. Dĩ nhiên, không nhất thiết phải có những viện dẫn loại này, mà ông De Norpois rất giỏi vận dụng để điểm xuyết trong những bài ông viết cho Tạp chí Hai Thế Giới, thì những bài ấy mới có vẻ vững vàng và giàu thông tin. Ngay cả không có những viện dẫn ấy điểm tô, chỉ cần vào đúng thời điểm thích hợp, điều mà ông không khi nào bỏ sót, ông De Norpois hạ bút viết: “Hoàng cung Saint-James* không phải nơi cuối cùng cảm thấy hiểm họa,” hay “Tình cảnh vô cùng náo động ở Pont-aux-Chantres, nơi người ta dõi theo bằng con mắt lo lắng chính sách ích kỷ nhưng khôn khéo của nền quân chủ hai đầu*,” hay “Một tiếng kêu báo động cất lên từ Montecitorio*,” hay nữa “Cái trò chơi hai mặt muôn thuở ấy đúng là thói cách của Ballplatz*.” Qua cách biểu đạt như vậy, độc giả “ngoại đạo” cũng nhận ra ngay và thán phục nhà ngoại giao chuyên nghiệp. Nhưng điều khiến người ta nói rằng ông còn hơn thế nữa, văn hóa của ông còn cao siêu hơn, đó là cách ông vận dụng hợp lý những câu dẫn mà mẫu mực hoàn chỉnh hồi ấy vẫn là: “Hãy cho tôi thấy các vị làm chính trị tốt, tôi sẽ cho các vị thấy tôi làm tài chính tốt như thế nào, như nam tước Louis* thường nói.” (Dạo ấy, người ta còn chưa du nhập từ phương Đông câu này: “Trong hai địch thủ, chiến thắng thuộc về kẻ nào chịu đựng hơn người kia mười lăm phút, như người Nhật nói.”) Danh tiếng đại học sĩ ấy, cộng với cái tài thật sự trong việc che giấu thủ đoạn dưới tấm mặt nạ dửng dưng, đã khiến ông De Norpois được bầu vào Viện Hàn lâm Khoa học đạo đức. Và một vài người thậm chí còn nghĩ ông xứng đáng có chân trong Viện Hàn lâm Pháp, vào cái hôm mà vì muốn chỉ ra rằng cách đạt tới một thỏa thuận với Anh chính là siết chặt liên minh với Nga, ông đã không ngần ngại viết: “Các vị ở Quai d’Orsay*hãy biết rằng từ nay trở đi, ở tất cả sách giáo khoa về địa lý còn thiếu sót về mặt này, người ta phải dạy thêm rằng, trong kỳ thi tú tài, mọi thí sinh sẽ bị đánh trượt không thương tiếc nếu không biết: https://thuviensach.vn ‘Nếu mọi con đường đều dẫn tới Rome, thì ngược lại, con đường từ Paris đến London nhất thiết phải qua Pétersbourg’.” “Tóm lại,” ông De Norpois nói tiếp với cha tôi, “Vaugoubert đã giành được ở đó một thành công tốt đẹp, thậm chí còn vượt cả dự tính của ông ta. Quả vậy, ông ta vốn chỉ chờ đợi một lời chào mừng chỉn chu (điều đó, sau những đám mây che phủ mấy năm gần đây, đã là tốt lắm rồi) chứ không đòi hỏi gì hơn. Nhiều người trong đám cử tọa hôm ấy đã cam đoan với tôi rằng nếu chỉ đọc lấy bằng mắt lời chào mừng ấy thì không thể hình dung hiệu quả nó đã gây nên, nhưng nhà vua, vốn là bậc thầy về nghệ thuật hùng biện, đã xướng lên một cách tuyệt vời, rành rẽ từng chi tiết, nhấn mạnh mọi ý đồ, mọi nét tinh tế*. Về điểm này, có người kể với tôi một sự việc khá ý vị, một lần nữa làm nổi bật ở đức vua Théodose cái thiện ý trẻ trung đã khiến ngài được bao người mến mộ. Người ta khẳng định với tôi rằng đúng vào lúc thốt ra hai tiếng ‘tương hợp’, cái từ thâu tóm cả tinh thần đổi mới lớn lao của bài diễn từ và một thời gian dài nữa, rồi ông xem, sẽ còn là đầu đề bàn luận ở các sứ quán, Hoàng thượng xoay nửa người về phía Vaugoubert (ngài đoán trước niềm vui mà điều đó sẽ mang đến cho vị đại sứ của chúng ta bởi ông ta sắp thấy những nỗ lực của mình đơm hoa kết trái, thấy mơ ước của mình trở thành sự thực, có thể nói vậy, tóm lại, đạt tới thành công tột đỉnh), và đăm đăm nhìn ông ta bằng đôi mắt cuốn hút của dòng họ Oettingen*, nhấn mạnh cái từ ‘tương hợp’ được chọn rất đắt và do đó là một sáng tạo đích thực, bằng một giọng khiến cho tất cả mọi người biết rằng nó được dùng với ý thức chủ động và hoàn toàn thấu hiểu tình hình. Hình như Vaugoubert phải khó khăn lắm mới nén được xúc động và xin thú thật là trong một chừng mực nào đó, tôi thông cảm với ông ta. Thậm chí một nhân vật hoàn toàn đáng tin cậy còn rỉ tai tôi rằng sau bữa tiệc, khi hoàng thượng ở giữa một nhóm nhỏ, ngài đã xáp đến bên Vaugoubert rồi rỉ tai ông ta: ‘Hầu tước thân mến, ngài có vừa lòng với học trò của mình không?’ Chắc chắn là một lời chào mừng như thế, ông De Norpois kết luận, còn hiệu quả hơn hai https://thuviensach.vn mươi năm thương thuyết để siết chặt những ‘tương hợp’ giữa hai nước, theo cách nói tuyệt đẹp của vua Théodose II*. Đó chỉ là một từ, thì cứ cho là thế nếu ông muốn, nhưng ông đã thấy nó phát huy tác dụng như thế nào, như báo chí toàn châu Âu phản ánh, đánh thức sự quan tâm như thế nào, dội lên một âm thanh mới mẻ như thế nào. Vả chăng, nó rất đúng với phong cách của nhà vua. Tôi sẽ không bốc đến mức nói với ông rằng ngày nào ngài cũng tìm ra những viên kim cương tinh khiết như thế. Nhưng rất hiếm khi trong những diễn từ soạn thảo công phu, thậm chí cả trong lúc trò chuyện ngẫu hứng, ngài không để lại dấu ấn - tôi những muốn nói, ngài không in đậm dấu ấn của mình - bằng một từ sắc bén. Về chuyện này, ông không thể kết tội tôi thiên vị, bởi tôi là kẻ thù của mọi ‘cách tân’ kiểu này. Chín mươi chín phần trăm những sáng tạo kiểu ấy đều nguy hiểm.” “Vâng, tôi nghĩ bức điện gần đây của hoàng đế nước Đức không hợp khẩu vị ngài,” cha tôi nói. Ông De Norpois ngước mắt lên trời như muốn nói: Ô! Cái ông hoàng đế ấy! “Trước hết, đó là một hành vi vô ơn. Đó còn hơn cả một tội ác*, đó là một sai lầm ngu xuẩn, tôi cho là khổng lồ! Hơn nữa nếu không ai ngăn lại, con người đã đuổi Bismarck đi rất có thể sẽ dần dà loại bỏ toàn bộ chính sách của Bismarck, và lúc ấy sẽ là hỗn mang, không biết đi tới đâu!*” “Thưa ngài, nhà tôi bảo có lẽ một mùa hè nào đó, ngài sẽ kéo ông ấy sang thăm Tây Ban Nha, tôi nghe vậy mừng quá.” “Vâng, chính thế, đó là một dự định hoàn toàn hấp dẫn khiến tôi rất thú. Tôi rất thích cùng ông thực hiện chuyến đi đó, ông bạn thân mến. Và bà, bà đã tính sử dụng kỳ nghỉ như thế nào, thưa bà?” “Có lẽ tôi sẽ đi Balbec với con trai, tôi cũng chưa biết chắc.” “À! Balbec thật dễ chịu, tôi đã qua đó cách đây mấy năm. Người ta đã bắt đầu xây dựng ở đấy những biệt thự rất duyên dáng; tôi nghĩ bà sẽ https://thuviensach.vn thích nơi ấy. Nhưng cho phép tôi hỏi bà điều gì đã khiến bà chọn Balbec?” “Con trai tôi rất muốn được thăm một số nhà thờ ở trong nước, đặc biệt là nhà thờ Balbec. Tôi hơi ngại cho sức khỏe của cháu phải trải những mệt nhọc trên đường đi và nhất là trong thời gian lưu trú tại đó. Nhưng tôi được biết người ta vừa xây một khách sạn hảo hạng ở đó cháu có thể sống trong những điều kiện tiện nghi mà thể trạng của cháu đòi hỏi.” “A! Tôi phải báo tin này cho một người, bà ấy ắt không coi nhẹ chuyện đó*.” “Nhà thờ Balbec thật tuyệt vời, phải không thưa ngài?” tôi hỏi, nén nỗi buồn khi được biết một trong những nét hấp dẫn của Balbec là những biệt thự đỏm dáng.” “Không, nhà thờ thì không tồi, nhưng không thể so sánh được với những đại giáo đường ở Reims, ở Chartres vốn là những trang sức trau chuốt và, theo thị hiếu của tôi, không thể so với nhà thờ Sainte Chapelle ở Paris, viên ngọc trai của tất cả.” “Nhưng nhà thờ Balbec có phần theo kiến trúc Roman phải không ạ?” “Quả vậy, nó thuộc phong cách Roman* vốn tự thân đã cực kỳ lạnh lùng và không có dấu hiệu gì báo trước cái thanh nhã và phóng túng của các kiến trúc sư Gothic có thể giũa đá như dệt đăng ten vậy. Nhà thờ Balbec đáng đến thăm nếu ta tới vùng đó, nó khá kỳ lạ; nếu vào một ngày mưa, không biết làm gì, cậu có thể vào đó xem mộ Tourville.” “Hôm qua, ngài có dự buổi tiệc chiêu đãi của Bộ Ngoại giao không? Tôi thì không đến được,” cha tôi hỏi. “Không”, ông De Norpois tủm tỉm cười đáp, “thú thật tôi đã bỏ buổi tiệc để đến dự một tối vui thuộc loại khác. Tôi đã ăn tối ở nhà một phụ https://thuviensach.vn nữ mà có lẽ ông từng nghe nói đến, Madame Swann kiều diễm.” Mẹ tôi cố nén một thoáng rùng mình: vốn mau mắn nhạy cảm hơn, mẹ tôi đã sợ thay cho chồng cái điều phật ý mà lát sau cha tôi mới cảm thấy. Những điều khó chịu đến với cha tôi, mẹ tôi là người đầu tiên cảm nhận, giống như những tin xấu về Pháp thường được biết sớm hơn ở nước ngoài, trước khi lan truyền trong nước. Nhưng vì tò mò muốn biết vợ chồng Swann thường tiếp những người loại nào, mẹ tôi hỏi ông De Norpois xem ông đã gặp những ai ở đấy. “Lạy Chúa tôi..., đó là cái nhà mà tôi thấy hình như khách khứa chủ yếu là...các ông. Có mấy ông đã có gia đình, nhưng tối hôm ấy, vợ họ ốm, không đến được,” ông đại sứ trả lời, giấu sự tinh quái dưới vẻ hồ hởi, đưa mắt dịu dàng và kín đáo nhìn mọi người xung quanh, làm ra bộ tiết chế, song thực tế càng tăng thêm phần ranh mãnh. “Tuy nhiên,” ông nói thêm, “tôi phải nói cho thật công bằng rằng cũng có cả phụ nữ, nhưng...nói thế nào nhỉ...họ thuộc giới có khuynh hướng Cộng hòa hơn là giới của Swann (ông phát âm là Svann). Ai mà biết được? Một ngày nào đó, có thể đây sẽ là một salon chính trị hay văn chương cũng nên. Vả chăng, họ có vẻ bằng lòng như vậy. Tôi thấy Swann thậm chí còn tỏ ra hơi quá. Ông ta kể tên những người mời vợ chồng mình tới thăm nhà vào tuần sau, những người chẳng đáng để ông ta hãnh diện được làm thân một cách thiếu dè dặt, thiếu nhã thức, hầu như thiếu tế nhị, điều khiến tôi ngạc nhiên ở một người tinh tế như ông ta. Ông ta nhắc đi nhắc lại: ‘Chúng tôi không có lấy một tối rảnh’ như thể đó là một vinh dự, đặc vẻ hãnh tiến, mà ông ta đâu phải hạng người ấy. Bởi vì Swann có rất nhiều ông bạn, thậm chí cả bà bạn, và không hề quá lời, cũng chẳng muốn phạm điều gì thóc mách, tôi nghĩ mình có thể nói, không phải tất cả, cũng không phải đại đa số, nhưng ít nhất cũng có một bà thuộc loại đại phu nhân quyền quý*, tỏ ra không hoàn toàn phản đối ý tưởng giao du với Madame Swann, trong trường hợp ấy, chắc không ít con cừu của Panurge* sẽ làm theo. Nhưng dường như Swann không thử tiến hành vận động gì theo hướng ấy. Sao? Lại thêm một chiếc pút đinh kiểu Nesselrode* nữa! Sau một bữa tiệc kiểu https://thuviensach.vn Lucullus* như thế này, tôi có đi điều trị bằng suối nước khoáng ở Carlsbad để bình phục lại, cũng không thừa. Có lẽ Swann đã cảm thấy có quá nhiều trở lực phải vượt qua. Cuộc hôn nhân đã không gây được thiện cảm, đó là cái chắc. Người ta đã nhắc tới gia sản của bà vợ, rõ là chuyện bịa đặt. Dù sao, tất cả những cái đó xem ra chẳng dễ chịu chút nào. Thêm nữa, Swann có một bà cô cực kỳ giàu và rất được quý trọng, vợ của một ông có thể gọi là một thế lực về mặt tài chính. Không những bà ấy từ chối không chịu tiếp Madame Swann, mà thậm chí còn mở một chiến dịch chính quy để khiến tất cả bạn bè và người quen cũng làm thế. Tôi nói vậy không có nghĩa là không một người Paris nào trong giới giao tế bỏ lỡ dịp thiếu tôn trọng đối với Madame Swann... Không, trăm lần không! Vả lại, ông chồng là người sẵn sàng chấp nhận thách thức. Dù sao đi nữa, cũng có điều kỳ lạ, đó là: Swann quen biết rất nhiều người trong đó có những người thuộc loại chọn lọc nhất, vậy mà ông ta lại tỏ ra vồn vã biết mấy với một giới mà dùng chữ nhẹ nhất cũng phải gọi là hỗn tạp. Là người biết ông ta từ xưa, tôi thú thật là mình cảm thấy vừa ngạc nhiên vừa buồn cười khi thấy một người có học như thế, hợp mốt như thế trong những nhóm tinh lọc nhất, lại đi nồng nhiệt cảm ơn tay chánh văn phòng của bộ trưởng Bưu điện vì đã quá bộ đến ‘tệ xá’ và còn hỏi y liệu Madame Swann có được phép đến thăm vợ y. Tuy nhiên, ông ta hẳn phải thấy mình lạc lõng; rõ ràng đó không còn là cái thế giới quen thuộc ngày xưa nữa. Ấy thế nhưng, tôi không nghĩ Swann khổ sở. Đành rằng trong những năm trước khi cưới, người vợ đã có những mánh xấu xa để tống tiền, như không cho Swann gặp con gái mỗi khi ông từ chối bà ta một khoản gì đó. Swann tội nghiệp, tinh tế bao nhiêu thì cũng ngây thơ chừng nấy, mỗi lần thấy vắng con bé lại chỉ cho là do một sự trùng hợp nào đó và không muốn thấy sự thật. Với lại, bà ta còn gây sự với Swann liên tục đến nỗi người ta đã nghĩ rằng khi nào bà ta đạt được mục đích, trở thành vợ ông ta, sẽ chẳng có gì ngăn cản nổi bà ta nữa và cuộc sống của họ sẽ là địa ngục. Ấy thế mà điều ngược lại đã xảy ra. Người ta đùa cợt nhiều, thậm chí còn cười ngặt nghẽo, về cái cách Swann khen vợ mình. Dĩ nhiên, người https://thuviensach.vn ta không yêu cầu ông ta - ít nhiều ông ta cũng phải biết là mình bị... (ông lạ gì cái chữ của Molière*) - phải công bố với bàn dân thiên hạ* là thế, nhưng dù sao người ta cũng thấy ông ta quá xá khi bốc vợ mình lên thành một hiền thê tuyệt diệu. Vậy mà không đến nỗi sai như người ta tưởng. Xét theo cung cách của bà ta, không phải cái cung cách mà tất cả các ông chồng đều thích - vả chăng, nói riêng với nhau, tôi thấy khó tin là Swann, vốn biết Odette từ lâu và chẳng ngu gì, lại mù tịt - thì rõ ràng không thể chối cãi rằng bà ta cũng thương yêu chồng. Tôi không nói rằng bà ta không phù phiếm và bản thân Swann cũng chẳng từ cơ hội tỏ ra sớm nắng chiều mưa, như miệng lưỡi thiên hạ vẫn đồn thổi thế. Nhưng bà ta biết ơn Swann về những gì ông ta đã làm vì mình, và trái với lo ngại mọi người cảm thấy, bà ta dường như trở nên dịu dàng như một thiên thần.” Sự thay đổi ấy có lẽ cũng không đến mức phi thường như ông De Norpois nghĩ. Odette không nghĩ rằng cuối cùng Swann sẽ lấy mình. Mỗi lần, với dụng ý thăm dò, bà báo cho Swann biết một ông rất đàng hoàng vừa cưới người tình, bà thấy ông giữ vẻ mặt lạnh băng và cùng lắm, nếu bà gọi giật ông mà hỏi thẳng: “Vậy anh không thấy thế là rất tốt, cái việc ông ta làm đối với một người đàn bà đã dâng hiến tuổi xuân cho ông ta, là rất đẹp sao?”, thì ông cũng chỉ trả lời khô khốc: “Nhưng anh có bảo với em chuyện đó là dở đâu, mỗi người hành động theo ý mình.” Thậm chí, bà gần như tin rằng Swann có thể bỏ hẳn mình, như ông đã nói thế trong những lúc nổi nóng, vì mới đây bà đã nghe một nữ điêu khắc gia tuyên bố: “Đàn ông có thể giở mọi trò, họ tệ lắm”, và nhận định bi quan mà sâu sắc ấy gây ấn tượng mạnh đối với bà đến nỗi bà lấy đó làm châm ngôn của mình, tiện đâu bà cũng nhắc lại với một vẻ chán nản như muốn nói: “Rốt cuộc, chẳng có gì là không thể, vận tôi nó thế ấy mà.” Và do đó, câu châm ngôn lạc quan cho tới khi đó vẫn dẫn dắt Odette trong cuộc sống: “Mình có thể làm mọi chuyện với những anh đàn ông si mê mình, họ ngốc lắm”, mất hết giá trị, cái câu châm ngôn thường thể hiện trên nét mặt bà bằng một cái https://thuviensach.vn nháy mắt giống như cái nháy mắt thường đi kèm với những câu đại loại như: “Đừng sợ, anh ta chẳng dám đập gì đâu.” Trong thời gian này, một trong số bạn gái của Odette cưới một người đàn ông cặp với cô ta còn chưa lâu bằng chính bà cặp với Swann, cũng chưa có con với nhau, hiện nay tương đối được trọng vọng, được mời dự những vũ hội ở điện Élysée, Odette cám cảnh tự hỏi không biết cô ta nghĩ sao về thái độ của Swann. Một người tư vấn sâu sắc hơn ông De Norpois ắt sẽ có thể “chẩn” chính xác rằng chính cái cảm giác tủi phận và xấu hổ ấy đã khiến Odette trở nên hay cau có, rằng cái tính cách khó chịu bà biểu lộ không phải là bản chất, không phải một chứng bệnh vô phương cứu chữa, và ắt dễ dàng tiên đoán được điều đã xảy ra, cụ thể là một chế độ mới, chế độ vợ chồng, sẽ chấm dứt nhanh chóng gần như bởi phép mầu những sự cố đáng buồn xảy ra hằng ngày nhưng tuyệt nhiên không hề hữu cơ ấy. Tất cả mọi người đều ngạc nhiên về đám cưới ấy và chính điều đó cũng đáng ngạc nhiên. Hẳn là không mấy ai hiểu được tính chất thuần túy chủ quan của cái hiện tượng gọi là tình yêu và cái cách nó tạo nên một nhân vật phụ, khác biệt với người mang cùng họ với ta ở ngoài đời, mà đa phần những yếu tố cấu thành nhân vật đó đều rút ra từ chính ta. Cho nên chẳng mấy ai có thể coi là tự nhiên cái tầm vóc đồ sộ rốt cuộc ta nhận ra ở một con người không phải là một với người họ nhìn thấy. Tuy nhiên, dường như về phần Odette, ta có thể thấy rằng mặc dù bà không bao giờ hiểu được hoàn toàn trí tuệ của Swann - dĩ nhiên rồi - nhưng ít nhất, bà cũng biết hết đầu đề, mọi chi tiết công việc của ông, đến mức cái tên Ver Meer cũng quen thuộc với bà như tên người thợ may của bà; về Swann, bà thấu hiểu triệt để những nét cá tính mà mọi người khác trên đời không biết hoặc cho là lố bịch, những nét mà chỉ một người tình, một người em gái mới nắm được hình ảnh chân thật và thân thương trong lòng mình; và chúng ta thường rất gắn bó với những nét cá tính ấy, kể cả những nét mà chúng ta muốn sửa đổi nhất, đến nỗi khi một người đàn bà, rốt cuộc, đâm quen với chúng, với thái độ khoan dung và thân ái giễu cợt, giống như bản thân chúng ta và những người thân của chúng ta đã quen với chúng, thì chính vì thế mà mối dan díu https://thuviensach.vn lâu ngày nhuốm một chút gì dịu ngọt và mãnh liệt của tình cảm gia đình. Những mối dây gắn bó ta với một con người trở nên thiêng liêng khi người đó đặt mình vào cùng một quan điểm với ta để nhận định một khuyết tật của ta. Và trong những nét đặc biệt đó, có những nét thuộc về cả trí tuệ lẫn tính cách của Swann nhưng vì dù sao đi nữa vẫn đều bắt nguồn từ tính cách, nên Odette dễ dàng nhận ra hơn. Bà phàn nàn rằng những nét đặc biệt đó, vốn biểu hiện rất nhiều trong những bức thư ông viết hoặc khi ông trò chuyện, lại ít lộ rõ trong những văn phẩm và những công trình nghiên cứu của Swann đã xuất bản. Bà khuyên ông nên thể hiện chúng nhiều hơn. Bà những muốn thế bởi đó là những nét bà ưng nhất ở ông, nhưng vì lý do khiến bà ưng chúng là bởi chúng đúng với con người ông nhất, nên có lẽ bà không sai khi muốn thấy chúng trên những gì ông viết. Cũng có lẽ bà nghĩ rằng những tác phẩm sinh động, ngoài việc đem lại thành công cho Swann, còn khiến bà có thể đạt tới cái điều mà việc lui tới nhà vợ chồng Verdurin đã dạy cho bà biết đặt lên trên tất cả: một salon cho riêng mình. Trong số những người cho cái loại hôn nhân này là lố bịch, những người mà nếu đó là trường hợp của bản thân mình, cũng sẽ tự hỏi: “Liệu ông De Guermantes sẽ nghĩ gì, liệu Bréauté sẽ nói gì, khi mình cưới tiểu thư De Montmorency?”, trong số những người có cái kiểu lý tưởng xã hội đó, nếu là hai mươi năm trước, hẳn là sẽ có cả chính Swann, cái anh chàng Swann đã khốn khổ xoay xở để được nhận vào Hội Jockey, cái anh chàng hồi đó đã tính làm một đám cưới linh đình, cuộc hôn nhân đó, bằng cách củng cố vị thế của chàng, sẽ dứt điểm khiến chàng trở thành một trong những người quan trọng nhất Paris. Có điều, cũng như mọi hình ảnh khác, muốn khỏi bị tàn héo và xóa mất hẳn, những hình ảnh biểu hiện cuộc hôn nhân ấy đối với người trong cuộc cần phải được tiếp dương từ bên ngoài. Mơ ước cuồng nhiệt nhất của ta là làm nhục kẻ đã xúc phạm ta. Nhưng nếu ta chẳng còn bao giờ nghe nói đến hắn nữa vì hắn đã sang nước khác, thì rốt cuộc, kẻ thù của ta sẽ chẳng còn quan trọng gì nữa. Nếu trong hai mươi năm, ta thấy mất tăm những người mà vì họ, ta những muốn gia nhập Câu lạc bộ Jockey https://thuviensach.vn hay học viện, thì cái triển vọng trở thành thành viên của một trong hai nhóm đó chẳng còn gì là cám dỗ nữa. Vậy mà, chẳng kém gì một sự rút về ẩn dật, một chứng bệnh hay một sự cải giáo, một mối quan hệ kéo dài cũng thay thế những hình ảnh cũ bằng những hình ảnh khác. Khi lấy Odette, Swann không phải khước từ những tham vọng chốn xã hội thượng lưu, bởi vì những tham vọng ấy, Odette đã tách ông khỏi chúng từ lâu rồi, theo nghĩa tinh thần của từ đó. Vả chăng, nếu không thế, thì ông lại càng đáng khâm phục. Thông thường, những cuộc hôn nhân tai tiếng lại là những cuộc hôn nhân được đánh giá cao hơn cả, chính vì chúng bao hàm sự hy sinh một vị thế ít nhiều cao sang để đổi lấy một cuộc sống êm đềm thuần túy riêng tư (thật vậy, người ta không thể gọi một cuộc hôn nhân vì tiền là đê nhục vì không có cuộc kết đôi nào trong đó một bên được bán cho bên kia mà cuối cùng cặp đó không được tiếp nhận trong giới giao tế, dù chỉ là sức nặng của truyền thống và theo biết bao tiền lệ, cũng là để tránh có hai chuẩn định giá). Mặt khác, có thể là Swann, với tính cách nghệ sĩ, nếu phải với tính cách một kẻ đồi bại, dù sao cũng cảm thấy một chút khoái lạc đê mê nào đó khi thử nghiệm một cuộc lai giống như những đệ tử của Mendel* thường thực hành hay như trong những trường hợp được kể lại trong thần thoại, ghép mình với một người khác chủng, một công chúa hay một ả giăng há, tạo thành hoặc một kết phối vương giả, hoặc một cặp so le. Trên thế giới này, chỉ có một người làm ông bận tâm mỗi khi nghĩ đến chuyện có thể cưới Odette, đó là nữ công tước De Guermantes, mà đó không phải là do thói đua đòi làm sang. Trái lại, về đại phu nhân này, Odette chẳng hề lo, mà chỉ nghĩ tới những người có địa vị kề sát trên bản thân bà, chứ hơi đâu tính đến một cõi mơ hồ như vậy. Nhưng Swann, trong những giờ phút mơ mộng thấy Odette trở thành vợ mình, nhất nhất đều mường tượng đến cái lúc đưa Odette và nhất là con gái họ đến chào quận chúa Des Laumes chẳng bao lâu nữa sẽ thành nữ công tước De Guermantes sau khi ông bố chồng chết. Ông không muốn giới thiệu vợ và con gái với nhà nào khác, ông xúc động khi hình dung ra toàn bộ cảnh ấy - nữ công tước nói với Odette về ông ra sao, Odette https://thuviensach.vn trò chuyện với phu nhân De Guermantes những gì, bà này âu yếm, chiều chuộng Gilberte như thế nào khiến ông lấy làm tự hào - đến nỗi ông xướng to lên những lời đối thoại do ông tự đặt ra. Ông hình dung diễn ra trước mắt mình màn giới thiệu tưởng tượng ấy với chi tiết cụ thể như một người dự tính sẽ dùng tiền như thế nào nếu trúng một giải xổ số mà anh ta tùy tiện tự ấn định giá trị bao nhiêu. Trong chừng mực mà động lực khiến ta có thể đi đến một quyết định, là một hình ảnh đi kèm với quyết định ấy, ta có thể nói sở dĩ Swann cưới Odette, đó là để có thể giới thiệu bà ta cùng Gilberte với nữ công tước De Guermantes mà không có ai ở đó và nếu cần, mãi mãi chẳng ai biết. Ta sẽ thấy cái tham vọng phù hoa duy nhất mà Swann ước muốn cho vợ và con gái mình ấy lại đích thị là thứ mà một quy ước cấm ông không được thực hiện, quy ước này có tính chất phủ quyết tuyệt đối đến nỗi đến khi chết, Swann vẫn không hình dung được liệu có bao giờ bà nữ công tước gặp hai mẹ con không. Ta cũng sẽ thấy là, ngược lại, sau khi Swann qua đời, chính nữ công tước De Guermantes đã kết thân với Odette và Gilberte. Và có lẽ - trong chừng mực ông coi trọng một chuyện vặt như thế - khôn ngoan sáng suốt ra thì ông đã chẳng nhìn tương lai quá u ám về mặt này và đã tin vào khả năng là cuộc gặp mặt mong muốn sẽ diễn ra khi ông không có mặt ở đó để tận hưởng niềm vui. Vận động của quan hệ nhân quả, rốt cuộc, mang đến hầu hết mọi hệ quả có thể và do đó, cả những hệ quả mà người ta nghĩ là ít có khả năng xảy ra nhất, vận động ấy đôi khi đã chậm, lại bị làm chậm thêm bởi mong muốn của chúng ta - mong muốn đẩy nhanh tốc độ lại thành cản trở đà vận động - bởi chính cuộc sống của chúng ta và nó chỉ hoàn tất khi chúng ta thôi mong muốn và đôi khi thôi sống. Chẳng phải Swann, bằng kinh nghiệm bản thân, đã biết rõ điều đó sao? - cuộc hôn nhân với Odette, người đàn bà mà ông yêu say đắm, tuy ban đầu không thích, rồi cưới khi không còn yêu, khi cái con người trong ông từng xiết bao mong muốn đến tuyệt vọng, xiết bao khao khát được sống trọn đời với Odette, cái con người ấy đã chết, cuộc hôn nhân ấy trong khi ông còn sống chẳng đã là https://thuviensach.vn một hạnh phúc sau khi chết, như một dấu hiệu báo trước những gì sẽ xảy đến sau khi ông qua đời? Tôi bắt đầu nói về bá tước De Paris, hỏi ông ta có phải là bạn của Swann không, vì tôi sợ câu chuyện chuyển sang chủ đề khác không liên quan đến ông nữa. “Quả có thế,” ông quay sang tôi đáp, đăm đăm nhìn con người bé mọn là tôi bằng cặp mắt xanh trong đó bồng bềnh như trong môi trường tự nhiên khả năng đồng hóa và năng lực lao động trí tuệ to lớn của ông. Rồi ông lại quay sang nói thêm với cha tôi: “Lạy Chúa, tôi không nghĩ rằng mình vượt qua giới hạn lòng tôn kính tôi luôn bày tỏ đối với hoàng thân De Paris (tuy nhiên, tôi không duy trì quan hệ cá nhân với ông, cương vị của tôi, dù chẳng mấy chính thức, khiến tôi khó làm thế) khi kể lại với ông một sự việc khá lý thú mới xảy ra cách đây chưa đầy bốn năm ở một ga xe lửa nhỏ thuộc một nước Trung Âu, khi hoàng thân có dịp nhìn Madame Swann. Dĩ nhiên, không ai trong đám thân cận dám hỏi cảm tưởng của đức ông về bà ta. Như vậy là thất thố. Nhưng khi tình cờ tên bà ta được nhắc đến trong mạch trò chuyện, bằng vào một số dấu hiệu thoáng qua nhưng không thể lầm lẫn, xem ra hoàng thân sẵn sàng để cho mọi người hiểu rằng ấn tượng của ngài tuyệt nhiên không phải là xấu.” “Nhưng khi ấy không thể có cách nào giới thiệu bà ta với bá tước De Paris sao?” cha tôi hỏi. “Chao! Với các vị hoàng thân thì ai mà biết được”, ông De Norpois đáp. Những vị lỗi lạc nhất, những vị sáng láng nhất biết cách bắt thiên hạ trả lại những gì thuộc về mình, đôi khi lại là những vị ít băn khoăn về phán định của dư luận nhất, kể cả những phán định xác đáng nhất, hễ đụng đến việc tưởng lệ một số quan hệ gắn bó thủy chung. Mà bá tước De Paris thì chắc chắn là bao giờ cũng rất nhân hậu ghi nhận tấm lòng tận tụy của Swann, vả chăng nên nhớ đây là một anh chàng có trí tuệ.” “Còn cảm tưởng riêng của ngài là thế nào, thưa ngài đại sứ?” mẹ tôi hỏi, vừa theo phép lịch sự vừa vì tò mò. Với sự cương quyết của một https://thuviensach.vn tay lão luyện, trái với thái độ mực thước thường ngày, ông De Norpois đáp: “Tuyệt hảo.” Và biết rằng việc thú thật một người đàn bà đã gây ấn tượng mạnh đối với mình, miễn là mình nói vậy với giọng bông lơn, thuộc một dạng được đặc biệt đánh giá cao trong nghệ thuật trò chuyện, ông khẽ cất một nhịp cười kéo dài mấy giây, khiến đôi mắt xanh trở nên ươn ướt và làm rung hai cánh mũi hằn những đường vân đo đỏ. “Bà ta thật duyên dáng tuyệt trần!” “Có phải một ông nhà văn tên là Bergotte cũng dự bữa ăn tối đó không, thưa ông?” tôi rụt rè hỏi nhằm cố giữ cho câu chuyện vẫn xoay quanh ông bà Swann. “Phải, Bergotte cũng có mặt ở đó,” ông De Norpois đáp, lịch sự nghiêng đầu về phía tôi, như thể, do muốn tỏ ra thân ái với cha tôi, ông thật sự coi trọng tất cả những gì liên quan đến cha tôi, kể cả những câu hỏi của một thằng bé ở tuổi tôi, vốn không quen được những người lớn tuổi như ông đối xử lễ độ đến thế. “Cậu có quen ông ấy không?” ông hỏi thêm, đăm đăm nhìn tôi bằng ánh mắt ngời sáng mà Bismarck thường khâm phục là sắc sảo soi thấu lòng dạ người đối chuyện. “Con trai tôi không quen, nhưng rất ngưỡng mộ ông ấy”, mẹ tôi đỡ lời. “Lạy Chúa, tôi không chia sẻ cách nhìn ấy,” ông De Norpois nói (ông khiến tôi đâm nghi ngờ trí thông minh của chính mình, gieo trong tôi những ngờ vực còn nghiêm trọng hơn những nghi hoặc thường giằng xé tôi khi tôi thấy rằng điều mà tôi đặt hàng nghìn lần cao hơn bản thân tôi, điều mà tôi cho là cao cả nhất trên đời, đối với ông lại ở bậc dưới cùng chiếc thang những giá trị ông ngưỡng mộ). “Bergotte là thứ mà tôi gọi là một gã thổi sáo; vả chăng, phải công nhận rằng ông ta thổi nghe êm tai mặc dù kiểu cách và cầu kỳ*. Nhưng rốt cuộc, chỉ đến thế thôi và thế thôi có nghĩa là chẳng ghê gớm gì. Chẳng bao giờ người ta tìm thấy ở những tác phẩm ẽo uột của ông ta cái gì có thể gọi là cái https://thuviensach.vn sườn. Không có hoặc rất ít hành động, nhưng chủ yếu là không có tầm. Sách của ông ta hỏng từ nền gốc, hay nói cho đúng hơn, chẳng có nền gốc gì cả. Trong một thời đại như thời đại chúng ta, khi mà đời sống ngày càng phức tạp không để lựa mấy thời giờ cho việc đọc, khi mà bản đồ châu Âu đã chịu những chỉnh sửa sâu sắc và lại sắp chịu những thay đổi có thể còn lớn hơn, khi mà đâu đâu cũng nảy ra những vấn đề mới, đầy đe dọa, hẳn cậu cũng đồng ý với tôi rằng người ta có quyền đòi hỏi nhà văn phải khác đi, chứ không phải chỉ là một đầu óc hoa mỹ khiến chúng ta ngợp vào những cuộc tranh cãi dông dài và vô bổ về những giá trị thuần túy hình thức mà quên rằng, bất cứ lúc nào chúng ta cũng có thể bị hai làn sóng những kẻ Man Ri từ bên ngoài và từ bên trong nhấn chìm. Tôi biết thế là báng bổ Trường Phái Chí Thánh của cái mà các tôn ông nọ gọi là Nghệ Thuật vị Nghệ Thuật, nhưng ở thời đại chúng ta, có những nhiệm vụ cấp bách hơn là sắp xếp những con chữ một cách hài hòa. Sáng tác của Bergotte đôi khi khá quyến rũ, tôi không phản bác, nhưng tổng lại, nó rất màu mè, rất mỏng mảnh và rất thiếu tráng khí. Bây giờ, khi đặt mình vào địa vị của cậu với sự ngưỡng mộ hoàn toàn thái quá đối với Bergotte, tôi hiểu thêm đoạn văn cậu đưa tôi xem lúc nãy, mà tôi có lý do để bỏ qua, vì chính cậu đã nói rất thành thật rằng đó chỉ là mấy dòng nguệch ngoạc của trẻ con (quả là tôi có nói vậy, song tôi hoàn toàn không nghĩ thế). Mọi lỗi lầm đều có thể tha thứ, nhất là lỗi lầm của tuổi trẻ. Xét cho cùng, nhiều gã khác ngoài cậu cũng có những lỗi lầm tương tự và cậu không phải chàng trai duy nhất nghĩ mình vào lúc cảm hứng cũng là thi sĩ. Nhưng trong đoạn văn cậu đã đưa tôi đọc, người ta thấy rõ cái ảnh hưởng xấu của Bergotte. Tất nhiên, tôi sẽ không làm cậu ngạc nhiên khi nói rằng ở đó, không thấy bất kỳ nét hay nét đẹp nào học được từ ông ấy, bởi ông ấy là bậc thầy trong nghệ thuật viết - thực ra cũng nông cạn thôi - một bút pháp mà ở tuổi cậu, thậm chí những yếu tố sơ đẳng cũng chưa thể nắm vững được. Nhưng chỉ riêng việc sắp xếp những chữ thật kêu rồi sau đó mới lo đến nội dung, đã là sai lầm, là trái khoáy rồi. Đó là dắt cái cày trước con trâu. Thậm chí tôi thấy trong nhiều tác phẩm của Bergotte, tất cả những https://thuviensach.vn trò cầu kỳ về hình thức, tất cả những tinh tế kiểu quan lại* suy tàn, đều là hão huyền. Thấy một nhà văn khéo phô mấy kỹ-xảo-pháo-hoa lóa mắt, người ta đã vội khen ầm lên là kiệt tác! Kiệt tác ở đâu ra mà lắm thế! Trong toàn bộ sáng tác của Bergotte, trong hành trang của ông ta, tôi có thể nói chẳng có cuốn tiểu thuyết nào bay cao một tí, một cuốn đáng để người ta đặt ở một vị trí trang trọng trong tủ sách. Tôi chẳng thấy một cuốn nào như thế trong sự nghiệp của ông ta. Thế mà trong trường hợp của Bergotte, sự nghiệp còn cao hơn con người. Chao! Đây quả là điển hình biện minh cho luận điệu của bậc trí giả* khuyên người ta chỉ nên biết các nhà văn qua sách của họ. Thật không thể tìm thấy một người ít giống tác phẩm của mình hơn Bergotte, một người kiêu kỳ hơn, trịnh trọng hơn, khó bầu bạn hơn ông ta. Đôi khi rất tầm thường, nói năng với người khác như sách, thậm chí không được như một cuốn sách của ông ta mà như một cuốn sách chán phèo - ít ra thì sách của ông ấy cũng không đến nỗi chán - cái ông Bergotte ấy là thế đấy. Đó là một trong những đầu óc rối rắm nhất, cầu kỳ nhất, loại mà cha ông ta gọi là cái đồ ăn nói hoa mỹ mà tối như hũ nút, làm cho sự vật thêm khó chịu, do cách diễn đạt của họ. Tôi không nhớ là Loménie hay Sainte Beuve đã kể là Vigny* cũng mắc cái tật ấy, làm người ta phát ớn. Nhưng Bergotte chưa bao giờ viết được cái gì như Ngày 5 tháng Ba hay Cái dấu son*, mà một số trang thật đáng đưa vào tuyển tập”. Choáng người vì những gì ông De Norpois vừa nói về cái đoạn văn tôi đưa trình ông, mặt khác nghĩ đến những khó khăn gặp phải khi muốn viết một tiểu luận hoặc chỉ là muốn tập trung suy ngẫm nghiêm túc, một lần nữa tôi lại cảm thấy mình chẳng có trí tuệ gì hết và không phải sinh ra để theo đuổi nghiệp văn chương. Hẳn là khi xưa ở Combray, một số ấn tượng nào đó, rất thấp mọn thôi, hay một cuốn sách của Bergotte vừa đọc xong, ru tôi vào một trạng thái ước mơ mà tôi ngỡ là có giá trị lớn. Nhưng cái trạng thái ấy được phản ánh trong bài thơ văn xuôi của tôi; chắc chắn, ông De Norpois đã không nắm bắt và nhìn thấu ngay lập tức những gì tôi thấy là đẹp trong đó chỉ là do https://thuviensach.vn một ảo ảnh hoàn toàn phỉnh phờ, vì ông đại sứ đâu có mắc lừa. Trái lại, ông vừa cho tôi biết vị trí của tôi nhỏ nhoi biết chừng nào (khi tôi được phán định từ bên ngoài một cách khách quan bởi một người am hiểu đầy thiện ý và thông minh bậc nhất). Tôi cảm thấy rụng rời, xẹp gí xuống; và tâm trí tôi, như một chất lỏng chỉ giới hạn trong phạm vi chiếc bình người ta rót nó vào, cũng như dạo xưa nó từng loang rộng ra cho đầy kín kích thước mênh mông của thiên tài, giờ đây co lại, nằm gọn hoàn toàn trong cái khoảng chật hẹp xoàng xĩnh mà ông De Norpois đột nhiên đã khoanh lại và nhốt nó vào. “Cuộc gặp gỡ giữa hai chúng tôi, Bergotte và tôi,” ông quay sang nói thêm với cha tôi, “không khỏi có chút gai góc (nói cho cùng, đó cũng là một cách kích thích). Thế này, cách đây vài năm, Bergotte có làm một chuyến du lịch đến Vienne; hồi ấy, tôi làm đại sứ ở đó. Được quận chúa De Metternich giới thiệu với tôi, ông ta đến đăng ký, muốn được tiếp tại đại sứ quán. Là đại diện cho nước Pháp ở nước ngoài, mà tác phẩm của ông ta thì cũng phần nào đem lại vinh dự cho nước Pháp - nói chính xác ra, trong chừng mực rất nhỏ thôi - tôi những muốn làm lơ những dư luận xấu mà tôi biết về đời tư ông ta. Nhưng ông ta không đi du lịch một mình và, hơn nữa, ông ta nhất thiết đòi được mời cùng với người bạn gái đồng hành. Tôi nghĩ mình không đến nỗi hay e thẹn hơn kẻ khác, vả lại, là người độc thân, có lẽ tôi có thể mở rộng cánh cửa sứ quán một chút, ít ra cũng rộng hơn là nếu tôi đã có gia đình, vợ con. Tuy nhiên, phải thú thật rằng đến một mức độ xấu xa quá thì tôi không thể chiều theo, nhất là khi cái mức độ xấu xa ấy lại càng khiến ta buồn nôn bởi cái giọng quá ư đạo đức, nói trắng ra là cái giọng dạy đời mà Bergotte dùng trong sách của ông ta, trong đó chỉ rặt thấy ông ta ra rả phân tích - nói riêng với nhau, khá ẽo uột - về những áy náy đau đớn, những ân hận bệnh hoạn, và đối với những lỗi cỏn con cũng lải nhải tuôn ra những lời thuyết giáo đích thực (ta thừa biết nó đáng giá đến đâu), trong khi ông ta tỏ ra xiết bao vô lương tâm và vô sỉ trong đời tư. Tóm lại, tôi né tránh, không trả lời; bà quận chúa lại nhắc nhở cằn nhằn tôi, nhưng không ăn thua. Thành thử tôi đồ rằng nhân vật này chẳng ưa https://thuviensach.vn gì tôi và tôi không rõ ông ta đánh giá đến mức nào nhã ý của Swann khi ông này mời cả ông ta lẫn tôi cùng một lúc. Trừ phi, chính ông ta đã yêu cầu như thế. Ai mà biết được; bởi vì thực ra, ông ta là một kẻ có bệnh mà. Thậm chí đó là lý do duy nhất khiến ta bỏ qua cho ông ta.” “Thế cô con gái bà Swann có mặt trong bữa tiệc đó không ạ?” tôi lợi dụng lúc mọi người sang phòng khách để hỏi ông De Norpois câu đó, như vậy tôi có thể giấu nỗi xúc động dễ dàng hơn là khi ngồi bất động ở bàn ăn, phơi mặt dưới ánh đèn. Ông De Norpois có vẻ ngẫm nghĩ một lúc để nhớ lại. “Phải, một cô bé khoảng mười bốn mười lăm tuổi. Quả vậy, tôi nhớ là trước bữa ăn, người ta đã giới thiệu với tôi cô bé là con gái chủ nhân. Tôi xin nói với cậu tôi chỉ gặp cô ấy một thoáng, cô ấy đi nằm sớm. Hoặc giả cô ấy đến nhà bạn, tôi cũng không nhớ rõ. Nhưng tôi thấy cậu biết kỹ về gia đình nhà Swann đấy nhỉ.” “Cháu thường chơi với cô Swann ở vườn Champs-Élysée. Cô ấy thật tuyệt.” “À! Ra thế! Ra thế! Quả là tôi thấy cô bé rất dễ thương. Tuy nhiên, tôi phải thú thật với cậu là tôi không tin rằng cô ấy sẽ mấp mé sánh được với mẹ mình, nếu tôi có thể nói vậy mà không xúc phạm một tình cảm quá ư nồng nàn trong cậu.” “Cháu thích gương mặt của cô Swann hơn, nhưng cháu cũng vô cùng ngưỡng mộ bà mẹ, cháu thường đi dạo ở rừng Boulogne, chỉ với hy vọng được trông thấy bà.” “A! Tôi sẽ nói với họ điều này, chắc hai mẹ con sẽ thích lắm.” Trong khi nói những lời này, và cả trong vài giây tiếp theo, ông De Norpois vẫn ở cái trạng thái của tất cả những ai mà, khi nghe tôi ca ngợi Swann là người thông minh, cha mẹ ông là những nhà mãi biện chứng khoán đáng kính, thuộc hàng danh gia vọng tộc, họ đều nghĩ tôi ắt sẽ sẵn sàng ca ngợi một người khác cũng thông minh, những người mãi biện chứng khoán khác cũng đáng kính, một nhà khác cũng thuộc hàng danh gia vọng tộc; đó là lúc một người đầu óc lành mạnh đang trò https://thuviensach.vn chuyện với một thằng điên mà chưa nhận ra là nó điên. Ông De Norpois biết rõ rằng việc khoái nhìn ngắm một người đàn bà đẹp chỉ là lẽ tự nhiên, rằng khi một gã nào đó nồng nhiệt nói với ta về một người đàn bà đẹp, thì để tỏ thiện ý, ta nên làm như tin là gã đang mê nàng, bông đùa tí chút về chuyện ấy và hứa sẽ hỗ trợ gã thực hiện ý đồ. Nhưng khi hứa sẽ nhắc đến tôi với mẹ con Gilberte (điều sẽ cho phép tôi, tựa một vị thần trên thiên giới nương theo một luồng hơi, hay đúng hơn, dưới dạng thần Minerve* đóng giả một ông già, thâm nhập vào salon của bà Swann như một người khách vô hình, thu hút sự chú ý của bà, chiếm lĩnh tâm trí bà, khiến bà biết ơn về lòng ngưỡng mộ bà của tôi, coi tôi như bạn của một nhân vật quan trọng, từ nay về sau đáng được là khách mời của bà và trở thành người thân của gia đình), con người quan trọng đó sắp dùng uy tín của mình - chắc chắn là ông có uy tín lớn đối với bà Swann - để ủng hộ tôi, con người ấy khiến tôi cảm thấy thương yêu đến nỗi tôi phải cố gắng ngăn mình khỏi hôn đôi bàn tay mềm trắng muốt và nhăn nhúm của ông, đôi bàn tay như đã ngâm quá lâu trong nước. Tôi gần như đã phác cái cử chỉ ấy mà tôi nghĩ chỉ riêng mình tôi nhận thấy. Quả thật, mỗi chúng ta đều khó mà ước tính chính xác lời nói hoặc cử chỉ của mình được người khác ghi nhận đến mức nào; sợ quá thổi phồng tầm quan trọng của mình và do phóng to đến mênh mông phạm vi mà trí nhớ của những người khác phải bao quát trong cả cuộc đời họ, chúng ta tưởng tượng rằng những tiểu tiết phụ trong ngôn từ, thái độ của chúng ta giỏi lắm cũng chỉ chạm vào ý thức của người tiếp chuyện chúng ta, nói gì đến trụ lại trong trí nhớ của họ. Vả chăng, chính tuân theo một giả định kiểu ấy mà bọn tội phạm phản cung, sửa lại điều chúng đã khai trước đó và chúng nghĩ người ta không thể đối chiếu dị bản này với bất cứ bản cung nào khác. Nhưng rất có thể là, ngay cả về đời sống thiên thu của nhân loại, cái triết lý của người phụ trách mục tiểu phẩm trên báo cho rằng tất thảy rồi sẽ rơi vào quên lãng, lại không đúng bằng cái triết lý ngược lại tiên đoán mọi sự vật đều được lưu tồn. Trên cùng một số báo, trong đó nhà đạo đức học viết bài chủ đạo “Premier Paris*” bàn về một sự kiện, một kiệt tác, hay https://thuviensach.vn đơn giản chỉ một nữ ca sĩ vào “thời điểm nổi danh” như sau: “Trong mười năm nữa, ai còn nhớ đến tất cả những cái đó?”, ta chẳng thấy ở trang 3 một bản tường trình của Viện Hàn lâm cổ văn nhắc đến một sự việc tự thân nó còn kém quan trọng hơn, một bài thơ chẳng mấy giá trị từ thời các Pharaon mà đến nay người ta còn thuộc trọn vẹn đó sao? Có lẽ không hoàn toàn như vậy đối với đời sống ngắn ngủi của con người. Tuy nhiên, mấy năm sau, gặp ông De Norpois đến thăm một nhà khi tôi cũng có mặt tại đó, tôi cảm thấy ông là chỗ dựa vững chắc nhất tôi có thể gặp được ở đây, bởi lẽ không những con người độ lượng ấy là bạn của cha mẹ tôi, sẵn sàng muốn điều tốt lành cho tất cả chúng tôi, mà còn có nếp quen kín đáo do nghề nghiệp và nguồn gốc, và sau khi ông ra về, có người kể với tôi là ông đã nhắc tới một buổi dạ hội dạo xưa trong đó ông đã “nhận thấy có lúc tôi định hôn tay ông”, điều đó chẳng những khiến tôi đỏ dừ mặt đến tận mang tai, mà còn sửng sốt khi biết rằng cách ông nói về tôi cũng như cấu tạo trí nhớ của ông thật khác xa những gì tôi tưởng. Câu “chuyện phiếm” ấy soi tỏ cho tôi hiểu đầu óc con người ta có thể đãng trí hay nhanh nhạy, nhớ lâu hay mau quên, tới những mức độ bất ngờ; và tôi cũng ngạc nhiên một cách kỳ thú như cái hôm tôi đọc thấy lần đầu tiên trong một cuốn sách của Maspero* rằng đến nay, người ta vẫn còn biết chính xác danh sách các thiện xạ được vua Assourbanipal* mời tham gia cuộc săn của người từ xa xưa, mười thế kỷ trước Thiên Chúa giáng sinh. “Ôi! Thưa ông,” tôi nói, khi ông De Norpois báo cho biết là ông sẽ kể cho hai mẹ con Gilberte về lòng ngưỡng mộ của tôi đối với họ, “nếu ông làm thế, nếu ông nói về cháu với bà Swann, thì cháu có tỏ lòng biết ơn đối với ông cả đời vẫn không đủ, và cuộc đời này từ đây sẽ thuộc về ông! Nhưng cháu cần lưu ý ông là cháu chưa quen biết bà Swann vì cháu chưa bao giờ được giới thiệu với bà.” Tôi nói thêm câu cuối này vì cẩn trọng, khỏi tỏ vẻ khoe khoang một mối quan hệ tôi không hề có. Nhưng vừa thốt lên, tôi đã thấy câu đó trở nên vô ích, vì ngay lúc mở miệng cảm ơn - tâm nhiệt thành mà giọng https://thuviensach.vn lại giá băng - tôi đã thấy trên mặt ông đại sứ thoáng hiện một vẻ do dự và phật ý, và trong mắt ông cái tia nhìn dọc, bó hẹp và xiên xiên (giống như, trong hình vẽ phối cảnh một thể rắn, đường tụ thể hiện một cạnh của nó), nhằm riêng kẻ đối chuyện vô hình ta mang trong bản thân ta, vào cái lúc ta nói với y điều gì đó không dành cho kẻ đối chuyện kia, cái người trò chuyện với ta từ nãy đến giờ - tức là tôi trong trường hợp cụ thể này. Tôi lập tức hiểu ngay ra rằng những lời tôi vừa thốt ra, tuy chưa đủ để thể hiện tình cảm biết ơn dâng trào trong tôi, song hẳn sẽ khiến ông De Norpois xúc động và quyết định can thiệp giúp tôi, điều ắt chẳng hề làm ông nhọc công là mấy nhưng sẽ mang lại cho tôi biết bao vui thích, những lời ấy (hơn cả những gièm pha mà những kẻ muốn hại tôi có thể nghĩ ra một cách quỷ quyệt) có lẽ lại chính là những lời duy nhất có hiệu quả khiến ông khước từ ý định can thiệp. Thật vậy, hệt như khi một tay lạ mặt không quen biết vừa cùng ta thoải mái chia sẻ những cảm nghĩ tưởng như đồng điệu về một số người qua đường mà cả ta và hắn ngỡ đã nhất trí với nhau coi là phàm phu tục tử, bỗng cho thấy vực thẳm bệnh lý ngăn cách hắn với ta bằng cách vừa lần tìm trong túi vừa hờ hững nói thêm: “Tiếc là tôi không mang theo súng lục, nếu không bọn ấy sẽ chẳng còn một mống”, khi nghe những lời tôi nói, ông De Norpois, vốn biết chẳng có gì ít tốn công sức và ít khó khăn hơn việc giới thiệu tôi với bà Swann và đưa tôi vào nhà bà, song ngược lại, đối với tôi lại rất quý giá, do đó, hẳn là cực kỳ khó khăn, nên ông nghĩ rằng điều khao khát tôi bộc lộ, bề ngoài có vẻ bình thường, song lại che giấu một ý gì khác, một mục đích nào đó đáng ngờ, một lỗi lầm phạm phải trước đây mà vì nó, cho tới nay, không ai muốn nhận giúp tôi, tin chắc làm thế sẽ khiến bà Swann không hài lòng. Và tôi hiểu là ông sẽ không bao giờ giúp tôi việc ấy, cho dù ông có thể gặp bà Swann hằng ngày trong nhiều năm, ông cũng sẽ chẳng nói với bà về tôi lấy một lần. Tuy nhiên, mấy ngày sau, ông cũng hỏi bà Swann một thông tin mà tôi muốn biết và nhờ cha tôi truyền đạt lại cho tôi. Nhưng ông thấy không cần nói cụ thể là hỏi cho ai. Vậy là bà sẽ không biết là tôi quen ông De Norpois và tôi xiết bao cầu mong được đến nhà bà; đó có https://thuviensach.vn lẽ không đến nỗi là một tai họa lớn như tôi nghĩ. Bởi vì ngay cả nếu bà biết là tôi rất muốn được đến nhà bà, thì điều đó có lẽ cũng sẽ chẳng tăng thêm là bao hiệu quả của việc tôi quen ông De Norpois, vả chăng việc ấy chắc gì đã có hiệu quả. Vì đối với Odette, ý niệm về cuộc sống và nhà riêng của chính mình cũng thường thôi, chẳng gây cho bà một xao xuyến bí ẩn nào, nên bà đâu có coi một người quen đến thăm mình là nhân vật phi phàm như đối với tôi, kẻ sẵn sàng ném vào cửa sổ nhà ông bà Swann một viên đá nếu tôi có thể viết lên đó rằng tôi quen ông De Norpois; tôi tin chắc rằng một thông điệp như vậy, dù là được chuyển một cách thô bạo, sẽ tăng thêm uy tín cho tôi trong mắt nữ chủ nhân, thay vì khiến bà ác cảm với tôi. Nhưng ngay cả nếu tôi có thể hiểu ra rằng cái sứ mệnh mà ông De Norpois không làm giúp tôi, dù sao cũng chẳng ích lợi gì mà thậm chí còn có thể hại tôi trong sự nhìn nhận của gia đình nhà Swann đối với tôi, tôi cũng không đủ can đảm để thôi không nhờ ông đại sứ nữa, trong trường hợp ông tỏ ra thuận tình giúp đỡ, và từ bỏ cái khoái cảm được biết là tên mình, con người mình, nhờ đó, được ở bên Gilberte trong giây lát, trong ngôi nhà và cuộc đời, còn xa lạ với tôi, của nàng, cho dù khoái cảm ấy có thể mang lại hậu quả tai hại đến mức nào. Khi ông De Norpois ra về rồi, cha tôi ngó qua số báo buổi chiều; tôi lại nghĩ về La Berma. Vì còn xa mới đạt tới mức tôi chờ đợi, nên niềm thích thú của tôi khi nghe bà hát càng đòi hỏi phải được bổ khuyết cho trọn vẹn; cho nên nó lập tức ngốn tất cả những gì có thể nuôi dưỡng nó, thí dụ những ưu điểm mà ông De Norpois đã công nhận ở La Berma và tâm trí tôi đã uống ực một hơi như một đồng cỏ quá hanh khô được người ta tưới nước. Vừa lúc ấy, cha tôi đưa cho tôi tờ báo, chỉ vào một bài viết như sau: “Buổi trình diễn vở Phèdre tại một khán phòng phấn khích, trong đó người ta nhận thấy những hào mục chính yếu trong làng nghệ thuật và phê bình, là một dịp cho Madame La Berma, người thủ vai Phèdre, giành thắng lợi huy hoàng, như hiếm khi bà thành công rực rỡ hơn thế trong sự nghiệp lừng lẫy của mình. Chúng tôi sẽ trở lại bàn kỹ hơn về buổi biểu diễn này, đó đích thực là một sự kiện sân khấu; giờ https://thuviensach.vn chỉ xin nói rằng những nhà thẩm định có thẩm quyền nhất đều nhất trí tuyên bố rằng một sự thể hiện như vậy đã cách tân hoàn toàn vai Phèdre, một trong những nhân vật đẹp nhất và sâu nhất của Racine, và trở thành sự phô diễn nghệ thuật trong sáng nhất, cao sang nhất mà công chúng được kiến thị trong thời đại chúng ta.” Cái ý mới mẻ về “sự phô diễn nghệ thuật trong sáng nhất, cao sang nhất” vừa thấm vào đầu óc tôi, là nó xáp ngay lại gần niềm thích thú chưa trọn vẹn mà tôi cảm thấy khi đang ở trong rạp hát, bổ sung một chút vào chỗ còn thiếu và sự kết hợp ấy tạo nên một cái gì phấn hứng đến nỗi tôi bật kêu lên: “Một nghệ sĩ tuyệt vời biết mấy!” Hẳn là người ta có thể thấy là tôi không hoàn toàn thành thật. Nhưng hãy nghĩ đến biết bao văn sĩ không bằng lòng với đoạn văn mình vừa viết, nhân đọc một lời ca ngợi thiên tài của Chateaubriand hay nhớ tới một nghệ sĩ lớn mà họ mong ước được sánh ngang, khẽ hát thầm một câu nào đó của Beethoven chẳng hạn, so sánh nét buồn trong đó với nỗi u sầu mà họ muốn đưa vào văn mình, nạp đầy cái ý niệm về thiên tài ấy vào mình đến mức họ đồng hóa nó vào sản phẩm của họ, đến nỗi khi nghĩ lại về những sản phẩm ấy, họ không còn thấy chúng xoàng xĩnh như lúc đầu nữa và đánh liều tin ở giá trị của tác phẩm mình, bụng bảo dạ: “Xét cho cùng thì nó cũng được đấy chứ!” mà không hiểu ra rằng họ đã đưa vào trong cái tổng số quyết định niềm thỏa mãn chung cuộc của mình những trang tuyệt tác của Chateaubriand họ nhớ được, đồng hóa chúng vào những trang của mình mà dĩ nhiên họ không hề viết; hãy nhớ lại những anh chàng vẫn tin ở tình yêu của một cô người tình chỉ cho họ nếm mùi phụ bạc; và nữa, tất cả những ai - những người chồng đau khổ không gì an ủi được, khi nghĩ đến người vợ vừa mất mà mình vẫn yêu tha thiết; những nghệ sĩ mơ đến một vinh quang mai sau mình có thể tận hưởng - lần lượt hy vọng lúc thì vào một đời sống (nào ai từng biết?) bên kia thế giới, lúc lại cầu mong sự an tĩnh trong một cõi hư vô trong khi, ngược lại, tâm thức nhắc họ nhớ đến những lỗi lầm mà nếu không tới được cõi ấy, họ ắt phải chuộc sau khi chết; hãy nghĩ cả đến những khách du lịch thích thú với cái đẹp toàn cục của cả chuyến đi mặc dù riêng từng ngày thì https://thuviensach.vn luôn cảm thấy chán ngắt, và hãy thử nói xem trong điều kiện cùng sống chung trong tâm trí ta, có lấy một ý tưởng nào, trong số những ý tưởng mang lại cho ta hạnh phúc lớn nhất, mà lúc ban đầu không ăn bám như một dạng ký sinh thực sự, không vay mượn từ một ý tưởng khác bên cạnh cái cốt tủy của sức mạnh mà nó thiếu? Mẹ tôi vẻ như không mấy hài lòng khi thấy cha tôi thôi không nghĩ đến chuyện gây dựng “sự nghiệp” cho tôi nữa. Tôi nghĩ, vì mối bận tâm trước hết của mẹ là tạo được một nếp sống quy củ có thể đưa thần kinh hay biến động của tôi vào khuôn vào phép, điều mẹ lấy làm tiếc không phải chuyện tôi không theo nghiệp ngoại giao, mà chính là việc tôi mải mê văn chương. “Thôi đi nào,” cha tôi kêu lên, “điều quan trọng nhất là phải thích thú với việc mình làm. Mà nó có còn là một đứa con nít nữa đâu. Bây giờ, nó biết rõ nó yêu thích cái gì, ít có khả năng nó thay đổi, và nó có thể nhận thức được điều gì sẽ mang lại hạnh phúc cho nó trong đời.” Trong khi chờ đợi xem tôi có được hạnh phúc trong đời hay không nhờ cái tự do mà những lời cha tôi đem đến cho tôi, thì chiều hôm đó, chúng làm tôi rất đau buồn. Những phút bất chợt cha tôi tỏ ra thương mến tôi bao giờ cũng khiến tôi thèm hôn lên đôi má hồng hào bên trên chòm râu của ông, đến nỗi sở dĩ tôi kìm mình lại, đó chỉ vì sợ làm cha tôi không bằng lòng mà thôi. Hôm nay, như một tác giả hoảng lên khi thấy những mộng mơ của chính mình (mà anh ta thấy chẳng có giá trị là bao vì anh ta không bao giờ tách rời chúng khỏi bản thân mình) khiến một ông chủ xuất bản phải đích thân chọn giấy, chọn những kiểu chữ có lẽ quá đẹp đối với những mộng mơ ấy, tôi tự hỏi liệu ham muốn viết văn của mình có phải là một cái gì quan trọng đủ để khiến cha tôi tỏ ra nồng hậu đến thế. Nhưng nhất là, khi nói về những sở thích của tôi giờ đã định hình không thay đổi nữa, về điều gì được định sẵn là sẽ khiến tôi cảm thấy hạnh phúc trong cuộc sống của mình, ông gieo vào trong tôi hai điểm ngờ vực dễ sợ. Điểm thứ nhất (trong khi mỗi ngày tôi đều tự coi mình mới ở ngưỡng cửa cuộc đời còn nguyên vẹn, sẽ chỉ bắt đầu từ sáng hôm sau) sự tồn tại của tôi đã bắt đầu rồi, hơn nữa, những gì sắp tiếp theo sẽ chẳng khác những gì trước https://thuviensach.vn đó là mấy. Điểm thứ hai, thật ra chỉ là một dạng khác của điểm thứ nhất, là tôi không ở ngoài Thời Gian, mà bị những quy luật của nó chi phối, y như những nhân vật tiểu thuyết mà vì thế khiến tôi đắm vào một nỗi buồn khi tôi rúc vào cái chòi lợp bằng mây của mình nằm đọc về cuộc đời họ, hồi ở Combray. Về lý thuyết, ta biết là trái đất quay, nhưng trên thực tế, ta không cảm thấy điều đó, đất dưới bước chân ta dường như chẳng hề động đậy và ta sống yên ổn. Thời Gian trong cuộc đời cũng thế. Và để khiến người ta cảm thấy nó vụt trôi, các tiểu thuyết gia bắt buộc phải tăng tốc chiếc kim đồng hồ như điên, làm cho độc giả vượt qua mười, hai mươi, ba mươi năm trong hai phút. Ở đầu một trang, ta vừa chia tay với một chàng trai đang yêu, tràn đầy hy vọng, cuối trang sau, ta gặp lại người đó nay đã bát tuần, khó nhọc hoàn thành cuộc đi dạo hằng ngày quanh sân nhà dưỡng lão, hầu như không buồn đáp lại những người chào hỏi mình, vì đã quên hết cả quá khứ. “Nó không còn là một đứa trẻ nữa, sở thích của nó sẽ không thay đổi, vân vân”, đùng một cái, cha tôi vừa cho chính tôi thấy bản thân mình hiện rõ trong Thời Gian và gây cho tôi cùng một kiểu buồn như thể tôi đây, tuy chưa đến nỗi thành ông già suy sụp trong nhà dưỡng lão kia, nhưng đã thuộc cái loại nhân vật mà tác giả nhắc đến ở cuối sách bằng một giọng dửng dưng mà hóa ra đặc biệt tàn nhẫn: “Ông ta càng ngày càng ít rời nông thôn. Cuối cùng, ông ở hẳn đó, vân vân và vân vân.” Tuy nhiên, để ngăn chúng tôi có thể bình phẩm này nọ về vị khách, cha bảo mẹ: “Công nhận lão Norpois có hơi ‘sáo’ như mình nói. Khi lão bảo đặt câu hỏi với bá tước De Paris là không ‘hợp thức’, tôi đã sợ mình phá lên cười.” “Đâu có,” mẹ tôi đáp, “em rất thích một con người danh giá như vậy và ở tuổi ấy mà vẫn còn giữ được cái chất hồn nhiên như thế, nó chứng tỏ một cốt cách trung hậu, được giáo dục đến nơi đến chốn.” “Đúng vậy! Mặc dù thế, ông ấy vẫn rất tinh tế và thông minh, tôi biết chắc điều đó, tôi đã thấy ông ấy khi ở ủy ban khác hẳn khi ở đây,” cha tôi thốt lên, vui sướng thấy mẹ tôi đánh giá cao ông De Norpois và https://thuviensach.vn muốn thuyết phục mẹ rằng ông ta còn đáng ngưỡng mộ hơn mẹ nghĩ, bởi vì tính nhỏ mọn ưa gièm pha bao nhiêu thì tình cảm thân thiết thích đề cao bấy nhiêu. “Ông ấy đã nói như thế nào nhỉ?...À, ‘với các ông hoàng thì có giời mà biết’...” “Phải, đúng như mình nói. Em đã nhận thấy thế, quả là rất tinh tế. Ta thấy rõ là ông ấy có kinh nghiệm sống rất sâu sắc.” “Thật kỳ lạ, ông ấy lại nhận lời đến ăn tối với vợ chồng Swann và ông ấy gặp ở đấy những người đúng mực, những viên chức. Madame Swann moi đâu ra cả đám khách ấy?” “Mình có nhận thấy ông ấy nêu nhận xét ‘Khách đến nhà này chủ yếu là đàn ông’ với vẻ tinh quái như thế nào không?” Và cả cha lẫn mẹ đều ra sức bắt chước cách ông De Norpois nói cái câu đó, như thể họ đang cố nhại ngữ điệu của Bressant hay của Thiron trong vở Người đàn bà thủ đoạn hay vở Chàng rể của ông Poirie* vậy. Nhưng người khoái nhất một trong toàn bộ những câu ông nói, là Françoise, nhiều năm sau, bác vẫn không “giữ được vẻ mặt nghiêm” mỗi khi nghe nhắc lại chuyện ngài đại sứ đã đánh giá bác là “đầu bếp thượng đẳng”, điều đã được mẹ xuống bếp truyền đạt với bác, như sau buổi “duyệt binh”, vị bộ trưởng Chiến tranh chuyển lời ngợi khen của một quốc vương đến thăm. Tôi xuống bếp trước mẹ. Bởi vì trước đó, tôi đã bắt Françoise, con người hòa-bình-chủ-nghĩa tàn bạo, phải hứa sẽ không làm con thỏ bác phải giết thịt quá đau đớn và tôi chưa được tin gì về cái chết đó cả. Françoise bảo đảm với tôi rằng mọi sự đã diễn ra rất nhanh chóng, không thể nào tốt đẹp hơn: “Tôi chưa bao giờ thấy con vật nào như thế; nó chết không nói một lời nào; cứ như thể nó bị câm ấy.” Vốn không thạo tiếng loài vật, tôi lập luận rằng có lẽ loài thỏ không kêu quang quác như loài gà. “Cậu hãy đợi đấy,” Françoise bảo tôi, bất bình về sự dốt nát của tôi, “để xem bọn thỏ có kêu thét dữ dội bằng lũ gà không. Thậm chí, giọng chúng còn khỏe hơn nữa cơ.” Françoise nhận những lời khen của ông De Norpois với cái vẻ bình dị tự hào, ánh mắt vui tươi và thông minh - dù chỉ trong thoáng chốc - của một nghệ sĩ nghe người ta nói về nghệ thuật của mình. Dạo xưa, mẹ tôi https://thuviensach.vn từng phái Françoise đến một số hiệu cao lâu để tham quan họ nấu ăn như thế nào. Tối hôm đó, nghe bác gọi những hiệu nổi tiếng nhất trong số đó là “quán ăn xoàng”, tôi cũng thích thú như trước đó, khi hiểu ra rằng, đối với các nghệ sĩ sân khấu, đẳng cấp về tài năng thật sự của họ không tương ứng với cấp độ nổi tiếng của họ. Mẹ tôi bảo bác: “Ngài đại sứ cam đoan rằng không nơi nào làm món thịt bò nấu đông và món bánh nướng phồng ngon như của bác.” Với một vẻ khiêm tốn và tôn trọng sự thật, Françoise tán thành, hơn nữa, chẳng hề tỏ ra e ngại cái chức đại sứ; bác nói về ông De Norpois với thái độ ưu nhã dành cho người đã coi bác là “trưởng bếp”: “Đó là một ông lão tốt bụng, cũng như tôi vậy.” Bác đã tìm cách ngó ông đại sứ khi ông tới, nhưng biết mẹ tôi vốn ghét cái thói nấp sau cửa ra vào hay nhòm qua cửa sổ, và nghĩ rằng bọn đầy tớ hay gác cổng thể nào cũng mách mẹ tôi là bác rình mò (vì Françoise nhìn đâu cũng chỉ thấy toàn những “ghen ghét” với “hớt lẻo”, trong trí tưởng tượng của bác, những thói này đóng vai trò thường trực tai hại như những âm mưu của đám thầy tu dòng Tên hay của bọn Do Thái), bác đành chỉ nhòm qua cửa sổ nhà bếp “để khỏi phải cãi lý bà chủ” và sơ sơ qua vẻ bề ngoài của ông De Norpois, bác đã “ngỡ là ông Legrandin” do cái dáng “ninh nợi” của ông ta và mặc dầu giữa hai ông chẳng có nét gì chung. “Nhưng nói cho cùng,” mẹ tôi hỏi, “bác giải thích làm sao không ai khác làm được món thịt nấu đông ngon như bác (một khi bác ra tay)?” - “Tôi cũng chả biết nó trở thành từ đâu,” Françoise đáp (bác ta không phân định được ranh giới rõ ràng giữa động từ đến [venir], hiểu theo một nghĩa nào đó, với động từ trở thành [devenir]). Vả chăng, bác nói thế cũng có phần đúng sự thật và cũng tựa như một bà lớn thanh lịch không thể bật mí về trang phục của mình hay một nữ danh ca về giọng hát của mình, bác không thể -hoặc không muốn - tiết lộ cái bí quyết đã tạo nên sự ưu đẳng của những món thịt nấu đông hoặc những món kem do bác chế tác. Những quý bà hoặc nữ danh ca kia có giải thích thì ta cũng chẳng hiểu gì mấy; cũng như những ngón nghề của bác đầu bếp nhà chúng tôi. “Họ nấu ào ào quá vội vàng,” bác nói về các tiệm cao lâu lớn nọ, “với lại, không phải tất https://thuviensach.vn cả cùng một lúc. Phải làm sao cho miếng thịt bò trở nên như một thứ bọt biển, thế nó mới hút kiệt chất nước ngọt. Tuy nhiên, tôi thấy một tiệm trong số ấy, ở đó xem ra họ cũng biết nấu nướng đôi chút. Tôi không nói là món thịt đông họ nấu hoàn toàn được như của tôi, nhưng họ làm từ từ, ngon dịu và những bánh nướng phồng có lớp kem phủ mượt.” - “Có phải tiệm Henry không?” cha tôi vừa đến nhập bọn với chúng tôi, nghe vậy liền hỏi, ông rất chuộng cái tiệm ăn ở quảng trường Gaillon này, nơi ông thường đặt ăn cùng các bạn đồng nghiệp vào những ngày cố định. “Ô, không phải,” Françoise đáp với vẻ dịu dàng ngụy trang cho một sự khinh rẻ sâu sắc, “tôi muốn nói một nhà hàng nhỏ cơ. Cái tiệm Henry ấy, cố nhiên là rất tốt, nhưng thật ra đó không phải một tiệm ăn, mà là một... hàng cháo thì đúng hơn!” - “Thế tiệm Weber thì sao?” - “À không, thưa ông, ta đang bàn về một tiệm ăn tốt. Tiệm Weber ở phố Royale chứ gì, đó không phải tiệm ăn, mà là một quán bia bọt. Tôi không biết họ phục vụ các món ăn có tử tế hay không, nhưng tôi thấy họ thậm chí không có khăn bàn, họ cứ thế để toẹt lên bàn, được chăng hay chớ.” - “Còn Cirro*?” Françoise mỉm cười: “À, chỗ đó, về mặt ẩm thực, chủ yếu chỉ có các nàng trong giới thôi. (Đối với Françoise, ‘giới’ có nghĩa là ‘giới hoa nguyệt’). Dào, với tuổi trẻ thì phải thế mà.” Chúng tôi nhận ra rằng, đối với các đầu bếp trứ danh, Françoise, mặc dù có vẻ giản dị, song lại là một “đồng chí” kình địch, còn ghê gớm hơn cả một cô đào tự cao tự đại và đố kỵ nhất đối với các đồng nghiệp của cô. Tuy nhiên, chúng tôi cảm thấy bác có một ý thức đúng đắn về nghệ thuật của mình và tôn trọng truyền thống, vì bác nói thêm: “Không, tôi muốn nói đến một tiệm có vẻ như biết nấu ăn ngon theo cốt cách trưởng giả, song vẫn là một nhà hàng khá hiệu quả, hoạt động mạnh. Chà! Họ hốt xu mới dữ làm sao chứ! (Françoise vốn tiết kiệm, bác đếm từng xu, chứ đâu có gan quẳng đi từng vốc bạc như bọn bán giời không văn tự*). Bà chủ biết đấy, nó ở dãy đại lộ đằng kia kìa, ở phía tay phải, hơi thụt về đằng sau một tí...” Cái tiệm ăn mà bác nói tới một cách công bằng pha lẫn với kiêu hãnh và đôn hậu, đó là... Café Anglais*. https://thuviensach.vn Ngày đầu năm mới, trước tiên tôi đi thăm họ hàng cùng mẹ; để tránh cho tôi khỏi mệt, mẹ, dựa vào một lộ trình do cha vạch sẵn, đã sắp xếp trước vận trù các cuộc thăm theo khu phố chứ không theo thứ bậc quan hệ họ tộc. Nhưng vừa bước vào phòng khách một bà cô họ khá xa, mà sở dĩ chúng tôi đến đầu tiên là vì bà ở gần nhà chúng tôi, mẹ đã thất kinh khi trông thấy người bạn thân nhất của một ông bác dễ giận dỗi nhất trong số chú bác tôi; ông này mang mứt hạt dẻ đến làm quà, thể nào ông ta cũng sẽ mách bác tôi là chúng tôi đã không bắt đầu tua chúc Tết bằng việc đến thăm bác tôi. Ông bác này chắc chắn sẽ phật ý, bác ấy thấy điều quá ư tự nhiên là chúng tôi phải xuất phát từ nhà thờ Madeleine đến thẳng nhà bác ở cạnh Vườn Bách thảo trước khi dừng lại ở Saint-Augustin rồi đi tiếp đến phố Trường Dược. Thăm viếng xong xuôi (bà tôi miễn cho chúng tôi, vì đằng nào tối hôm ấy, chúng tôi cũng ăn tại nhà bà), tôi chạy đến tận vườn Champs Élysée để nhờ bà bán hàng quen giao cho chị giúp việc nhà Swann hằng tuần vẫn đến mua bánh ngọt mấy lần, một bức thư; bức thư này, ngay từ hôm Gilberte làm cho tôi xiết bao buồn khổ, tôi đã quyết định sẽ gửi cho nàng vào ngày đầu năm mới, trong đó tôi nói với nàng rằng tình bạn cũ của chúng ta chấm hết với năm cũ, rằng tôi đã quên hết mọi đau buồn, thất vọng, và bắt đầu từ Mồng Một tháng Giêng, chúng ta sẽ xây dựng một tình bạn mới bền vững không gì phá vỡ nổi, tuyệt vời đến nỗi tôi hy vọng Gilberte sẽ lấy làm tự hào gìn giữ trọn vẻ đẹp của nó và kịp thời báo cho tôi, như bản thân tôi cũng hứa sẽ làm thế, hễ xuất hiện bất cứ nguy cơ nhỏ nào khả dĩ gây hại cho nó. Trên đường về, Françoise dừng tôi lại ở một quầy hàng giữa trời, ở đó bác chọn mua làm quà Tết cho chính mình một tấm ảnh chụp Giáo hoàng Pie IX và một tấm chụp Raspail*, còn tôi thì mua một tấm hình nữ nghệ sĩ La Berma. Người nghệ sĩ được vô vàn người hâm mộ mà chỉ có mỗi một gương mặt duy nhất này để đáp lại thì xem ra cũng hơi nghèo nàn - bất biến và mong manh như tấm áo của kẻ không còn gì khác để thay và trong tấm hình đó, bao giờ bà cũng chỉ có thể phô ra cái nếp nhỏ bên https://thuviensach.vn trên làn môi trên, cái nét nhếch mày, một vài điểm đặc sắc khác về ngoại hình, bất di bất dịch, tóm lại, có thể cháy vèo hay bị nhàu nát như chơi. Gương mặt ấy, chỉ ngắm trong ảnh thôi, ắt tôi không thấy là đẹp, nhưng do nó hẳn đã đón nhận biết bao nụ hôn và từ đáy tấm “bưu ảnh”, nó dường như vẫn kêu gọi bằng cái ánh mắt âu yếm một cách đỏm dáng và một nụ cười cố làm ra ngây thơ, nên nó gợi ý cho tôi và, do đó, khiến tôi khao khát muốn đặt lên đó nụ hôn của chính mình. Bởi vì La Berma hẳn đã thật sự cảm thấy khao khát nhiều chàng trai trong đời thực, những khao khát mà bà thổ lộ dưới vỏ bọc của nhân vật Phèdre, mà mọi thứ, kể cả uy tín của tên tuổi bà - điều làm tôn thêm sắc đẹp và kéo dài tuổi xuân - đều khiến việc thỏa mãn chúng thật dễ dàng... Chiều xuống, tôi dừng lại trước một cột dán tờ quảng cáo vở diễn của La Berma ngày đầu tháng Giêng. Gió thổi dịu và ẩm. Thời tiết này, tôi chẳng lạ gì; tôi có cảm giác và dự cảm rằng ngày Tết đầu năm này không phải một ngày khác biệt với những ngày khác, rằng nó không phải ngày đầu tiên của một thế giới mới trong đó, với một cơ may hãy còn nguyên vẹn, tôi sẽ có thể làm quen lại với Gilberte như vào buổi Sáng Thế, như thể quá khứ chưa từng tồn tại, như thể những thất vọng mà đôi khi nàng gây cho tôi đều đã tiêu tan cùng với mọi dự báo có thể rút ra về tương lai: một thế giới mới không còn sót lại gì từ thế giới cũ...riêng chỉ một điều: niềm khao khát được Gilberte yêu. Tôi hiểu rằng sở dĩ con tim tôi ao ước sự đổi mới như vậy cho một thế giới không làm nó thỏa mãn, đó là vì nó, con tim tôi đây, chẳng hề thay đổi và tôi tự nhủ không lý nào trái tim của Gilberte lại đổi thay; tôi cảm thấy tình bạn mới này vẫn là thế, như thể không hề có hố ngăn cách nào giữa năm cũ và năm mới này mà, vì không thể với tới và biến cải, nên niềm khao khát của chúng ta đành phủ lên nó một cái tên khác mà không để cho nó biết. Cho dù tôi có hiến tặng năm mới này cho Gilberte, cho dù tôi cố hết sức in đậm lên ngày đầu năm ý nghĩa đặc biệt tôi gán cho nó, như kiểu người ta đem chồng một tôn giáo lên những quy luật mù lòa của tự nhiên, tất thảy đều vô ích; tôi cảm thấy nó không biết rằng người ta gọi nó là ngày đầu năm, rằng nó sẽ kết thúc https://thuviensach.vn trong hoàng hôn một cách chẳng mới lạ gì đối với tôi: trong làn gió êm dịu thổi quanh chiếc cột dán quảng cáo, tôi đã nhận ra, tôi đã cảm thấy xuất hiện trở lại cái chất liệu chung muôn thuở: cái ẩm ướt quen thuộc, cái trôi chảy vô tri của những ngày cũ. Tôi trở về nhà. Tôi vừa sống ngày mồng Một tháng Giêng của người già, nó khác cái ngày này của bọn trẻ không phải bởi vì họ không còn được phong bao quà Tết nữa, mà bởi vì họ không còn tin ở Năm mới nữa. Quà Tết thì tôi đã nhận được nhiều, ngoại trừ những thứ duy nhất làm tôi vui thích, một lá thư ngắn từ Gilberte chẳng hạn. Nhưng tuy nhiên tôi vẫn còn trẻ bởi chưng tôi đã có thể viết cho nàng một bức thư trong đó bằng cách kể những giấc mơ cô độc của lòng tôi yêu thương nàng, tôi hy vọng đánh thức được những giấc mơ tương tự nơi nàng. Nỗi buồn của những người đã già là họ thậm chí không nghĩ đến việc viết những bức thư mà họ đã biết là vô hiệu. Khi tôi đã đi nằm, những tiếng động ngoài phố kéo dài muộn hơn mọi khi trong cái đêm hội hè này làm tôi thao thức. Tôi nghĩ tới tất cả những người sẽ kết thúc đêm của mình trong lạc thú, tới người tình của La Berma, có lẽ cả cái đám ăn chơi trác táng nữa, hẳn đã đến đón bà khi hạ màn buổi biểu diễn mà tôi đã thấy quảng cáo cho tối nay. Tôi thậm chí không thể làm dịu nỗi xáo động do ý nghĩ ấy khuấy lên trong mình bằng cách tự nhủ rằng La Berma có lẽ chẳng nghĩ đến ái tình bởi chưng những câu thơ bà diễn xướng và đã nghiên cứu bao lâu, từng khắc từng giây luôn nhắc bà ái tình là tuyệt diệu, vả chăng điều đó bà biết rành đến mức có thể biểu hiện những bồi hồi quen thuộc trong yêu đương với độ mãnh liệt mới và sự dịu dàng không ai ngờ tới, khiến cho đám khán giả ngỡ ngàng, mặc dù bản thân mỗi người trong số họ đều đã từng nếm trải những bồi hồi rạo rực đó. Tôi thắp lại ngọn nến đã tắt để nhìn lại gương mặt ấy một lần nữa. Nghĩ đến chuyện hẳn lúc này, gương mặt ấy đang được vuốt ve bởi những người mà tôi không thể ngăn cản họ đem đến cho bà, đồng thời nhận lại từ bà, những niềm vui phi phàm nhưng mơ hồ, tôi cảm thấy một nỗi xao xuyến đau đớn hơn là https://thuviensach.vn đê mê, một nỗi hoài nhớ càng da diết hơn bởi tiếng kèn cor như ta thường nghe thấy ban đêm, vào giữa tuần chay, và vào những dịp lễ hội khác; tiếng kèn ấy, vẳng ra từ một quán rượu tồi tàn, vào lúc chẳng thơ mộng gì, nghe còn buồn hơn tiếng kèn cor từ đáy rừng chiều*”. Vào lúc này đây, có lẽ đến cả một lá thư của Gilberte cũng không phải điều cần cho tôi. Những khao khát của chúng ta thường quyện lẫn vào nhau, và trong hỗn độn của đời sống, hiếm khi một hạnh phúc trùng khớp đúng với lòng ta khao khát nó. Những ngày đẹp trời, tôi tiếp tục đến vườn Champs-Élysée theo những đường phố mà những ngôi nhà thanh lịch màu hồng tắm trong một bầu trời linh động và nhẹ lâng, vì đây là thời điểm cao trào các Triển lãm của các họa sĩ vẽ màu nước*. Sẽ là không đúng sự thật nếu nói rằng hồi ấy hay thậm chí vào một thời kỳ khác, tôi thấy những cung điện của Gabriel* đẹp hơn những tòa lầu bên cạnh. Tôi thấy Cung Công nghiệp, hay ít nhất là Cung Trocadéro*, còn có phong cách trang nhã hơn và có lẽ đậm dấu thời gian hơn. Đắm trong một giấc miên man xáo động, tuổi thiếu niên tôi đi đâu cũng vẫn chỉ nhìn phố phường qua một lớp vỏ bọc mơ màng ấy và tôi không bao giờ nghĩ là có thể có một tòa nhà thế kỷ 17 trong phố Royale, cũng như tôi sẽ ngạc nhiên nếu được biết rằng cửa Saint-Martin và cửa Saint-Denis, hai kiệt tác đời Louis XIV, không cùng thời với những chung cư gần đây nhất của những quận nhếch nhác này. Có độc một lần, một trong hai cung điện của Gabriel khiến tôi dừng lại hồi lâu; đó là vì đêm xuống. Ánh trăng làm biến chất những cây cột, khiến chúng có vẻ như được cắt ra từ giấy bìa, làm tôi nhớ đến một cảnh trí trong vở nhạc kịch Orphée xuống địa ngục*, lần đầu tiên cho tôi ấn tượng về vẻ đẹp của nó. Tuy nhiên, Gilberte vẫn không trở lại vườn Champs-Élysée. Ấy thế mà tôi lại cần gặp nàng, vì thậm chí tôi không còn nhớ mặt nàng nữa. Cái cách ta nhìn người ta yêu, dò tìm, lo âu, đòi hỏi, lòng ta chờ đợi một lời sẽ cho ta, hay tước đi khỏi ta, hy vọng về một cuộc hẹn hò vào https://thuviensach.vn hôm sau, và, cho đến khi lời đó được nói ra, trí tưởng tượng của ta, lần lượt xen kẽ hay đồng thời, vui sướng và tuyệt vọng, tất cả những cái đó khiến sự chú ý của ta trước mặt người thương đâm ra quá run rẩy không ghi lại được một hình ảnh rõ nét về dung nhan ấy. Cũng có lẽ, hoạt động đồng thời của tất cả các giác quan như vậy nhằm góp sức cùng với thị giác đơn thuần nắm được những gì ngoài tầm cảm nhận, đã quá lưu tâm đến hàng ngàn hình thái, đến mọi mùi vị và động tác của con người sống động, mà thông thường, khi chưa yêu, ta vẫn cố định ở dạng bất động. Người mẫu yêu thương thì trái lại luôn động đậy; bao giờ ta cũng chỉ chụp được những tấm hình khiếm khuyết. Quả thật tôi không còn biết diện mạo Gilberte ra sao nữa, ngoại trừ trong những khoảnh khắc thần tiên khi nàng mặt nở mày tươi với tôi: tôi chỉ còn nhớ nụ cười của nàng. Và không thể thấy lại được gương mặt yêu dấu ấy, cho dù tôi có cố gắng vận dụng trí nhớ đến mấy, tôi vẫn chỉ chuốc lấy bực mình vì nỗi chỉ thấy hiện lên trên màn hình ký ức những bộ mặt vô bổ mà nổi bật của người quản vòng quay ngựa gỗ và của bà bán kẹo đại mạch; giống như những người từng mất một người thân yêu mà họ không bao giờ gặp lại trong mộng, tức điên vì không ngừng gặp trong giấc mơ toàn những kẻ khó chịu mà chỉ riêng việc chạm trán họ lúc tỉnh cũng đã là quá sức chịu đựng rồi. Trong nỗi bất lực không hình dung ra đối tượng làm mình đau, họ gần như tự kết tội là không biết đau. Và tôi đây, tôi cũng hầu như tin rằng, vì không thể nhớ ra nét mặt Gilberte, tôi đã quên chính nàng, tôi không yêu nàng nữa. Cuối cùng, hầu như ngày nào nàng cũng trở lại chơi ở vườn Champs-Élysée, mang lại cho tôi những điều mới để khát khao, để cầu xin nàng cho ngày hôm sau, như vậy mỗi ngày biến niềm yêu của tôi thành một niềm yêu mới. Nhưng xảy ra một việc làm thay đổi đột ngột một lần nữa cách tôi phải đối mặt với vấn đề yêu đương của mình mỗi buổi chiều vào lúc hai giờ. Phải chăng ông Swann đã vớ được bức thư tôi viết cho con gái ông? Hay chỉ là Gilberte mãi sau mới nói thật với tôi một thực trạng đã có từ lâu, để tôi nên thận trọng hơn? Khi tôi nói với nàng tôi rất ngưỡng mộ cha mẹ nàng, mặt nàng liền mang cái vẻ mơ hồ, đầy những điều bí ẩn https://thuviensach.vn không muốn nói thẳng ra, giống như khi người ta nhắc nàng những việc phải làm - đi thăm viếng, mua sắm - rồi cuối cùng nói độp một cái: “Anh biết đấy, bố mẹ tôi không ưa anh đâu!” và lướt đi như một nữ thủy thần - nàng là thế mà - nàng phá lên cười. Nhiều khi tiếng cười của nàng, ngược với lời nàng nói, dường như vẽ lên một bề mặt vô hình trên một bình diện khác, như thường thấy trong âm nhạc. Ông bà Swann không yêu cầu Gilberte đừng chơi với tôi nữa, nhưng nàng nghĩ họ ắt cũng muốn là giá như chúng tôi đừng bắt quen với nhau. Họ không nhìn quan hệ của tôi với Gilberte bằng con mắt thiện cảm, không tin là tôi có đạo đức tốt và nghĩ rằng tôi chỉ có thể ảnh hưởng xấu đến con gái họ. Cái loại thanh niên vô sỉ mà ông Swann ngỡ tôi cùng một giuộc, tôi hình dung chúng như thế này: chúng ghét cha mẹ người con gái chúng yêu, có mặt họ thì nịnh nọt, nhưng sau lưng lại giễu họ với cô gái, xúi cô không nghe lời họ và một khi chinh phục được cô, thậm chí còn không để cho họ gặp con gái nữa. Đối lập mạnh mẽ với những nét ấy (đứa khốn nạn nhất trong bọn chúng chắc cũng chẳng bao giờ hình dung bản thân mình dưới những nét như vậy), trái tim tôi dành cho ông Swann những tình cảm nhiệt thành đến mức tôi tin chắc nếu ông mang máng cảm thấy thế, ông hẳn sẽ ân hận về nhận định của mình về tôi như ân hận về một án xử oan vậy! Tôi đã mạnh dạn nói lên tất cả nỗi lòng tôi cảm mến ông trong một bức thư dài mà tôi giao cho Gilberte, nhờ nàng chuyển hộ. Nàng đồng ý. Than ôi, qua thư, ông lại thấy ở tôi một tên bịp tầm cỡ hơn tôi nghĩ; vậy là ông đã nghi ngờ những tình cảm mà tôi tưởng đã thể hiện với tất cả sự chân thật trên mười sáu trang giấy: bức thư mà tôi viết cho ông, cũng nồng nhiệt và thành thực như những lời tôi đã ngỏ với ông De Norpois, không có kết quả gì hơn. Hôm sau, kéo riêng tôi ra, mỗi đứa ngồi trên một chiếc ghế, trên một lối đi trong vườn Champs-Élysée, đằng sau một bụi nguyệt quế, Gilberte kể rằng khi đọc bức thư (mà nàng mang trả lại tôi), cha nàng vừa nhún vai vừa nói: “Tất cả cái này chẳng có nghĩa gì cả, nó chỉ chứng tỏ là ta nhìn nhận đúng biết bao.” Tôi biết rõ ý đồ mình trong sáng, tâm hồn mình trung hậu, nên tôi phẫn nộ vì lẽ những lời của mình https://thuviensach.vn thậm chí không chạm vào cái sai lầm phi lý của ông Swann. Bởi vì lúc này đây, tôi chắc chắn đó là một sai lầm. Tôi cảm thấy mình đã mô tả một số đặc điểm không thể không thừa nhận trong những tình cảm quảng đại của tôi với độ chính xác đến nỗi có thể khẳng định rằng nếu qua đó mà Swann không nhận ra ngay những tình cảm đó, không đến xin lỗi tôi và thú nhận là mình đã lầm, thì chỉ là vì bản thân ông không bao giờ có những tình cảm cao đẹp ấy, nên ông không thể hiểu chúng ở những người khác. Ấy thế mà, có lẽ đơn giản vì Swann biết rõ sự cao cả nhiều khi chỉ là dáng vẻ bên trong mà những tình cảm vị kỷ của ta khoác lấy khi ta chưa xếp hạng và gọi đúng tên chúng. Có lẽ ông đã nhìn nhận mối thiện cảm tôi bày tỏ với ông như một tác động đơn thuần - và một xác nhận nồng nhiệt - của tình yêu tôi dành cho Gilberte, mà sau này, những hành động của tôi tất yếu sẽ bị chi phối bởi những cái đó, chứ không phải bởi lòng tôn kính thứ yếu của tôi đối với ông. Tôi không thể chia sẻ những tiên đoán của ông bởi tôi không sao tách riêng tình yêu ấy khỏi bản thân mình để xếp nó vào phạm trù chung của những tình yêu khác và thử phỏng đoán những hậu quả của nó; tôi đâm tuyệt vọng. Vì Françoise gọi, tôi phải rời Gilberte một lát. Tôi phải theo bác vào một căn nhà nhỏ có hàng rào mắt cáo sơn xanh gần giống với những phòng thu thuế đã bỏ phế của khu Paris cổ, trong đó, mới đây, người ta đã lắp đặt cái mà ở bên Anh, gọi là “lavabo*”, còn ở Pháp, theo một thói sính Anh thiếu hiểu biết, người ta kêu là những “water-closet*”. Những bức tường cũ, ẩm ướt ở cửa ra vào, nơi tôi đứng đợi Françoise, phả ra mùi mốc và cái mùi dịu mát này lập tức làm nhẹ bớt những ưu tư vừa nảy sinh do những lời của ông Swann mà Gilberte thuật lại với tôi, rót vào lòng tôi một khoái cảm không cùng loại với những khoái cảm thường khiến ta bất ổn hơn, không thể giữ được chúng, sở hữu chúng, mà, trái lại, là một khoái cảm có thực chất để tôi có thể dựa vững chắc vào, ngọt ngào, yên bình, chứa đựng một chân lý bền lâu, không minh giải mà xác thực. Tôi những muốn, như trong những cuộc đi dạo về bên phía Guermantes, cố đi sâu vào cái huyền diệu của cái cảm giác đã xâm https://thuviensach.vn chiếm tôi và đứng nguyên không động đậy để tra vấn cái mùi cũ kỹ đang lan tỏa khắp ấy, nó mời mọc tôi không chỉ thưởng thức niềm khoái cảm nó mang đến cho tôi đơn thuần như một phụ gia, mà cái chính là để tôi thám hiểm vào cái thực tế mà nó chưa vén lộ cho tôi hay. Nhưng người quản lý khu này, một bà già má trát bự phấn và đeo tóc giả màu hung, đến bắt chuyện với tôi. Françoise tin chắc bà “rành là người vùng nhà”. Lão tiểu thư đã từng lấy một người mà Françoise gọi là “công tử con nhà”, có nghĩa là, theo quan điểm của bác, một người khác xa với một gã thợ, như một công tước khác một kẻ “xuất thân từ cặn đáy dân thường”, theo quan điểm của Saint-Simon*. Hẳn là bà quản lý, trước khi thành quản lý, đã từng thất thế. Nhưng Françoise cam đoan rằng bà là nữ hầu tước và thuộc dòng dõi nhà Saint-Feréol. Bà nữ hầu tước này khuyên tôi không nên đứng mãi ngoài gió và thậm chí còn mở cửa một phòng nhỏ, bảo tôi: “Cậu không muốn vào ư? Một phòng rất sạch sẽ, miễn phí cho cậu đấy.” Có lẽ bà mời mọc như vậy cũng chỉ giống như những cô bán hàng ở xưởng mứt kẹo Gouache*, khi chúng tôi đến đặt hàng, thường mời tôi một trong những chiếc kẹo để dưới chiếc chuông thủy tinh trên quầy, mà than ôi! mẹ tôi cấm tôi không được nhận; có lẽ cũng chả mấy hồn nhiên, giống như cái cách bà già bán hoa nọ vừa cho tôi một bông hồng vừa lúng liếng mắt gợi tình - mẹ tôi thường mua hoa của bà để trồng vào chậu cảnh. Dù sao đi nữa, nếu sở thích của bà “nữ hầu tước” là đám trai tơ, thì khi mở cánh cửa ngầm cho chúng vào những khối vuông bằng đá trong đó đàn ông ngồi chồm chỗm như những con nhân sư, mục đích sự hào phóng của bà ít nhằm vào hy vọng cám dỗ bọn chúng hơn là đạt tới cái khoái cảm được tỏ ra hoang phí một cách vô ích đối với những gì ta yêu, vì tôi không bao giờ thấy bên cạnh bà người khách nào khác ngoài một lão già kiểm lâm của vườn Champs-Élysée. Một lát sau, tôi cáo từ “nữ hầu tước”, theo sau là Françoise; và tôi rời khỏi bác luôn để trở lại bên Gilberte. Tôi nhìn thấy nàng ngay, trên một chiếc ghế tựa đằng sau bụi nguyệt quế. Nàng ngồi đó để tụi bạn khỏi https://thuviensach.vn trông thấy: họ đang chơi trốn tìm. Tôi đến ngồi cạnh nàng. Nàng đội một chiếc mũ trùm đầu sụp xuống khá thấp trên mắt, khiến cho cái nhìn đâm “hiêng hiếng”, vừa mơ mộng vừa xảo trá, như lần đầu tiên tôi thấy nàng ở Combray. Tôi hỏi nàng liệu có cách nào để tôi phân trần trực tiếp bằng lời với cha nàng. Gilberte nói nàng đã đề nghị thế, nhưng ông xét thấy là vô ích. “Này,” nàng nói thêm, “anh cầm lại bức thư đi, tôi phải trở lại chỗ bọn nó, vì chẳng đứa nào tìm thấy tôi.” Nếu lúc đó ông Swann chợt đến, trước khi tôi cầm lại bức thư mà ông đã hồ đồ không chịu thừa nhận là rất mực chân thành, thì không chừng ông đã đắc ý thấy là chính mình có lý. Bởi vì khi xáp lại gần Gilberte đang ngật người trên ghế, miệng bảo tôi nhận lại bức thư nhưng tay chưa chìa nó ra, tôi bỗng cảm thấy bị thân thể nàng hấp dẫn đến nỗi tôi bật kêu lên: “Nào, hãy ngăn tôi giành lại nó, để xem ai khỏe hơn.” Nàng giấu nó ra sau lưng, tôi vòng tay ra sau cổ nàng, hất những bím tóc nàng để xõa trên vai, hoặc vì như vậy hợp với tuổi nàng, hoặc vì mẹ nàng muốn nàng ra dáng con nít lâu hơn để chính bản thân bà trẻ lại; chúng tôi vật lộn, tì mạnh vào nhau. Tôi cố kéo nàng về phía mình, nàng chống lại; hai gò má nàng, do ráng sức, đỏ rực lên, tròn mọng như hai trái anh đào; nàng cười như thể bị tôi cù; tôi quặp chặt nàng giữa hai chân như trong tư thế trèo cây; thế rồi, ngay giữa bài thể dục ấy, không thở gấp hơn mấy tí do phải vận động cơ bắp và do đà hăng say của trò chơi, niềm khoái thú của tôi ứa trào, như vài giọt mồ hôi toát ra do cố gắng, thậm chí tôi không thể nán thêm một chút để nhấm nháp cái vị của khoái thú ấy; ngay sau đó, tôi giành được bức thư. Lúc ấy, Gilberte bèn hồn hậu bảo tôi: “Nếu anh muốn, chúng ta có thể vật nhau thêm chút nữa.” Có lẽ nàng đã lờ mờ cảm thấy trò chơi của tôi có một mục tiêu khác với mục tiêu tôi nói ra miệng, nhưng nàng không nhận ra là tôi đã đạt tới nó. Và tôi, vì sợ nàng phát hiện ra điều đó (và một cử chỉ rụt lại vì e thẹn tôi kịp nhận thấy ở nàng một lát sau khiến tôi nghĩ mình đã không sợ vô cớ), tôi chấp nhận vật nhau thêm chút nữa, đề phòng nàng có thể https://thuviensach.vn tưởng là tôi không đề ra cho mình mục đích nào khác ngoài cái mục đích mà sau khi đạt được, tôi chỉ còn muốn ngồi yên bên cạnh nàng. Trên đường về nhà, tôi bỗng thấy ra, tôi đột nhiên nhớ lại cái hình ảnh cho đến giờ bị che khuất, cái hình ảnh mà khí mát hồ như phả mùi bồ hóng của căn nhà có hàng rào mắt cáo đưa tôi lại gần nhưng không để tôi thấy hoặc nhận ra. Hình ảnh đó là hình ảnh căn phòng nhỏ của ông chú Adolphe của tôi ở Combray; quả vậy, căn phòng này phả ra cái mùi ẩm ướt y hệt. Nhưng tôi không hiểu tại sao việc nhớ lại một hình ảnh không đáng kể như vậy lại khiến tôi thấy sung sướng đến thế - tôi gác lại để sau sẽ tìm hiểu. Trong khi chờ đợi, tôi cảm thấy hình như mình đáng để ông De Norpois coi khinh: cho đến giờ, tôi vẫn thích tác gia mà ông gọi là một “gã thổi sáo” quèn hơn tất cả các văn sĩ và thực sự hứng khởi, không phải bởi một ý tưởng quan trọng, mà bởi một mùi mốc. Từ ít lâu nay, trong một số gia đình, cái tên vườn Champs-Élysée, hễ được một vị khách nào đó nhắc tới, thường gặp ở các bà mẹ một thái độ đón nhận không mấy thiện cảm mà họ dành cho một ông thầy thuốc nổi tiếng nhưng đã quá nhiều lần chẩn bệnh sai - họ khẳng định là họ đã thấy thế - đến nỗi họ đâm mất lòng tin ở ông ta; người ta cam đoan rằng khu vườn ấy chẳng tốt lành gì cho trẻ con và có thể kể không ít trường hợp đau họng, lên sởi và sốt cao do nó gây nên. Tuy không công khai nghi ngờ lòng yêu thương con của mẹ tôi khi thấy mẹ vẫn tiếp tục sai Françoise đưa tôi đến đó, một số bà bạn của mẹ ít nhất cũng tỏ ra không hài lòng về sự mù quáng ấy. Những người mắc bệnh thần kinh - mặc dù đây là từ đã được thừa nhận - có lẽ là những người ít “chịu lắng nghe cơ thể mình” nhất: họ nghe thấy trong người biết bao điều mà sau đó, họ nhận ra là vô hại, chẳng việc gì mà phải hoảng lên, thành thử cuối cùng, họ chẳng bận tâm đến bất kỳ dấu hiệu nào nữa. Hệ thần kinh của họ luôn “kêu cứu” như cảnh báo một cơn trọng bệnh, trong khi đó chỉ đơn thuần là sắp có mưa tuyết hoặc sắp dọn sang một căn hộ mới, đến nỗi họ đâm quen không thèm đếm xỉa đến những cảnh báo ấy nữa, khác nào một anh https://thuviensach.vn lính, trong hăng say chiến đấu, ít cảm nhận thấy chúng đến nỗi ngay cả trong tình trạng hấp hối, vẫn có thể tiếp tục sống như một người khỏe mạnh. Một buổi sáng, mặc dù thấy trong mình những ấm ách về lưu thông liên tục trong nội tạng, kết hợp với nhau như mọi khi, mà tôi luôn khiến tâm trí mình ngơ đi, cũng như chẳng để tâm gì đến sự tuần hoàn của máu, tôi vui vẻ chạy về phía phòng ăn, nơi cha mẹ tôi đã ngồi vào bàn và - như thường lệ, lòng tự nhủ lòng rằng rét có thể không có nghĩa là phải sưởi ấm, mà là đã bị mắng, chẳng hạn, và không thấy đói tức là trời sắp mưa chứ không có nghĩa là phải ăn - tôi ngồi vào bàn, đúng lúc định nuốt miếng đầu tiên của một khúc sườn ngon lành thì chợt khựng lại vì một cơn buồn nôn và chóng mặt, phản ứng dữ dội của một căn bệnh mới chớm mà sự dửng dưng lạnh giá của tôi đã che lấp mọi triệu chứng của nó, khăng khăng khước từ món ăn mà tôi không thể hấp thụ. Thế là, ngay trong cùng một giây ấy, ý nghĩ mình sẽ bị cấm ra khỏi nhà nếu bị phát hiện là ốm, đã cho tôi sức mạnh - như bản năng tự bảo tồn đối với một người bị thương - đủ để lết về tới tận phòng riêng và cặp sốt thấy thân nhiệt đã lên đến 40°, liền sau đó, sửa soạn đến vườn Champs-Élysée. Qua cái vỏ bọc thân thể yếu lả và dễ thấm bệnh, tâm tưởng lạc quan của tôi đã ở đó, đòi hỏi niềm thích thú dịu ngọt của một ván chơi bắt tù binh với Gilberte, và một giờ sau, khó khăn lắm mới đứng vững, nhưng sung sướng bên nàng, tôi vẫn còn đủ sức để tận hưởng khoái cảm đó. Về đến nhà, Françoise thông báo rằng tôi đã “bắt bệnh”, rằng chắc tôi đã bị cảm “cả nhiệt lẫn hàn”; còn ông bác sĩ, được khẩn cấp triệu tới, thì tuyên bố thà kèm theo cơn sung huyết phổi là sốt “kịch” phát “dữ dội” nhưng chỉ là một “ngọn lửa rơm”, còn đỡ ngại hơn những dạng “ngấm ngầm” và “tiềm tàng”. Đã từ lâu, tôi bị chứng tức thở và ông thầy thuốc gia đình của chúng tôi, ngoài việc kê đơn điều trị bằng caféine để hỗ trợ hô hấp, còn khuyên tôi nên uống bia, sâm banh và cô nhắc mỗi khi cảm thấy sắp lên cơn, mặc dù bà tôi phản đối vì sợ tôi sẽ chết yểu vì nghiện rượu. Những cơn tức thở ấy, ông nói, sẽ tiêu tan trong trạng thái “khinh khoái” do rượu gây nên. Nhiều khi, để bà tôi https://thuviensach.vn cho phép cho tôi dùng những đồ uống có rượu ấy, tôi buộc phải gần như phô trương, không giấu giếm tình trạng tức nghẹn của mình. Vả chăng, hễ tôi cảm thấy sắp đến cơn, bao giờ cũng không biết chắc là nó nặng hay nhẹ, tôi đều lo, vì sợ bà buồn hơn là sợ mình đau. Nhưng đồng thời, cơ thể tôi, hoặc vì quá yếu không thể độc lực giấu nổi cơn đau, hoặc vì sợ ai đó, do không biết cơn nghẹn thở sắp xảy đến, đòi hỏi ở tôi một cố gắng vượt sức nó và nguy hiểm cho nó, thúc tôi cần trình bà tôi bệnh trạng của mình với một độ chính xác, cặn kẽ đến từng chi tiết sinh lý. Hễ tôi thấy trong mình một triệu chứng đáng ngại nào mà trước đó tôi chưa nhận ra, thì chừng nào tôi chưa thông báo cho bà tôi biết, cơ thể tôi còn thắc thỏm. Nếu bà tôi giả vờ chẳng chú ý gì đến thể trạng của tôi thì nó yêu cầu tôi phải nhấn rõ thêm. Đôi khi, tôi đi quá xa; và gương mặt thân yêu, giờ không còn làm chủ được xúc cảm như ngày xưa, để lộ một sắc diện đầy xót thương, một vẻ co rúm đau đớn. Thế là nhìn thấy bà buồn phiền, lòng tôi se lại: tôi lao vào vòng tay bà, như thể muốn dùng những nụ hôn để xóa đi nỗi buồn phiền ấy, như thể sự âu yếm của tôi có thể làm bà vui lên, khác nào thấy tôi hạnh phúc vậy. Và mặt khác, đỡ áy náy do đã chắc chắn là bà biết tôi đang bệnh, cơ thể tôi không phản đối việc tôi trấn an bà. Tôi cam đoan rằng chứng bệnh ấy chẳng có gì là đau đớn cả, rằng tuyệt nhiên không việc gì phải thương tôi, rằng bà có thể chắc chắn là tôi đang sung sướng; cơ thể tôi chỉ muốn được đúng cái phần xót thương nó đáng được hưởng miễn sao người ta biết nó đau ở mạng sườn bên phải, nó không thấy gì bất tiện trong việc tôi tuyên bố cái đau này là vô hại, không gây trở ngại gì cho hạnh phúc của tôi, cơ thể tôi đâu có sính chuyện triết học; cái đó không thuộc lĩnh vực của nó. Trong thời kỳ dưỡng bệnh, hầu như ngày nào, tôi cũng bị nghẹt thở. Một tối, bà tôi quay trở lại phòng tôi rất muộn - trước đó, khi bà để tôi lại một mình, tình trạng tôi khá ổn - và thấy tôi hầu như không thở được: “Ôi! Lạy Chúa, khổ thân cháu tôi quá!” bà tôi kêu lên, nét mặt xớn xác. Bà rời tôi đi ngay, tôi nghe thấy tiếng mở cổng và một lúc sau, bà về mang theo cô-nhắc mua ngoài hiệu https://thuviensach.vn vì nhà không có sẵn. Không lâu sau, tôi bắt đầu cảm thấy khoan khoái. Mặt bà tôi hơi đỏ, có phần bối rối và mắt bà lộ vẻ mệt mỏi và nản chí. “Bà muốn để cháu lại một mình để cháu tận hưởng phút khoan khoái này,” bà nói vậy và đột ngột rời phòng. Tuy nhiên, khi hôn bà, tôi cảm thấy trên đôi má mát rượi một chút gì ươn ướt mà tôi không biết có phải là do bà vừa đi xuyên qua khí ẩm ngoài trời đêm hay không. Hôm sau, chiều tối bà mới đến vì, theo lời bà nói, bà có việc phải ra ngoài. Tôi thấy đây là một cách cố tình làm ra vẻ dửng dưng đối với tôi và tôi nén lòng không trách bà về thái độ ấy. Chứng sung huyết của tôi đã chấm dứt từ lâu nhưng không hiểu sao những cơn nghẹt thở vẫn cứ dai dẳng, cha mẹ tôi phải mời giáo sư Cottard đến khám bệnh. Trong những trường hợp như thế này, học vấn của người thầy thuốc được cầu tới là chưa đủ. Đứng trước những triệu chứng có thể là của ba, bốn căn bệnh khác nhau, chung quy lại, phải là linh cảm nhạy bén, con mắt sắc sảo tinh tường mới có thể giúp ông ta xác định khả năng ông phải đối phó với căn bệnh nào, mặc dù bề ngoài, chúng đều từa tựa như nhau. Cái năng khiếu bí ẩn này không bao hàm sự thông minh ưu việt về những mặt khác, và một người rất tầm thường, mê tranh hạng bét, thích nhạc rẻ tiền, không có tí đầu óc hiếu kỳ, cũng hoàn toàn có thể sở đắc nó. Trong “ca” của tôi, những biểu hiện cụ thể khả dĩ quan sát được, có thể do nhiều nguyên nhân khác nhau gây nên - những cơn co thắt thần kinh, chớm lao, hen suyễn, ngộ độc thức ăn cộng với thiểu năng thận, viêm phế quản mãn tính, một trạng thái phức hợp bao gồm nhiều trong số những nhân tố kể trên. Co thắt thần kinh cần được điều trị bằng cách coi khinh, lao phổi đòi hỏi phải chăm sóc đặc biệt và tăng dinh dưỡng, nhưng tăng quá mức sẽ có hại đối với trạng thái viêm khớp cũng như hen suyễn, và có thể nguy hiểm trong trường hợp khó thở do ngộ độc thức ăn, trường hợp này đòi hỏi một chế độ mà nếu đem áp dụng đối với bệnh nhân lao phổi sẽ rất tai hại. Nhưng ông Cottard chỉ do dự một thoáng và kê đơn rất quyết đoán: “Thuốc xổ mạnh, sữa trong nhiều ngày, chỉ sữa thôi. Không thịt, không rượu.” Mẹ tôi làu bàu: “Dù sao thằng bé cũng đang rất cần được https://thuviensach.vn tẩm bổ cho lại người, nó vốn dĩ đã dễ bị kích thích thần kinh, cái liều thuốc tẩy dành cho ngựa này và cái chế độ ăn uống này đến làm nó quỵ mất.” Nhìn mắt Cottard lo lắng như sợ nhỡ tàu, tôi thấy là ông ta đang tự hỏi: phải chăng mình đã mềm lòng buông thả theo bản tính hiền dịu tự nhiên? Ông cố nhớ lại xem có chắc mình đã làm ra mặt lạnh lùng hay không, giống như người ta tìm một chiếc gương để xem xem mình có quên thắt cà vạt hay không. Trong tâm trạng nghi nghi hoặc hoặc và để bù lại, đề phòng mọi bất trắc, ông thô lỗ đáp: “Tôi không có thói quen nhắc lại đến hai lần đơn thuốc mình đã kê. Cho tôi cái bút nào. Và chủ yếu là sữa nhé. Sau này, khi ta đã chặn được những cơn khó thở và chứng mất ngủ, tôi muốn cậu ăn thêm xúp, rồi món nghiền, nhưng chủ yếu vẫn là sữa, sữa. Rồi cậu sẽ thích thôi, bởi vì Tây Ban Nha hiện đang là ‘mốt’, olé olé!* (Học trò ông đều biết ngón chơi chữ này mà ông thường dùng ở bệnh viện mỗi khi ông chỉ định chế độ ăn sữa cho một người bệnh tim hay gan). Sau đó, cậu sẽ dần dần trở lại cuộc sống bình thường. Nhưng mỗi khi lại bắt đầu ho và nghẹt thở, thì lại tẩy xổ, rửa ruột, nằm tĩnh dưỡng, sữa.” Với vẻ lạnh tanh, ông nghe mà không trả lời những phản đối cuối cùng của mẹ tôi và vì ông ra về không thèm giải thích lý do của cái chế độ ấy, cha mẹ tôi xét thấy nó chẳng liên quan gì đến trường hợp của tôi, chỉ có tác dụng làm suy nhược một cách vô ích, nên không buộc tôi phải theo. Dĩ nhiên họ tìm cách giấu vị giáo sư sự bất tuân ấy và để chắc chắn không bị lộ, họ tránh đến mọi nhà mà ở đó, họ có thể chạm trán ông ta. Rồi thấy tình trạng của tôi nặng thêm, họ mới quyết định nhất nhất từng chi tiết làm theo chỉ định của Cottard; sau ba ngày, tôi hết khò khè, hết ho và thở tốt. Bấy giờ, chúng tôi hiểu ra rằng Cottard, ngoài việc thấy là tôi hơi bị hen suyễn và nhất là “hâm hâm”* - như sau này, ông cho biết - còn nhận ra trục trặc nghiêm trọng nhất nơi tôi vào thời điểm ấy là ngộ độc và bằng cách thông gan, rửa thận, ông trị tiệt chứng sung huyết phế quản, khiến cho tôi thở được dễ dàng, ngủ được và lại sức. Và chúng tôi hiểu rằng cái tay Cottard ngố ấy hóa ra là một thầy thuốc lâm sàng vĩ đại. Cuối cùng, tôi có thể dậy được. Nhưng cha mẹ tôi tính chuyện không cho tôi trở lại https://thuviensach.vn vườn Champs-Élysée nữa; lý do là vì không khí ở đó không tốt; tôi nghĩ cha mẹ tôi viện cớ để ngăn không cho tôi gặp con gái ông bà Swann nữa và tôi tự bắt mình nhắc đi nhắc lại cái tên Gilberte suốt, như những kẻ chiến bại cố gắng duy trì tiếng mẹ đẻ để không quên tổ quốc mà họ sẽ không thấy lại nữa. Đôi khi, mẹ tôi vuốt trán tôi mà rằng: “Vậy ra bây giờ các chú bé thôi không tâm sự với mẹ những phiền muộn của mình nữa sao?” Françoise thì hôm nào cũng đến bên tôi, bảo: “Mặt mày cậu mới dễ sợ làm sao! Cậu không soi gương mà coi, nom như người chết rồi ấy!” Thật ra, ngay cả nếu tôi chỉ sổ mũi nhức đầu thôi, thì Françoise vẫn mang cái vẻ thê thảm ấy. Những than van ấy là bởi “thứ bậc giai cấp” của bác hơn là vì lo cho tình trạng sức khỏe của tôi. Tôi không phân biệt nổi thái độ bi quan ấy ở Françoise bấy giờ là đau đớn hay là mãn nguyện. Tôi tạm thời kết luận rằng thái độ đó mang tính xã hội và nghề nghiệp. Một hôm, vào lúc người bưu tá mang thư, báo tới, mẹ đặt lên giường tôi một bức thư. Tôi lơ đãng mở ra, bởi lẽ nó không thể mang cái chữ ký duy nhất khả dĩ làm tôi sung sướng, chữ ký của Gilberte mà với nàng, tôi chẳng có mối liên hệ nào khác ngoài Champs-Élysée. Ấy thế mà ở mé dưới trang giấy, một dấu triện bạc khắc hình một hiệp sĩ đội mũ sắt bên trên dòng phương châm Per viam rectam* uốn cong, cuối một bức thư chữ viết to mà hầu hết các dòng đều như được gạch dưới, đơn giản vì nét ngang của các chữ t, thay vì ở ngay thân chữ, lại được vạch ở bên trên, tạo thành một nét gạch dưới chữ tương ứng ở dòng trên, điều tôi nhìn thấy chính là chữ ký của Gilberte. Nhưng vì tôi biết một bức thư mang chữ ký ấy gửi cho tôi là điều bất khả, nên nhìn thấy nó mà lòng chưa tin, tôi cũng chẳng vui gì. Trong một thoáng, nó chỉ khiến mọi thứ xung quanh tôi trở thành hư ảo. Với tốc độ chóng mặt, cái chữ ký khó mà tin là có thật ấy nhào lộn nhoay nhoáy ở bốn góc phòng, đùa giỡn với chiếc giường của tôi, bệ lò sưởi của tôi, bức tường của tôi. Tôi thấy tất cả đều chao đảo như một người ngã ngựa, và tôi tự https://thuviensach.vn hỏi phải chăng có một cuộc sống hoàn toàn khác và mâu thuẫn với cuộc sống tôi từng biết, nhưng lại là cuộc sống đích thực, đùng một cái được chỉ ra cho tôi thấy, khiến tâm trí tôi đầy do dự, cái do dự mà những điêu khắc gia dựng tác phẩm Phán xét cuối cùng thể hiện trên nét mặt của những người chết thức dậy thấy mình đang ở ngưỡng cửa của Thế giới Bên Kia. “Bạn thân mến của tôi”, bức thư viết, tôi được tin bạn ốm rất nặng và bạn không đến vườn Champs-Élysée nữa. Tôi cũng chẳng hay đến đó nữa vì có nhiều người mắc bệnh quá. Nhưng chiều thứ Hai và thứ Sáu nào, các bạn gái của tôi cũng đến dùng bữa trà buổi chiều tại nhà tôi. Mẹ tôi giao cho tôi nói với bạn rằng hễ khi nào bình phục, bạn cũng đến thì chúng tôi sẽ rất lấy làm vui thích và chúng ta lại có thể tiếp tục tại nhà những cuộc trò chuyện thú vị như ở vườn Champs Élysée. Xin chào, tôi hy vọng cha mẹ bạn sẽ cho phép bạn thường xuyên đến dùng trà và xin gửi đến bạn tất cả tình thân ái. Gilberte.” Trong khi tôi đọc những dòng này, hệ thần kinh của tôi, với một sự mau lẹ tuyệt vời, đón nhận cái tin báo rằng một hạnh phúc lớn đang đến với tôi. Nhưng tâm hồn tôi, tức là chính tôi đây, tóm lại, đương sự chủ yếu, thì lại chưa biết tin ấy. Hạnh phúc, hạnh phúc bởi Gilberte, đó là một điều tôi hằng nghĩ tới, một điều hoàn toàn trong tư tưởng, đó là, như Léonard nhà danh họa nói, cosa mentale*. Một tờ giấy dày đặc chữ, tư duy không tiêu hóa nó ngay lập tức được. Nhưng vừa đọc xong bức thư, tôi liền nghĩ ngay về nó, nó trở thành một đối tượng để mơ mộng, cả nó nữa cũng trở thành cosamentale và tôi yêu nó đến nỗi cứ năm phút tôi lại phải đọc lại nó, hôn nó không biết chán. Và tôi biết thế nào là hạnh phúc. Cuộc sống vẫn rải rác có những điều kỳ diệu mà những người đang yêu bao giờ cũng có thể hy vọng. Có thể đây là một “phép mầu” nhân tạo do mẹ tôi chế ra: thấy tôi từ ít lâu nay hồ như không thiết sống nữa, có lẽ mẹ đã tìm cách nhờ Gilberte viết thư cho tôi, giống như hồi tôi mới đi tắm biển lần đầu, để kích thích tôi hứng thú tập lặn - điều tôi rất https://thuviensach.vn