🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Chuyện Trò Ebooks Nhóm Zalo https://thuviensach.vn https://thuviensach.vn https://thuviensach.vn Bản quyền thuộc về tác giả Nhà xuất bản Trẻ xuất bản theo hợp đồng tháng 8-2012 BIỂU GHI BIÊN MỤC TRƯỚC XUẤT BẢN ĐƯỢC THỰC HIỆN BỞI THƯ VIỆN KHTH TP.HCM Cao Huy Thuần Chuyện trò: tản văn / Cao Huy Thuần. - T.P. Hồ Chí Minh: Trẻ, 2012. 336tr. ; 20cm. 1. Văn xuôi Việt Nam. 2. Văn học Việt Nam -- Thế kỷ 21. 1. Vietnamese prose literature. 2. Vietnamese literature -- 21st century. 895.9228084 -- dc 22 C235-T53 https://thuviensach.vn https://thuviensach.vn https://thuviensach.vn Vầng trăng từ độ lên ngôi Năm năm bến cũ em ngồi quay tơ - Lưu Trọng Lư - *** Gửi Liên, Lộc, Tâm https://thuviensach.vn https://thuviensach.vn Lắng nghe “Chuyện Trò”... Giáo sư Cao Huy Thuần dạy đại học Pháp, một cây bút quen thuộc trong cộng đồng tiếng Việt, đặc biệt gần với những ai có quan hệ trực tiếp hoặc có mối quan tâm tới đạo Phật và văn hóa Phật giáo. Không kể các công trình nghiên cứu xuất bản ở nước ngoài, ông đã cho in tại Việt Nam rất nhiều bài báo, bài giảng và hàng loạt tập sách với phong cách văn chương luận đề hài hòa được cả hai thiên chức: nhà giáo - nhà văn. “Chuyện trò”, ấn phẩm mới nhất trong số đó, gồm đôi mươi câu chuyện hoặc mang tính chuyện, chuyện kể, chuyện trò, hoặc mang tính truyện, truyện phóng tác, truyện ngụ ngôn, tự truyện. Chỉ đôi mươi câu chuyện thôi, mà chuyên chở bao nhiêu tâm tình, chừng như ông muốn dành riêng trải lòng cùng tuổi trẻ. Câu chuyện mở đầu, “Sợi tóc”, phảng phất chất li kì trinh thám khơi gợi nỗi dằn vặt rắc rối, thế nào là nói dối? Một nhà sư khai dối với cảnh sát để cứu giúp một con người trong trắng vô tội tránh khỏi vụ điều tra án mạng. “Có những trường hợp buộc ta phải nói dối vì thương xót, https://thuviensach.vn 8 vì lịch sự, vì để cứu một mạng người, hoặc để tránh một hậu quả xấu hơn”. “Nếu nguyên tắc ‘không nói dối’ được áp dụng một cách tuyệt đối, xã hội không thể tồn tại”. “Tính thiện nằm trong cái đẹp và cái thật”. Nhưng “không nói dối” lại nằm trong nguyên tắc ngũ giới của nhà Phật. “Nguyên tắc là tối thượng”. Nhà sư thành thật với lòng, vậy có phải là không nói dối?... Đột ngột một câu hỏi oái oăm: “Đồng tiền có biết tu không?”. Đột ngột một bất ngờ thú vị: “ Biết! Mà tu rất giỏi! Đắc đạo như chơi!”. “Ở nước Mỹ, bao nhiêu nhà giàu trọng truyền thống tặng tiền cho các trường đại học để đại học Mỹ vẫn dẫn đầu văn hóa đại học trên thế giới”. Ông liên hệ Việt Nam: “Tôi bắt đầu có cảm tưởng các đại gia cũng muốn cho đồng tiền đi tu và tôi tán dương khuynh hướng này”. “Văn hóa bố thí của Phật giáo là con đường của đồng tiền biết sám hối”. “Cần phải biết rằng bố thí cho những công trình từ thiện, văn hóa cũng phước đức như hiến tặng chùa chiền...” Câu chuyện rất gần đây, còn nóng hôi hổi trên giấy, “Hãy bay với hai cánh vào hiện đại”, tác giả vừa trình bày trong Tuần lễ Văn hóa Phật giáo tại Nghệ An tháng Tám, 2012. Sau những thông tin bao quát về sự lan tỏa của Phật giáo sang phương Tây từ phương Đông, về sự tha hóa con người trong khủng hoảng hiện đại..., ông nhấn mạnh vấn https://thuviensach.vn 9 đề đạo đức với dồn dập nhắn gửi “Khoa học mà không có lương tâm là đổ nát của linh hồn”. “Đạo đức của Phật giáo nhắm mục đích làm cho con người tốt hơn đã đành, nhưng cốt nhất làm cho nội tâm thanh thản, bởi vì thanh thản chính là hạnh phúc”. “Không có lòng tin thì cánh cửa cuối cùng của trí tuệ vẫn không mở ra”. “Trí tuệ và lòng tin phải cùng bay với nhau như hai cánh của con đại bàng”... “Yêu nhau” mượn điển tích về cây trong thơ Bạch Cư Dị, mượn luôn cốt truyện về chim của văn hào Guy de Maupassant tô điểm thêm hình tượng tình yêu, “như chim liền cánh như cây liền cành”. “Tình yêu không có cái chết”. “Tình yêu chính là sự sống”. Ở phần cuối sách, “Cái nhìn” đưa người đọc lòng vòng từ kỉ niệm trẻ con của một cậu học trò, lang bang sang chuyện ông Sartre, ông Camus, ông Freud... để đi tới những suy nghiệm gan ruột. “Muốn sống phải vượt qua sự hổ thẹn”. “Phải biết hổ thẹn mới đi lên được”... Thông điệp rải đều trong từng câu chuyện. “Chuyện trò” vừa vận chuyển lượng thông tin dồi dào tri thức liên quan nhiều lĩnh vực: luân lý, chính trị, triết học, thần học, văn học, xã hội học, tâm lý học... vừa mở mang mạng giao lộ liên tưởng dẫn tới những thông điệp bao hàm kinh nghiệm sống, triết lý sống. Cao Huy Thuần có cái duyên tự nhiên, giọng văn mềm mại, dịu dàng, lời văn giản dị, trong sáng, khoáng hoạt https://thuviensach.vn 10 mà chuẩn xác. Một người đã bước qua ngưỡng tuổi “cổ lai hi”, đã sống xa Đất Mẹ từ lúc còn rất trẻ giữa thập niên 1960, lại phải sống bằng ngôn ngữ xứ người, mà dùng tiếng mẹ đẻ nhuần nhuyễn, uyển chuyển đến thế, kể cũng là sự hiếm. Cứ thong thả, nhẹ nhàng, ông thủ thỉ lắm điều nhiều chuyện, chuyện xưa, chuyện nay, chuyện mình, chuyện người, đang chuyện chùa, chuyện Phật, ngoặt sang chuyện thơ, chuyện tình, chuyện tắm. Mỗi câu chuyện lững thững ngang trang giấy thường lắng lại tiếng lòng kẻ sĩ thiết tha với những gì hệ trọng của nước nhà, nào lịch sử, tôn giáo, nào văn hóa, giáo dục... Mát tay sai sử ngôn từ, ông kết nối liền lạc các mảnh chuyện “dây cà ra dây muống” bằng hơi văn tình tự và cài đặt đường link kêu gọi làm người. Cân bằng trí và tâm, thông tuệ và lương thiện. Trên nền tảng này hãy xây tiếp tầng tầng tốt đẹp. Linh hồn của tiến trình hoàn thiện người ấy, theo cổ súy của ông, là tinh thần Phật giáo mà ông muốn gióng lên thành tiếng trống trường. 2-9-2012 NGUYỄN DUY https://thuviensach.vn Chuyện mở đầu https://thuviensach.vn https://thuviensach.vn sợi tóc Thưa ông, xin ông đừng hỏi người gửi thư này là ai, bao nhiêu tuổi, làm nghề gì, ở đâu, có chồng hay độc thân. Địa chỉ đề ngoài bì thư là hộp thư mượn của người khác, tôi không có nhà cố định. Ông cứ xem thư này như từ trên trời rơi xuống vì lẽ ông mang trong người hai thiên chức, của nhà giáo và của nhà văn. Là nhà giáo, ông không thể dạy học trò những gì mà ông nghĩ là không thật, thiên chức của ông buộc ông phải sống với cái chân. Là nhà văn, ông không thể viết một câu gì mà ông nghĩ là không đẹp, ông phải sống với cái mỹ. Tính thiện nằm trong cái đẹp và cái thật. Thư này đến tay ông chỉ vì người viết thư biết thiên chức của ông là nói lên lời thật, lời thiện, lời đẹp. Nhưng, trước hết, thế nào là lời thật? Nhà giáo trong ông và nhà văn trong ông có nghĩ giống nhau trong mọi https://thuviensach.vn 14 chuyện trò hoàn cảnh rằng ở đâu và bao giờ cũng phải nói thật? Sự thật bao giờ cũng tuyệt đối, bất kể những trường hợp gai góc, tế nhị, éo le? Phải chăng nhà giáo trong ông thiên về nguyên tắc trừu tượng? Phải chăng nhà văn trong ông động lòng hơn trước hoàn cảnh cụ thể? Một bên là lý lẽ. Một bên là cảm tính. Một bên là cái đầu, là lý. Một bên là con tim, là tình. Tình lý vẹn toàn là lý tưởng của mọi hành động. Nhưng đâu phải bao giờ ta cũng thênh thang trên hai cánh ấy cùng bay? Chắc hẳn có khi ông cũng cảm thấy mất thăng bằng giữa hai cánh, hoặc nguyên tắc nặng hơn, hoặc ngoại lệ nặng hơn. Chắc hẳn cũng có khi ông bất lực, không giải quyết được mâu thuẫn trong một hoàn cảnh nhá nhem giữa đẹp và xấu, giữa ác và thiện. Nhưng dù sao đi nữa, trời đã phú cho ông cả hai thiên chức, buộc ông phải hiểu và phải thương, hiểu để mà thương, và thương để mà hiểu. Ông là người mà thiên chức là dung hòa, nhất là dung hòa giữa lý thuyết và hành động. Vì vậy mà thư này bay đến tay ông. Vâng, ông không cần biết tôi là ai, bởi vì chính tôi cũng không biết tôi là ai. Xét bề ngoài, tôi là người có nhan sắc. Xét bên trong, tôi không biết tôi tốt, xấu, hay bình thường như mọi người. Có người nói tôi hay làm đỏm. Nhưng làm đỏm nơi một người đàn bà là xấu, tốt, hay bình thường? Chắc ông sẽ nói: tùy nhiều hay ít. Nhưng thế nào là ít, thế https://thuviensach.vn sợi tóc 15 nào là nhiều? Hồi tôi còn sinh viên, nhà trọ của tôi chỉ độc một phòng nhưng tấm gương để trang điểm lại rất bề thế. Bạn bè đến rủ đi chơi, tôi trang điểm chưa xong, cứ mặc họ ngồi đấy chờ tôi vẽ lông mày. Tôi nghĩ thành thật: nhìn trong gương một thiếu nữ đang trang điểm có khác gì ngắm một bức tranh? Họ cứ thong dong thưởng thức, tôi cứ thong dong tô son. Như vậy là tốt, xấu, hay bình thường? Là làm đỏm? Nhiều hay ít? Trang điểm xong, tôi quay mặt hỏi họ, cả gái lẫn trai, “được chứ, màu son không đậm quá chứ, hôm nay trời nắng to, tô đậm cháy môi, phải không?” Hình như tôi có cười một chút để môi nở ra một cánh hoa. Như vậy là đỏm? Nhưng thành thật, tôi lại thấy tôi tự nhiên, tính tôi vốn tự nhiên như thế, nếu tôi làm dáng thì quả thật tôi làm dáng một cách tự nhiên. Có cô bạn gái bảo: “Tính mày lẳng”. Có thể tôi lẳng mà không biết chăng? Cô bạn ấy lại nói với tôi lần nữa một hôm khác. Hôm ấy tôi diện một bộ áo mới mua, gài zip sau lưng. Áo hơi chật, tôi kéo zip khó khăn. Thấy anh bạn trai đứng nhìn, tôi đến nhờ anh kéo zip lên gáy. Anh đứng sau lưng tôi, làm sao tôi thấy mắt của anh được, nhưng tôi thấy mắt của cô bạn. Cái nhìn lạ lạ. Sau đó nó nói nhỏ vào tai tôi: “mày lẳng”. Đến mức nào thì lẳng, đến mức nào thì chỉ làm duyên thôi? Có cô gái nào không làm duyên? Không làm cách này thì làm cách khác, một chút xíu lẳng thì cũng là lẳng. Làm https://thuviensach.vn 16 chuyện trò sao phân biệt được một nụ cười lẳng và một nụ cười có duyên? Chẳng lẽ lấy ý nghĩ về người đó làm tiêu chuẩn? Nếu tôi bị xem như trắc nết, cũng nụ cười duyên ấy bị xem là lẳng? Nếu tôi là mệnh phụ phu nhân, cũng nụ cười lẳng ấy trở thành có duyên? Có lẽ tính tôi có cái gì đó không giống như các người đàn bà khác, hoặc nơi nhan sắc của tôi có cái gì đó khiến người ta dễ có định kiến về tôi, cho nên cử chỉ mà tôi nghĩ là tự nhiên, người khác cho là có ý, cử chỉ mà tôi tưởng là vô tư, người khác không thấy là hồn nhiên. Người khác có lý hay tôi có lý? Có thật tôi là trong veo, hay trong cử chỉ của tôi có vẩn đục tín hiệu ong bướm mà tôi không biết? Có lần, trong một buổi sinh nhật, mời rất đông khách, bà chủ nhà duyên dáng bặt thiệp là tôi cảm thấy khát nước, tự nhiên tôi cầm lấy ly rượu của một bạn trai hớp một ngụm rồi trả lại ly: thế là bắn tín hiệu? Thế là dễ dãi? Lẳng lơ? Tôi làm sao nhìn thấy mắt tôi được? Vậy mà sau đó, có người bạn gái mang đến cho tôi một ly rượu, bảo: “Cầm lấy ly mày mà uống, mắt mày lẳng lắm”. Thường tôi vẫn làm thế mà không để ý. Ai đấy ăn nửa trái đào, tôi cầm nửa trái cắn một miếng, rồi trả lui, vô tư. Hoặc đang ăn nửa trái táo, cầm nửa trái đưa cho người khác ăn, chẳng thấy sao cả. Chẳng thấy ông con trai nào phản đối, ông nào cũng vui vẻ. Vì tôi đẹp? Vì tôi vui tính? Vì tôi nhởn nhơ như bướm, không đậu trên https://thuviensach.vn sợi tóc 17 một ai, và ai cũng chờ tôi đậu? Vì trong cử chỉ của tôi có cái gì không nghiêm trang, và không nghiêm trang thì quyến rũ? Tôi chỉ cười khi các cô bạn bảo: “Ai lấy mày, chỉ ghen thôi là đủ chết”. Nhưng mà, thưa ông, tôi cũng thường tình như mọi người đàn bà thôi. Nghĩa là bướm bay rồi cũng có khi đậu. Tôi lấy chồng, giản dị là vì anh ấy thương tôi nhất trong những người thương tôi. Anh thương tôi đến mức tôi không thể nào không lụy. Đến mức tuyệt đối. Anh nói, sắc như dao: “Trên đời này chỉ có một chân lý thôi là sẽ không có ai thương cô bằng tôi.” Tôi vừa cười vừa nghĩ: trên đời này cũng chỉ có một chân lý thôi là ai nói tôi lẳng là đàn bà, ai nói tôi có duyên là đàn ông. Lạ thật, ông ạ, người ta có thể hút nhau vì trái ngược nhau. Tôi hoạt bát, năng nổ. Anh điềm đạm, ít nói, mô phạm. Tôi thích diện. Anh xuề xòa. Tôi sáng chói giữa bạn bè, hội họp. Anh lúng túng giữa đám đông. Tôi ào ào như sóng biển vỗ bờ. Anh lặng lẽ như đại dương ngoài khơi. Giữa anh và tôi chỉ có một điểm giống nhau: lỳ lợm. Anh lỳ lợm thách thức tôi. Tôi lỳ lợm thách thức anh. Anh phải lấy tôi cho bằng được để chứng tỏ anh hơn mọi người. Tôi cưỡng lại cái kiêu hãnh đó đến kỳ cùng bằng cách không khuất phục. Rốt cục tôi thua. Thua cũng là duyên dáng của đàn bà mà nhiều người đàn bà không biết. https://thuviensach.vn 18 chuyện trò Nhưng không phải anh ấy thắng. Không ai thắng tôi được. Lấy chồng hay không lấy chồng, tính tôi vẫn tự do như cơn gió, vẫn giao du, vẫn nhiều bạn bè. Tôi chơi với ai cũng dễ thân, gần ai cũng được mến. Chỉ có một điều khác trước là tôi biết dừng lại ở một mức thân mật vừa phải, đủ để cho tôi có thể ngạo nghễ với chính tôi rằng tôi tự do nhưng không phóng đãng. Không phải tôi sợ hư hỏng đâu, bởi vì tôi chẳng biết thế nào là hư hỏng, tôi không lấy tiêu chuẩn đạo đức của mọi người để áp dụng cho tôi. Tôi chỉ biết rằng chồng tôi là người rất đáng kính trọng, một bậc quân tử biết thương con thú hoang trong bản tính của tôi, người mà hàng ngày bưng cho tôi một ly nước thật trong cho nên tôi không thể nhúng vào ly một cái môi bẩn để uống. Lờ mờ, tôi cảm thấy anh đứng trên một nấc thang giá trị cao hơn tôi, tôi cảm thấy tay anh đưa ra nắm lấy tay tôi kéo lên cho bằng chỗ anh đứng. Tôi thấy hình như trong bản tính của tôi cũng có một năng lực nào đấy thúc đẩy tôi bước lên. Bước đó, tôi nghe rõ lần lần và rõ nhất hơn một năm sau. Năm sau, chồng tôi được bổ nhiệm vào một chức vụ lớn trên cao nguyên để phát triển một khu dinh điền hoang sơ thành khu trù mật kiểu mẫu. Tôi chưa bao giờ sống xa thành phố, nhưng bản tính vốn thích thay đổi nên vui vẻ lên ở cao nguyên. Khung cảnh mới giúp tôi khám phá thêm https://thuviensach.vn sợi tóc 19 con người của tôi: hóa ra tôi cũng có thể sống được với tĩnh lặng của thiên nhiên. Không phải chỉ sống, mà còn giao cảm nữa. Tôi có thể nói chuyện được với mặt trời; nó chào tôi rạng rỡ buổi sáng, nó im lặng huyền bí buổi chiều, nhắn tôi đừng mơ. Cả một thế giới xôn xao ngôn ngữ, gió trên cao, lá khô dưới đất, con hươu đùa nghịch, con khỉ đánh đu, con nai vểnh tai, con sơn dương đọ sừng, mây trôi giữa lòng suối... Tất cả đều nói cả đấy, và tất cả đều hiểu ngôn ngữ của nhau, hiểu nhau hơn người hiểu người, hơn người khác hiểu tôi, hơn đàn bà hiểu tôi. Thiên nhiên còn đồng cảm với tôi ở chỗ biết diện, biết làm đẹp, biết tô son, biết trăng gió, ve vuốt, hò hẹn, thầm thì, la hét, nhu mì, hung dữ, nổi loạn... Nó làm dáng trước mắt mọi người, hồn nhiên. Chúng tôi được ở trong một biệt thự cạnh rừng hoang, xa khu dân cư chừng ba cây số. Chồng tôi bắt đầu lập chợ, mở trường, xây bệnh xá, dựng trạm thông tin. Anh say sưa làm việc và chắc say sưa nghĩ rằng người năng nổ như tôi cống hiến sôi nổi của mình suốt đời cũng không chán. Mà thật vậy, trong đầu tôi, cứ dự án này tiếp nối dự án kia, mọi người chạy theo sáng kiến của tôi hụt hơi, nhưng ai nấy đều hả hê thấy tương lai hiện lên trước mắt. Hóa ra đâu có phải chỉ trong chốn phồn hoa tôi mới là sao sáng? Tôi làm việc cũng giống như tôi vui chơi, không thấy quan trọng, làm việc như con bướm bay, đừng thấy nó nhởn nhơ mà https://thuviensach.vn 20 chuyện trò tưởng cái vòi của nó không biết công phu, tinh xảo, hoàn mỹ hoàn thiện. Chỉ một lần tôi thấy có một cái gì quan trọng, không dám nhởn nhơ, lần đầu tôi tiếp xúc với thế giới của tâm linh. Hôm ấy, gia đình của một người phu an táng một người quá cố. Quan tài vừa đặt vào lòng đất, bỗng trong hàng thân nhân một người dõng dạc bước ra, đi như hệt người quá cố, làm cử chỉ y hệt, nói với giọng oang oang giống hệt: “Tao có giấu tiền dưới mái nhà, cạnh giàn bầu, chúng mày đến lấy mà tiêu”. Nói xong ngã lăn xuống đất, hồi lâu mới dậy. Người nhà về lục soát mái nhà thì quả nhiên thấy tiền. Chuyện ấy đồn nhanh như gió thổi khắp quần chúng. Trạm thông tin tự động hội họp bàn tán xôn xao. Kết quả là dân chúng thỉnh nguyện xây một ngôi chùa. Chồng tôi rất ghét mê tín, nhưng đứng trước một hiện tượng mà toàn thể mọi người đều xác quyết là sự thật rành rành, anh phải nghe theo. Nhưng anh làm theo ý anh, không hẳn ý của mọi người. Anh xây cạnh khu rừng hoang một ngôi chùa nhỏ nhưng rất mỹ thuật, và anh mời một ông sư danh tiếng mà anh quen, nhân tiện lên cao nguyên vừa dưỡng bệnh vừa giáo hóa dân nghèo trong thời gian đầu. Anh muốn đem sinh hoạt văn hóa lên cao nguyên của anh cùng với sinh hoạt tín ngưỡng. Sự có mặt của ngôi chùa làm thay đổi hẳn đời sống của chồng tôi và của cả tôi. Cho đến lúc đó tôi chưa hề biết https://thuviensach.vn sợi tóc 21 chùa chiền chuông mõ. Bỗng nhiên, gần gũi thiên nhiên, nói chuyện với ông sư, tôi ngộ ra thơ thiền. Cùng với chồng tôi, tôi biến ngôi chùa thành một điểm tụ văn hóa thiền mà ảnh hưởng lan xa đến tận các đô thị chung quanh. Mỗi tháng một lần, rồi hai lần, anh mời trí thức chung quanh lên cao nguyên vừa nghỉ mát, vừa đọc sách, đàm đạo, đi dạo, trao đổi hiểu biết. Dần dà, tiếng tăm của chúng tôi vang dội trên báo chí Sài Gòn, ngôi chùa nhỏ được thổi lên thành một trung tâm sinh hoạt văn hóa mà nhà nước không bì kịp. Đến mức đó thì chúng tôi say sưa. Ý nghĩ xuất bản một tờ nguyệt san vọt ra trong đầu tôi. Thưa ông, mọi chuyện trên đời này đều là tình cờ hay có sắp đặt cả? Tôi có bao giờ biết triết lý đâu, nhưng một tháng hai lần tham gia trò chuyện, tôi đâm ra tò mò về những câu hỏi siêu hình. Có bàn tay của ai chăng? Bản tính năng động và tự do, tôi không chấp nhận một cách giải thích dễ dãi và tiêu cực như thế về con người. Lúc nhỏ, tôi thường lẩn thẩn nhìn mấy con kiến tha mồi: kiên nhẫn ngậm mồi trong miệng, vất vả khuân vác trên đường xa, lăng quăng chạy một mình như chẳng biết chạy về đâu. Nhưng làm sao nó không biết? Trong đầu nó đã có sẵn địa chỉ của kho lương thực và bản đổ chỉ đường với đèn đỏ đèn xanh đầy đủ. Ta cũng vậy, trong ta có sẵn một lực thúc đẩy, lực ấy do ta tạo ra mà ta không biết, dẫn ta theo hướng mà tự ta nhắm đến nhưng không hay. Cả ta và cả cái lực ấy đều do nhân duyên https://thuviensach.vn 22 chuyện trò mà thành, ông ạ. Nhân duyên tạo ra ta, mà chính ta cũng tạo ra nhân duyên. Cái lực ấy do nhân duyên tạo ra, nhưng nhân duyên thay đổi thì cái lực ấy cũng không phải cứ thế mà nhắm mắt bay đi như mũi tên đã bắn ra thì không thể thay đổi đường hướng. Vâng, tự tôi thay đổi nhân duyên, ông ạ. Tôi lấy chồng tôi là nhân duyên. Tôi lên cao nguyên là nhân duyên. Ngôi chùa là nhân duyên. Tờ báo là nhân duyên. Tất cả đều có duyên có cớ, chẳng gì là tình cờ cả, tất cả là do tôi tạo ra, và cho đến lúc đó nhân lành nên duyên cũng lành. Nhưng trong cái lực nó thúc đẩy tôi đi như thế, có một cái gì không ổn, ông ạ, như có một cái gì không ổn lúc trái mận nảy mầm khiến nó đang mượt mà xanh tốt bỗng úa héo, không chín được trên cành. Có con sâu nào đó đã chích một nọc độc vào trái cây lúc nó vừa ra nụ chăng? Có cái gì đó trong bản tánh của tôi khiến mũi tên đang bay như thế bỗng chệch hướng chăng? Tại tôi ông ạ, không tại ai cả. Một chút rơi rớt trong bản tánh của tôi đã làm tôi chệch đường bay. Khi tôi đề nghị ra tờ nguyệt san, chồng tôi hưởng ứng ngay, như thử hai ý cùng vọt ra một lần. Anh còn nóng bỏng hơn cả tôi, vì đó là đam mê của anh. Cả ông sư, cả tập thể đều bắt tay ngay vào việc. Ban biên tập, bài vở, tất cả đều sẵn sàng, chỉ còn thiết kế tờ báo, chỉ còn thiếu người lo khâu thẩm mỹ. Dễ quá, tôi nói. Tôi có anh bạn họa sĩ quen thân, một trong những người đã từng mê tôi, tôi chỉ cần gọi https://thuviensach.vn sợi tóc 23 một tiếng là anh ấy từ trên cung trăng cũng lò mò xuống đất. Chồng tôi tán thành, anh ấy có bao giờ hẹp hòi đâu, và thế là anh bạn họa sĩ nhập bọn. Chúng tôi làm việc vui như hội, hăng như tướng sắp ra quân. Lần đầu trong đời, tôi có cảm tưởng như mình đang vói lên một cái gì ở trên cao, tuồng như là lý tưởng, tuy tôi chẳng biết lý tưởng của tôi là gì. Chỉ biết tập thể làm mình vui, mình vui với tập thể, tất cả đều vui với một công việc mà ai cũng thấy là có ý nghĩa. Mọi sự tốt đẹp như thế cho đến một hôm... Hôm ấy chủ nhật, buổi chiều mùa đông, trời thấp xuống, lất phất mưa phùn. Họp xong, mọi người ra về, ai cũng có xe, đi chung hoặc đi riêng, trừ anh họa sĩ, xe đứng máy. Nhân tiện phải đưa một người ra nhà ga, cách đó mười cây số, chồng tôi đề nghị đón một anh thợ máy ở gần đấy, đưa về chùa để sửa xe. Mọi người đi cả, chùa vắng, anh bạn rủ tôi dạo chơi một vòng, lúc ấy mưa vừa tạnh, mặt trời hé ra sau mây. Chùa không xa nhà tôi bao nhiêu, đều ở cạnh rừng hoang cả, vui chân chúng tôi đến nhà bao giờ không hay. Tôi mời anh bạn vào nhà. Trời lạnh, chúng tôi đốt sưởi. Tôi là đứa hay nói, nhưng ngồi trước lửa cháy đỏ rực, tôi có thể ngồi hoài, lặng yên hàng giờ, nghe than hồng lách tách nổ, nghe cảm giác ấm áp len vào làn da. Tôi sẽ rất cám ơn bạn tôi nếu anh ấy cứ ngồi yên như thế với tôi, đừng nói gì, chỉ nhìn lửa. Nhưng anh ấy bỗng lên tiếng: https://thuviensach.vn 24 chuyện trò - Hương có nhớ lần đầu tôi gặp Hương không? Cũng trước lò sưởi như thế này... Dĩ nhiên là tôi nhớ. Tôi gặp anh ấy lần đầu trong một tiệc cưới trên xứ lạnh, và được mời ngủ lại đêm trong biệt thự sang trọng của cô dâu. Buổi tối, bốn năm người chúng tôi ngồi quanh lò sưởi, thích quá, không chịu đi ngủ, thức đến khuya, đàn hát, văn nghệ. Anh ấy ngồi trong góc, hý hoáy vẽ, anh vẽ tôi. Khi anh đưa bức tranh chân dung cho tôi, tôi thấy mắt anh bối rối, cảm động. Trong tranh, một thiếu nữ mơ màng vuốt mớ tóc dài buông xuống trước ngực. Ngực tôi đẹp, tôi biết, ai có mắt đều biết. Và tôi biết trọng tâm của bức tranh là cái đuôi tóc vừa chạm trên một chút đồi non. Tôi không muốn trả lời anh ấy vì không muốn để kỷ niệm dẫn tôi vào quá khứ. Cái lò sưởi là nơi hẹn hò của hoài cảm. Nên coi chừng nó, ông ạ, vì ngồi nhìn than hồng cháy rực, người ta có vẻ đăm chiêu nhưng thực ra là chẳng nghĩ gì. Chẳng nghĩ gì, nên kỷ niệm cứ tự nhiên đến, như than gặp gió thì tự nhiên cháy. Đấy, tôi chẳng nghĩ gì cả, nhưng anh ấy nhắc thì tôi nhớ bức chân dung đầu và những bức chân dung sau đó anh mang đến tặng tôi. Hơn hai chục bức, rất đẹp, vẽ tôi hoặc vai trần, hoặc cổ trần, hoặc tay trần với lên cao để hở một thoáng trắng dưới lưng, và bức nào cũng vờn chút ánh nắng trên ngực, nắng chiều, nắng sáng, như nắng https://thuviensach.vn sợi tóc 25 trên đồi, chính giữa đồi, một góc đồi, toàn trái đồi. Tôi vui vẻ nhận tranh và sau đó có khoe tranh với chồng tôi, khi đó chưa cưới nhau. Chồng tôi phớt tỉnh: “Nhìn cô, người câm cũng biết nói huống hồ họa sĩ”. Tôi biết tôi đã để cho quá khứ dụ dỗ kéo đi, thủ phạm là cái lò sưởi và hơi ấm ôm lấy vai mình. Có một lúc, tôi nhớ tiếp, anh bạn họa sĩ tưởng tôi dễ dãi, hoặc tưởng tôi rộng rãi với nghệ thuật, hoặc là anh ấy muốn tò mò thám hiểm vào bản tính của tôi, hoặc là anh ấy đã hút thuốc phiện với nhan sắc của tôi, anh ấy khẩn cầu, nài nỉ được vẽ tôi khỏa thân. Tôi từ chối, nhưng không hiểu tại sao sau đó, tôi có cảm giác hơi tiếc. Hơi động lòng như thử mình đã làm tổn thương một tài năng. Cái cảm giác hơi tiếc đó kéo dài mỗi lần tôi gặp anh, khiến tôi càng muốn tỏ vẻ thân với anh hơn là thực lòng, như thử để chuộc lại cái lỗi đã nghiêm khắc với anh. Sau này nghĩ lại, có lẽ khi tôi đề nghị mời anh lên cao nguyên với chúng tôi, một phần cũng là do cái cảm giác hơi tiếc ấy trong vô thức. Đám cưới chúng tôi, anh ấy không đến, tôi hiểu. Tôi đang mơ màng trong quá khứ như thế thì nghe giọng anh nói: - Sau này, khi Hương đi rồi, tôi có vẽ thêm được nhiều bức nữa, nhưng khi gặp lại Hương ở đây, tôi chỉ muốn xé đi, vì không diễn tả được Hương như tôi thấy. Nơi Hương vừa https://thuviensach.vn 26 chuyện trò có một cái gì dữ tợn, vừa có một cái gì dịu dàng, mát như suối mà cũng nóng như lửa. Tôi bỗng thấy tôi nghiêm khắc: - Lửa đang tàn, củi đã cháy hết. Anh ra ngoài hiên lấy thêm củi, chọn thanh nào khô, vì hôm qua trời mưa, củi ướt mem. Với củi ướt, chúng tôi lúi húi giữ cho lửa khỏi tắt, quạt than hồng, gạt bớt tro, mồi cho củi bắt lửa, vô tình ngồi gần nhau. Khá cực nhọc lửa mới cháy. Mặt tôi hồng. Tôi mở một nút áo trên cổ để bớt nóng. “Ơ kìa, tóc của Hương đầy cả tro”, anh bạn nói thế và lấy xuống một sợi than trên tóc tôi. Anh ấy bảo “chưa hết, đây này, còn bốn năm sợi nữa”. Anh vuốt tóc tôi từ trên đầu xuống vai, ngừng trên cổ, rồi vuốt nhẹ vai tôi, giọng anh như lạc đi: “Tóc rối của Hương dính đầy cả vai”. Anh lấy tóc xuống, đưa tôi xem, tôi quấn chúng lại, định quăng vào lửa, nhưng không hiểu sao, tự nhiên ông ạ, tự nhiên như tôi vẫn là tôi trước đây, tự nhiên như khi tôi uống ly rượu từ tay người khác, ăn nửa trái đào từ miệng người kia, tự nhiên tôi nhét chùm tóc vào túi áo của anh. Anh cầm lấy tay tôi, củi tươi trong lò nổ lên một tiếng, bắn than nóng vào mặt tôi, tôi nghiêng người theo đà kéo của anh, ngã vào lòng anh. Thưa ông, ông là nhà giáo, ông là nhà văn. Là nhà giáo, ông có thể nghiêm khắc. Nhưng là nhà văn, chắc ông dễ cảm thông với hoàn cảnh. Dù sao, xin ông cứ nghiêm khắc https://thuviensach.vn sợi tóc 27 trả lời tôi: tôi có lỗi hay không? Tôi cũng muốn hỏi ngọn lửa: giá như nó không bắn than vào mặt tôi lúc đó, tôi có rút tay tôi ra khỏi tay anh ấy không? Tôi lại xin ông cắt nghĩa cho tôi: ma quỷ nào xúi tôi nhét tóc vào túi áo? Cuộc đời của tôi đã bước qua một ngã rẽ, lên cao nguyên này tưởng để vói đụng trời, cái nghiệp lực gì xô tôi xuống đất? Tự tôi hay tự cái lực ấy? Hay cái lực ấy cũng là tôi? Tôi ngã nhào, ông ạ. Không phải vào vòng tay của anh bạn đâu. Vào địa ngục. Bởi vì, đúng cái lúc ấy, đúng lúc anh ấy định hôn tôi, thì cửa bật ra, và chồng tôi bước vào nhà. Anh đứng sững một giây, rồi quay gót. Tôi nghe tiếng chân anh chạy, rồi tiếng xe rú máy ngoài cổng. Anh bạn tôi nhào ra cửa, chạy theo, hét lên như điên. Tiếng hét xa dần cùng với tiếng xe mất hút. Gió bên ngoài thổi bật hai cánh cửa. Mưa lất phất đâu từ trên cao. Đêm đen nghịt. Bỗng một tiếng súng nổ. Núi rừng âm vang theo một tiếng lạc lõng. Rồi im. *** Thưa ông, tôi thức suốt đêm để viết thư này, định ngưng ở đây, chờ câu trả lời của ông rồi mới viết tiếp để hỏi ông một câu thứ hai. Nhưng, nghĩ đi nghĩ lại, câu hỏi thứ hai lại dính mắc với câu hỏi này, cho nên tôi phải kể tiếp cho tròn câu chuyện. Câu chuyện tiếp tục vào sáng hôm sau. https://thuviensach.vn 28 chuyện trò Sáng hôm sau, tôi đang ngủ vùi - vì uống thuốc ngủ - thì cảnh sát ầm ầm đến đập cửa nhà tôi để báo tin chồng tôi vừa bị tai nạn tối hôm qua và đã mất. Anh lái xe trên đường đèo, vấp đá từ trên núi rơi xuống, chết dưới đèo. Đến nhà thương nhận xác chồng, tôi được biết thêm anh bạn tôi bị một viên đạn từ điếm canh bắn chết trong rừng, xác cũng quàn tại nhà thương. Tôi bất tỉnh. Tôi không thể nói hết ở đây nỗi đau đớn điên cuồng của tôi khi tỉnh lại. Tôi gào thét, vùng vẫy, xô ngã cô y tá, suýt nữa thì nhảy qua cửa sổ. Ba bốn người phải đè tôi xuống giường, chích một mũi thuốc an thần, tôi lịm trong giấc ngủ. Thức dậy, tôi ngơ ngác, không biết bên ngoài nắng trưa hay nắng chiều. Tôi nằm yên một lát, đầu nặng như có đá. Bỗng có tiếng ai nói chuyện từ ngoài hành lang vẳng lại, chắc là hai cô y tá săn sóc tôi khi nãy. Một cô nói: “Xác ông ấy còn nằm dưới kia, cảnh sát đã biết tông tích. Ông ấy là họa sĩ. Họ đã điện thoại cho gia đình”. Cô kia hỏi: “Ông ấy lên đây làm gì? Sao lại chạy vô rừng giữa đêm khuya?” Cô trước trả lời: “Cảnh sát đang điều tra dữ lắm. Hai cái chết xảy ra trong một đêm, hầu như cùng một lúc. Hai người lại quen thân nhau, cảnh sát biết họ có làm việc chung với nhau, thường hội họp trong chùa.” Cô sau tò mò: “Sao chị biết?” Tiếng trả lời bỗng nhỏ lại, nhưng vẫn nghe được: “Nhà em đi chụp ảnh cho cảnh sát. Lạ lắm chị ạ, lục soát trong người ông họa sĩ, cảnh sát thấy có tóc đàn bà trong túi áo”. https://thuviensach.vn sợi tóc 29 Tôi nhảy ra khỏi giường, tỉnh táo như chưa hề gặp biến cố. Đầu óc sáng quắc như mặt trời chiếu đến tận từng ngọn cỏ. Trong một giây, tôi thấy hết vấn đề: cảnh sát sẽ lên chùa, sẽ biết chúng tôi vừa hội họp xong, bao nhiêu người, đàn bà là ai, chỉ một mình tôi. Họ sẽ biết xe anh bạn tôi bị hỏng, biết chồng tôi đưa ai ra nhà ga, đoán chồng tôi không tìm được thợ máy, đã trở về chùa, không thấy anh họa sĩ và tôi, hỏi ông sư, và ông sư tất phải trả lời, trả lời với chồng tôi cũng như sẽ trả lời với cảnh sát: hai người đã đi bộ về nhà. Trẻ con giải đáp bài toán cũng ra: tôi là thủ phạm gián tiếp của hai cái chết. Tôi vọt ra khỏi phòng, chạy ra khỏi nhà thương, hai ba người đuổi theo không kịp. Phóng một hơi lên chùa, tôi thuật lại mọi chuyện với ông sư, trung thực, không giấu diếm một chi tiết nào. Chưa bao giờ tôi biết quỳ trong đời, bỗng nhiên tôi quỳ xuống nắm chân ông sư, xin ông khai với cảnh sát rằng ông đã đưa tôi về nhà trong khi anh bạn họa sĩ ở lại chùa chờ chồng tôi đến đón. Hôm sau, cảnh sát thẩm vấn ông sư và tôi. Báo chí trên tỉnh làm um lên bí mật của mấy sợi tóc, nhất là tóc từ đâu trong chùa. May cho tôi là cảnh sát trên cao nguyên vừa mới thành lập, chưa được huấn luyện về kiến thức khoa học, tóc của tôi hay tóc của ai thì cũng là tóc đàn bà cả, mà tôi thì, theo lời khai của ông sư, không rời khỏi chồng tôi https://thuviensach.vn 30 chuyện trò trong suốt hai ngày hội họp. Không ai dám nghi ngờ quả quyết của ông sư mà mọi người kính trọng. Trước sau như một, ông khai, nét mặt điềm nhiên: “Tôi đưa bà về nhà vì từ lâu bà thích hỏi chuyện đạo mỗi khi đi dạo bộ với tôi. Trở về lại chùa, tôi không thấy ông họa sĩ, nghĩ rằng ông đi quanh đâu đó. Bên kia chùa là rừng hoang dẫn vào khu rừng cấm của quân đội, bí mật quân sự gì đó không ai rõ. Trong rừng, trời sập tối rất nhanh, tắt nắng là tối mịt, chắc ông ấy tìm đường không ra. Tôi đang lo, loay hoay chưa biết làm thế nào thì nghe súng nổ, đoán là chuyện chẳng lành...” Tóc đàn bà là chuyện hấp dẫn của các ký giả, nhưng chẳng ai cắt nghĩa được liên hệ gì giữa mấy sợi tóc ấy với hai cái chết cùng đêm nhưng ở hai nơi khác nhau, một người bị tai nạn do tự mình gây ra, một người bị lính canh bắn chết, tội phạm không có, tính đồng thời của hai sự việc chỉ là tình cờ. Kết luận như vậy của cảnh sát hợp lý quá, chỉ là tình cờ thôi, bao nhiêu sự việc trên đời chẳng phải là tình cờ cả hay sao? Ông ạ, từ đó đến nay tôi dị ứng với hai chữ tình cờ, sợ cái thuyết tình cờ như sợ nghe súng nổ, có cái gì xảy ra mà chẳng do nhân do duyên? Tôi bỏ cao nguyên về Sài Gòn, rồi bỏ Sài Gòn đi ra nước ngoài, đi để quên. Nhưng nào quên được! Đi đâu, câu hỏi ấy vẫn đuổi theo tôi. Có khi tôi buộc tội tôi. Có khi tôi bênh tôi. Tôi đâu đã làm gì đến nỗi. Dù anh bạn có hôn tôi, tôi https://thuviensach.vn sợi tóc 31 nghĩ tôi vẫn có thể tự chủ sau đó, như tôi đã từng tự chủ trong kinh nghiệm đàn bà của tôi. Biết đâu tôi sẽ nghiêm khắc với anh như tôi đã nghiêm khắc? Tôi nghĩ tôi vô tội. Nhưng tôi lại không chắc. Muốn vững chắc, tôi phải dựa trên cái nhìn của ông sư. Chắc chắn là ông thương tôi, cho nên ông mới nói dối với cảnh sát. Ông thương tôi khi tôi quỳ xuống. Nhưng ông thương tôi vì tôi là người đang đau khổ hay vì tôi vô tội? Đó là câu hỏi thứ hai ám ảnh tôi hoài. Ông sư đã nói dối hay nói thật với lòng ông? Nếu ông nói thật với lòng ông, tức là đối với ông, tôi là trong trắng, tôi là vô tội. Nếu ông nói dối với lòng ông, chỉ cốt để cho tôi khỏi tội thôi, thì đối với ông, tôi là người có lỗi. Suốt năm trời, tôi cứ loay hoay muốn biết ông sư nói thật hay nói dối là vì thế. Chỉ có ông ấy phán đoán được tôi để giúp tôi biết tôi, giúp tôi thảnh thơi với lương tâm. Loay hoay, tôi hỏi một người bạn gái: “Ông sư có nói dối không?” Người bạn trả lời: “Trên nguyên tắc, không, vì nói dối là phạm giới thứ tư trong năm giới - không sát sanh, không trộm cắp, không tà dâm, không nói dối...” Tôi tìm hiểu trong sách Phật thế nào là nói dối thì các định nghĩa từ đơn giản nhất đến thâm sâu nhất đều không thích ứng trọn vẹn với trường hợp của tôi. Tôi tự hỏi: hay là ông sư đã nói dối vì một trường hợp ngoại lệ? Nguyên tắc nào, khi áp dụng, lại chẳng có ngoại lệ? Tôi lại https://thuviensach.vn 32 chuyện trò tìm trong sách Phật và dường như lờ mờ hiểu rằng có khi vì lòng từ bi mà phải nói dối. Như vậy, lòng thương xót có thể là một ngoại lệ chăng? Thế nhưng ngoại lệ này vẫn chưa giải quyết được u uẩn trong lòng tôi. Tôi ví dụ thế này để ông hiểu rõ lòng tôi hơn: Ví dụ một tên sát nhân bị cảnh sát truy nã chui vào trốn trong chùa của ông sư. Cảnh sát xông vào hỏi: có ai trốn trong chùa không? Có thể ông sư vì lòng thương xót mà nói “không”. Bây giờ, lại ví dụ người trốn trong chùa là một người làm cách mạng bị cảnh sát của phe độc tài truy nã, chắc chắn câu trả lời của ông sư vẫn là “không”. Đều là “không” cả, đều là thương xót cả, nhưng giữa hai trường hợp vẫn có cái khác nhau chứ. Cái ấy là nhân cách của người trốn. Với tên sát nhân, ông sư biết ông nói dối. Với người cách mạng, ông biết ông phải bảo vệ, ông có bổn phận bảo vệ, ông phải nói dối để bảo vệ, ông thành thật với lòng ông. Tôi cho như vậy là ông không nói dối. Thưa ông, tôi không phải cao sang như người làm cách mạng, nhưng tôi đâu có phải là người sát nhân? Vậy thì, khi ông sư khai dối với cảnh sát, ông nghĩ gì về nhân cách của tôi? Chẳng lẽ ông chỉ thương xót tôi như một tên sát nhân biết hối lỗi? Nếu vậy thì, dù biết hối lỗi, tôi vẫn phải tự nghĩ về tôi như một tên sát nhân. Suốt cả năm trời, tôi ăn ngủ không yên với lý luận ấy. Tôi chỉ có thể nhẹ lòng nếu có ai đó quả quyết với tôi: không, ông sư không nói dối. https://thuviensach.vn sợi tóc 33 Thế rồi, bỗng nhiên người nhà của tôi ở trong nước gửi qua cho tôi một bài viết của ông sư đăng trong báo. Ông đã từ giã cao nguyên ngay sau khi chồng tôi mất, về Sài Gòn nhận làm viện chủ một thiền viện danh tiếng. Bài báo là bài viết đầu tiên của ông sau khi rời cao nguyên. Đọc nhan đề, tôi đã hoảng kinh: “Nói dối”. Ông viết: Có những trường hợp buộc ta phải nói dối vì thương xót, vì lịch sự, vì để cứu một mạng người, hoặc để tránh một hậu quả xấu hơn. Ông bắt đầu như vậy và tiếp tục bác bỏ những quy tắc luân lý bất di bất dịch, thay thế bằng một thứ đạo đức mềm dẻo, uyển chuyển, thích ứng với nhiều hoàn cảnh khác nhau, giải quyết những vấn đề tế nhị đặt ra cho lương tâm trong những trường hợp bi đát. Tôi tưởng ông sư của tôi muốn biện hộ cho thái độ của ông. Nhất là khi ông quả quyết: nếu nguyên tắc “không nói dối” được áp dụng một cách tuyệt đối, xã hội không thể tồn tại được. Nhưng ông sư của tôi bắt đầu như vậy để kết thúc với những nguyên tắc cứng rắn. Nghe mà khiếp: Bổn phận là bổn phận, là phải tuân thủ tuyệt đối, vô điều kiện, trong mọi trường hợp, không có ngoại lệ, vì đó là luật đạo đức do chính lý trí của ta vạch ra. Luật đạo đức là luật thép, đã có sẵn trong ta, có từ trước, nghĩa là trước khi một biến cố xảy ra và độc lập với mọi sự kiện. Vì bắt nguồn từ lý trí, và vì ai cũng có lý trí, bổn phận đạo đức là chung cho tất cả mọi người, không trừ một ai, không được áp dụng tùy theo https://thuviensach.vn 34 chuyện trò hoàn cảnh, không được diễn dịch bằng cách viện cớ lương tâm. Câu viết cuối cùng làm tim tôi đập loạn xạ. Nói dối với người ngoài, ta trở thành kẻ đáng khinh trước mắt của họ. Nói dối với chính ta lại còn tệ hại hơn vì ta trở thành đáng khinh trước mắt của chính ta, ta vi phạm chính danh dự của loài người qua con người của ta. Nói dối là từ bỏ, là phủ nhận danh dự làm người. Thưa ông, bài viết làm tôi thao thức suốt đêm. Nếu ông là một người chủ nhà đang giấu một người bạn thân bị thằng sát nhân rượt theo, chẳng lẽ ông nói thật với tên này bạn tôi đang trốn ở đây để tuân thủ nguyên tắc không nói dối? Làm sao lý luận thông suốt được khi bổn phận này trái ngược với bổn phận kia? Phải chăng, trong những trường hợp bi đát ấy, chỉ còn ánh sáng của lương tâm dẫn dắt mà thôi? Ánh sáng đó sáng lên trong con mắt, bởi vì con mắt là nơi trú ẩn của mọi tình cảm, buồn, giận, thương, ghét, hối hận, thành thật, dối trá. Ông ạ, tôi đã thấy ánh sáng đó trong mắt ông sư khi khai báo với cảnh sát, ánh sáng đó không lừa tôi được, nó như một ngọn nến thôi, nhưng nó soi sáng sự thật trong lòng ông sư, ông nói sự thật như ông nghĩ, sự thật đó là: tôi vô tội. Nhưng tại sao ông lại đem bài viết ra làm khổ tôi? *** https://thuviensach.vn sợi tóc 35 Thưa bà, bà thử tưởng tượng một lễ quy y trong chùa. Đơn giản lắm, nhưng trang nghiêm vô cùng. Ông thầy đọc mỗi giới và người quy y lặp lại long trọng từng giới. Ông thầy đọc: “Con nguyện giữ giới không nói dối”. Bà hãy thử tưởng tượng tâm trạng của ông thầy khi đọc câu đó trước một người đang quỳ. Ông đang thay mặt Phật để nói một nguyên tắc. Nguyên tắc ấy, ông bảo người khác phải giữ. Chẳng lẽ chính ông không giữ? Lúc ấy, lúc quy y ấy, ngoại lệ không được chen vào. Bởi vì, từ nguyên tắc qua ngoại lệ, khoảng cách không lớn hơn sợi tóc. Bước qua biên giới mong manh ấy, ai biết ngoại lệ sẽ dẫn mình đến đâu trên cái lưỡi của mình? Chắc bà cũng biết: bài viết của ông sư là đúc kết tranh luận nổi tiếng giữa hai triết gia Benjamin Constant và Kant. Đạo đức của Kant cứng rắn thật. Bà có thể trách ông thuần lý trí, thiếu một giọt nước mát của trái tim. Nhưng, thưa bà, cũng phải có một người như ông ấy để luôn luôn nhắc nhở vai trò tối thượng của nguyên tắc. Ông sư của bà là một người tuyệt vời. Ông biết ông đã bước qua bên kia biên giới của sợi tóc khi khai với cảnh sát, ông phải bước về với bài viết của ông để tự nhắc nhở. Trong cả hai bước, ông đều ý thức đúng đắn về thái độ của ông, không chấp nhặt nguyên tắc, nhưng nguyên tắc là tối thượng. Chuyện bài viết là chuyện của ông sư, bà không cần vương vấn làm gì cho nhọc lòng. Bà chỉ cần biết: ông sư https://thuviensach.vn 36 chuyện trò bước qua bên kia biên giới của sợi tóc vì bà là người trong trắng. Bà là người trong trắng, trước cũng như sau khi củi tươi bắn than hồng vào mặt. Than hồng ấy cũng trong trắng vì không có tình ý gì. Như bà vậy. Ông sư bước qua sợi tóc của ông vì bà chưa bước qua sợi tóc của bà. https://thuviensach.vn Chuyện tình yêu https://thuviensach.vn https://thuviensach.vn yêu nhau Ai đã học thơ văn trên ghế nhà trường đều biết điển tích “chim liền cánh cây liền cành”. Tôi chỉ nhắc lại ở đây vài hàng. Trời đất, thuở nào đó không rõ, sinh ra một giống chim kỳ lạ: mỗi con chỉ có một cánh và một mắt. Muốn bay, hai con phải chắp cánh với nhau, một mắt thành cặp, một cánh thành hai. Ấy là định nghĩa của tình yêu. Tương tự như trong huyền thoại Hy Lạp cổ: một nửa của đàn ông là đàn bà, một nửa của em là anh, hai nửa tìm nhau. Tình yêu là vậy. Như chim liền cánh. Cây liền cành là chuyện của một thiếu phụ hái dâu. Nàng là thứ dân, nhưng nàng xinh đẹp, ông vua mê. Ông là vua, cho nên ông tự cho ông mọi quyền, kể cả quyền cướp vợ của dân. Người chồng uất ức, tự vẫn. Người vợ bị triệu https://thuviensach.vn 40 chuyện trò về kinh, vua muốn cưỡng bức. Người vợ nói: Muôn tâu bệ hạ, chuyện ấy được thôi, nhưng xin bệ hạ thong thả chút xíu, để thiếp này tắm gội, thay áo cho thơm. Áo quần tươm tất, hình hài thơm tho, nàng ngửa mặt lên trời vái hai lạy, rồi nhảy xuống từ lầu cao. Trong thi thể, nàng đã viết sẵn một lá thư xin được chôn chung một mộ với chồng. Ông vua ganh với cả người chết, hạ lệnh chôn riêng hai mộ khác nhau. Vài ngày sau, giữa hai mộ mọc lên một cây, cây ấy lớn dần, cành lá quấn quýt. Bạch Cư Dị đem tích ấy vào thơ, cho hiện hồn trong lời thề thốt giữa Đường Minh Hoàng và Dương Quý Phi: Trên trời nguyện hóa chim liền cánh Dưới đất làm cây nhánh dính liền Người khuê phụ trong Chinh Phụ Ngâm cũng gửi tình yêu của mình như vậy đến chồng đang chinh chiến phương xa: Thiếp xin về kiếp sau này Như chim liền cánh, như cây liền cành. Chuyện xưa, ai cũng biết. Nhưng cũng lạ: con người phải mượn chim, mượn cây để định nghĩa tình yêu. Vậy tại sao lại chặt cây, phá rừng, giết chim, bắt thú để nhậu? Trong cái hứng của tích xưa, tôi xin kể một câu chuyện nhỏ đầu năm, mong những người yêu nhau cũng biết yêu tình yêu nơi vạn vật, yêu sự sống quanh mình. https://thuviensach.vn yêu nhau 41 Năm ấy, vào cuối thu, một người bạn mời tôi về cái cốc của anh để săn vịt trời. Cốc dựng lên giữa đầm lầy, trước mặt mênh mông lau sậy, hai bên rậm rạp cây cao, nơi mỗi năm một lần, vào cuối thu, các giống chim thiên di bay về trú chân một đêm, trước khi tiếp tục viễn du ngàn dặm nữa. Tôi yêu sông nước, nhưng đặc biệt đầm lầy quyến rũ tôi hơn cả vì dáng bí mật của nó, nhất là vào chiều hôm, khi sương mù phủ nhòa cảnh vật, gió rì rào như nói chuyện với ai trên bông lau, trời thấp xuống gần mặt nước, các ngôi sao run rẩy như ướt lạnh. Anh bạn đợi tôi trong cốc. Bước vào, mắt tôi chạm ngay các chiến lợi phẩm treo trên vách để trang hoàng và chắc cũng để phô trương tài xạ thủ của chủ nhân: nào bồ nông, nào mỏ nhác, gà rừng, diều hâu, cú mèo, cò, vạc, vịt trời... la liệt đủ loại. Dường như chừng ấy cũng chưa đủ để nói lên hào khí của tay thiện xạ, bạn tôi bận một chiếc áo cánh rằn ri da báo và đội một cái mũ may bằng da hải cẩu. Chúng tôi ngủ một giấc ngắn, thức dậy lúc ba giờ, ra khỏi cốc để đi đến điểm hẹn. Trời cuối thu nhưng lạnh rút gân, đất cứng như đã chết, không khí đặc quánh làm khô rốc lá cây, côn trùng câm miệng, không rên rỉ được một lời. Mặt trăng cuối đêm nhợt nhạt treo trên không, tỏa một màn ánh sáng mờ mờ như hấp hối, buồn tênh. Chúng tôi lầm lũi đi bên nhau, vai trùn xuống dưới sức lạnh, miệng cóng, tai như sắp gãy, https://thuviensach.vn 42 chuyện trò hai con chó săn chạy phía trước, hơi thở phì ra đầy khói. Đến nơi, quen chỗ, chúng lao thẳng vào một túp lều tranh mọc giữa lau, cạnh bờ nước. Nước đã đông cứng ngắt như đá, lau sậy khô queo, túp lều lộ ra giữa hoang vu như một bộ xương thời tiền sử. Lạnh quá, tôi chịu không nổi, chui ngay vào chăn vẫn còn run. Ngửa mặt lên trời, vầng trăng lạnh vẫn còn đó, như không đủ sức để di chuyển. Bỗng nhiên tôi ho, ho một trận dài như thử hai lá phổi báo động sắp đầu hàng, không thở được nữa. Bạn tôi sợ quá, chạy ra ngoài, bao nhiêu lá khô anh quơ hết mang vào nhúm lửa. Anh lẩm bẩm: “Thôi thế là hết săn!” Bởi vì đây là chuyện tối kỵ trong nghề săn, lửa sáng lên sẽ làm chim thức giấc sớm quá, khi trời chưa sáng, súng chưa thấy đích. Mà thực vậy, lửa vừa bốc lên, một tiếng kêu thảng thốt, lạc lõng, thét lên ngay trên đầu chúng tôi, tưởng chừng như một tiếng gọi hồn vẳng lại từ thuở hoang sơ trái đất. Tôi vùng ra khỏi chăn, tuôn ra cửa, bỗng khựng lại trước một cảnh tượng kỳ vĩ chưa bao giờ thấy: mây hồng rạng đông hiện ra ở chân trời, đầm lầy như vừa dậy lại sức sống. Bạn tôi hét lên: “Tắt lửa!” Trên những vết mây hồng bắt đầu đậm nét, in hình bóng đen của những cặp cánh vịt trời bay qua lượn lại từng vòng. Một tia chớp lóe lên, “đoàng, đoàng”, bạn tôi vừa nổ phát đầu. Hai con chó lao đi như tên bắn. Vịt bay tán loạn. Tôi nổ súng. Bạn https://thuviensach.vn yêu nhau 43 tôi bắn lia lịa. Chó lao bên tả. Chó lao bên hữu. Chó chạy đi. Chó chạy về, miệng ngậm con vịt lông thấm máu, mắt mở trừng trừng nhìn tôi như muốn hỏi nguyên do. Ngày sáng dần, mây hồng bắt đầu nhường chỗ cho nền trời xanh. Một tia nắng chọc thủng chân mây, rọi sáng một vùng thung lũng đằng xa. Chúng tôi chuẩn bị ra về với đầy ắp chiến lợi phẩm, bỗng hai con chim, cổ vươn dài, cánh giăng thẳng, xẹt qua trên đầu tôi. Tôi nã súng. Một con rơi xuống ngay chân. Nó nằm ngửa, hai chân co quắp, bộ lông ngực trắng xóa đẫm đầy máu. Trên không, ngay trên đầu tôi, một tiếng chim gọi xuống, bi thảm, ngắn, xé ruột. Một tiếng, rồi hai tiếng, ba tiếng, tiếng gọi bây giờ nghe như than khóc, não nuột. Vừa kêu, con chim vừa quay cuồng trong màu xanh của bầu trời, nhìn bạn nó trong tay tôi. Bạn tôi quỳ gối, tỳ súng vào vai, mắt sáng quắc như nẩy lửa, nhắm qua nhắm lại, chờ con chim bay đến gần. Anh nói: “Cậu vừa hạ con mái, con trống không rời nó đâu”. Đúng vậy, con trống cứ vờn quanh chúng tôi, kêu thảm thiết với trời đất. Hình như nó biết bạn tôi đang nhắm nó, nó tránh mũi súng, có khi bay thật xa, mất hút trong bầu trời, như để mũi súng kia hạ xuống, nhưng lát sau lại quay về, vù đến. Bạn tôi ra lệnh: “Cậu đặt con mái xuống đất đi, nó sẽ đến tìm”. Con chim đến tìm thật, hạ thấp xuống như muốn đậu bên bạn, bất chấp họng súng hờm sẵn. Súng nổ. Con chim rơi thẳng một đường xuống đám lau. Con chó lao đến... https://thuviensach.vn 44 chuyện trò Người trong chuyện không phải là tôi mà là văn hào Maupassant của Pháp, tôi chỉ tóm tắt chuyện để nhắc tích xưa. Để thấy rằng: người xưa và người nay hiểu tình yêu không khác. Cùng sống, cùng chết với nhau, dâu cùng hái, cánh cùng bay, tình yêu là vậy, vạn vật cũng như người. Rồi để thấm thêm một điều này nữa: tình yêu không có cái chết. Dù thân xác có chết, tình yêu vẫn sống. Tình yêu chính là sự sống. Ai bảo hai con chim đã chết? Chúng nó đang yêu nhau trong lương tâm của người nổ súng. Ai bảo vợ chồng người hái dâu đã chết? Hãy xem họ quấn quýt nhau trong cây. Xin gửi câu chuyện này đến những người đang yêu nhau. https://thuviensach.vn lá sầu riêng và hoa nghĩa địa Tôi qua Pháp trước khi được nhìn, nghe và khóc với Kim Cương trên sân khấu. Chỉ mãi về sau này tôi mới được xem Lá Sầu Riêng trên màn ảnh truyền hình. Lập tức tôi mê Kim Cương trong vai chị Diệu và ao ước có ngày được sụt sùi với chị. Thế rồi bỗng nhiên tôi gặp chị. Không phải Kim Cương trên sân khấu mà Kim Cương ngoài đời. Tôi gặp chị vì hai cái duyên: duyên sách vở là một, duyên đạo Phật là hai. Tôi viết lăng nhăng về chuyện đời, chuyện đạo, vậy mà chị cũng chịu khó đọc. Rồi gặp. Tự nhiên như không có biên giới gì giữa một anh nhà giáo khô khan với một nghệ sĩ sân khấu ướt át. https://thuviensach.vn 46 chuyện trò Cách đây hai tuần, anh nhà giáo đang ngồi làm việc thì chuông điện thoại reo. Ủa, giọng ai như giọng Kim Cương. - Gọi từ Sài Gòn hả? - Không, từ Paris. - Qua hồi nào vậy? Hiện hồn như ma. - Mới qua được hai bữa. - Ờ, vậy thì phải đến thăm chị chớ! Chị đang ở đâu? - Ở trong nghĩa địa. Tôi giật mình. Mới qua hai ngày mà đã vô thăm ai trong nghĩa địa. Nghĩ nhanh trong bụng: hoặc là thăm ai vừa chết, hoặc là làm du khách tham quan cái nghĩa trang Père Lachaise nổi tiếng của Paris, nơi mồ yên mả đẹp của nhiều danh nhân trong mọi lĩnh vực. Ý nghĩ về nghĩa địa, dù là nghĩa địa của danh nhân, nghe sao có chút u ám. Cho nên tôi nói đùa để đuổi cái u ám ấy đi: - Ở trong nghĩa địa? Trên đất hay dưới đất? - Còn ở trên. Đang kiếm mộ để thăm. Chị thăm ai vậy, tôi chưa cần biết, chỉ cần gặp. Chị hẹn gặp tôi tại nhà tôi, tôi hẹn đón chị tại nhà ga. Chà, Kim Cương đến nhà, tôm làm món gì để thết rồng đây? Đúng hẹn, tôi đi bộ ra nhà ga, cách nhà mười lăm phút. Trong khi chờ tàu đến thì trời đổ mưa thình lình. Tháng sáu, cuối xuân, trời Paris đẹp lắm, đường đi bộ đến nhà tôi hai bên rợp bóng cây cao như đường vào lâu đài lãnh chúa https://thuviensach.vn lá sầu riêng và hoa nghĩa địa 47 ngày xưa. Vậy mà trời mưa, ác thiệt! Chẳng lẽ bắt chị đứng chờ cho hết mưa, thôi đành táp vào nhà hàng gần ga ăn trưa vậy. Chọn món ăn xong, tôi hỏi chị: - Chị tìm ông danh nhân nào trong nghĩa địa vậy? - Không tìm ông, chỉ tìm bà. Tìm cô. Marguerite Gautier. Marguerite Gautier? Là ai vậy? Hỏi thì tỏ ra dốt. Mà không hỏi thì ấp a ấp úng. Kim Cương có vẻ ngạc nhiên: - Marguerite Gautier, người tình của Armand Duval đó mà! Armand Duval? Một bà Marguerite mình đã bí, giờ lại thêm một ông Armand nữa, làm sao giấu diếm cái dốt đây? Tôi ngớ ngẩn y hệt chú học trò không thuộc bài trước mặt giám khảo. - Anh không biết Marguerite Gautier thật à? La Dame aux camélias ấy mà! Trà Hoa Nữ đó! Một nàng là kỹ nữ, một chàng là tình si, diễn kịch này khóc chết bỏ anh à. Kỹ nữ ăn chơi mà khi yêu thì trắng trong như tuyết. Chàng kia là si tình mà rốt cuộc lại đâm ra phụ tình, dở ẹc. Người ở trong bùn mà sạch. Người kia tưởng biết trong bùn có sen, vậy mà rốt cuộc lại nhận sen xuống bùn. Qua đây, làm sao không đến thăm Trà Hoa Nữ được! Kim Cương mà! Tình yêu mà! À ra thế! Nhưng tôi chưa đọc La Dame aux camélias! Chỉ nghe tán thưởng ngút trời. Chỉ biết lơ mơ. Chưa đọc, https://thuviensach.vn 48 chuyện trò cho nên không thể tiếp tục câu chuyện với chị Kim Cương được, thật là vô duyên. Câu chuyện ngang đó bỏ lửng. Chắc chị Kim Cương thất vọng vì cái bất lịch sự của tôi đối với mối tình đã làm ngập lụt bao nhiêu nước mắt. Chị Kim Cương mang qua tặng tôi nhiều đĩa trong đó có Lá Sầu Riêng. Chị cho biết sẽ diễn một trích đoạn trong Lá Sầu Riêng và một trích đoạn trong Trà Hoa Nữ vào đầu tháng 8 và nhân dịp đó sẽ xuất bản một tập sách gồm ba tác phẩm sân khấu của chị dưới chủ đề “Mẹ” để tưởng nhớ công ơn của thân mẫu chị, nghệ sĩ Bảy Nam. Chị vừa nói vừa cười: “Sách ấy đang chờ bài viết của anh đó, anh à”. Tôi cũng vừa cười vừa nói: “Vậy thì tôi sẽ nhờ nghĩa địa viết bài cho chị, chị nghen”. Tưởng nói đùa cho qua chuyện, mượn nghĩa địa để chôn lời mời, không ngờ ý nghĩ đó cứ ám ảnh tôi hoài. “Tình yêu mà!”, giọng chị cứ văng vẳng bên tai. Đã đành. Từ Lá Sầu Riêng đến Trà Hoa Nữ, chị Kim Cương là hiện thân của tình yêu trên sân khấu. Nhưng còn nghĩa địa? Tình yêu thì phải có nước mắt và nghĩa địa? Nhưng đâu là nghĩa địa trong Lá Sầu Riêng? Tôi nghe lại giọng chị bên tai: “Ngậm ngùi quá, anh à. Mối tình quá đẹp mà phải gãy đổ vì những định kiến khắt khe của xã hội lúc bấy giờ. Nhưng anh có nghĩ là trong thế kỷ 21 này người ta đã có thể sống thật với lòng chưa? Hay còn phải bị ràng buộc bởi những định kiến ‘văn minh’ https://thuviensach.vn lá sầu riêng và hoa nghĩa địa 49 hơn, tinh tế hơn?” Tôi chưa đọc La Dame aux camélias nên chưa trả lời cho chị hôm trước được. Nhưng qua Lá Sầu Riêng, đúng là tình yêu và định kiến xã hội là hai đối thủ cứ tìm đến nhau mà xô xát để làm chảy nước mắt khán giả. Khác nhau ngàn dặm, tình yêu trong hai vở kịch vẫn có chỗ giống nhau. Trong cả hai, tình yêu đẹp nhất phải cúi đầu khuất phục định kiến bất công nhất. Khuất phục dưới danh nghĩa hy sinh. Người chết hy sinh thì chết thật. Người sống hy sinh thì sống giả. Chết thật thì nằm trong nghĩa địa, dưới trăng sao. Sống giả thì nằm trong nghĩa địa, giữa cuộc đời. Đâu cũng là nghĩa địa. Từ trước đến bây giờ, tôi chưa hề có ý nghĩ Lá Sầu Riêng là một nghĩa địa. Sau bữa ăn, về nhà, tôi xem lại, và thấy nghĩa địa hiện ra trước mắt. Đây này, nghĩa địa trong câu nói của chị Diệu với người yêu cũ, hai mươi năm trước đẹp tính đẹp lòng như vậy, mà hai mươi năm sau xấu tim xấu óc đến thế: “Anh Hoàng chết rồi... Trong tôi, anh Hoàng ấy chết rồi”. Anh Hoàng tự đào mộ chôn mình. Anh Hoàng nằm trong nghĩa địa. Chị Diệu cũng phải đào mộ chôn anh Hoàng, không phải bằng cuốc xẻng mà bằng nước mắt. Bao nhiêu người phải đào mộ như thế, mộ lớn mộ con. Mồ của bà má phải chôn lòng nhớ con thật sâu để lâu lắm mới lên thăm con một lần, ngồi chưa nóng ghế đã phải biệt ly. Mồ của tiếng “Má” ngọt lịm mà gia đình khắc nghiệt bắt https://thuviensach.vn 50 chuyện trò đứa con nhỏ phải chôn để gọi mẹ là “Chị Hai” như gọi đầy tớ. Mồ của lời thề yêu nhau sông cạn đá mòn. Mồ của chiếc lá sầu riêng hèn mọn chôn vùi dưới bạc tiền, danh chức. Sân khấu chính là cuộc đời và ta đều là diễn viên. Cho nên, thiếu gì mộ mà ai cũng phải đào. Trong ta là cả một nghĩa địa chôn cất bao nhiêu kỷ niệm, ngậm ngùi, cay đắng, uất ức, giận hờn, phẫn nộ. Ta quên vì nước mắt đã lau khô. Nhưng chỉ cần một giọt nước mắt của Kim Cương là cả nghĩa địa sống dậy, chén ngọc vỡ toang, nước mắt nghẹn ngào. Hỷ, nộ, ái, ố trào ra với Kim Cương trên sân khấu: ố trước định kiến, ái trước tình yêu, nộ trước bất công, và hỷ để lại lau khô nước mắt. Từ trước đến nay, tôi chưa bao giờ đem nghĩa địa u ám vào Lá Sầu Riêng. Tôi chỉ bị Kim Cương thu hút đến nỗi không thấy gì ngoài tài nghệ của chị và đạo đức của chuyện. Kim Cương không phải chỉ biết khóc. Khi chị bẽn lẽn, thẹn thùng, thơ ngây, tinh quái trước mặt người yêu để tiễn người yêu đi xa, chị có khóc đâu mà sao cảm động đến thế. Giỡn một câu, khích một tiếng, cắn cây kim, vén vạt áo, xoay lưng không cho người yêu thấy cái bụng, có anh đàn ông nào không mơ được người yêu tiễn mình cả đời như vậy? Cô thiếu nữ tiễn người yêu trên sân khấu kia là mẫu mực đạo đức đích thực Việt Nam, là nét đẹp đặc trưng Việt Nam, là hồn của người bình dân miền Nam, là hồn của cả https://thuviensach.vn lá sầu riêng và hoa nghĩa địa 51 văn hóa Việt Nam. Bà Trưng, bà Triệu mở nước để ngàn năm sau đẻ ra đứa con gái sầu riêng đẹp lạ lùng, thơ ngây lạ lùng, duyên dáng lạ lùng, đức hạnh lạ lùng, cười nói lạ lùng, lạ lùng tiếng nói Nam Bộ bình dân mát rượi cả lòng, mát như trăng trên rạch ngòi Đồng Tháp. Lá Sầu Riêng là vốn liếng đặc thù của dân tộc, mộc mạc, chân chất, hồn nhiên. Chừng nào người Việt Nam còn chảy nước mắt với nó, chừng đó đạo đức Việt Nam vẫn còn, non sông này vẫn là Việt Nam. Với tôi cho đến nay, Lá Sầu Riêng là vậy. Câu nói của chị Kim Cương trong bữa ăn về sống thật, sống giả, và hình ảnh nghĩa địa trong Trà Hoa Nữ làm tôi lạc qua lối khác. Hơn nửa thế kỷ đã trôi qua, chị Kim Cương không còn là cô gái sầu riêng thơ ngây nữa. Vẫn là sân khấu trong bản chất, Kim Cương có một đời sống khác trong cuộc đời. Với Kim Cương đó, có lẽ tôi góp chuyện về Trà Hoa Nữ và thật giả trong đời e còn hợp hơn. Thật giả đó đâu phải chỉ nằm trong hy sinh như chị nói: nó nằm trong chính tình yêu nước mắt mà chị là hiện thân. Bởi vậy, tôi sẽ nói dài hơn về Trà Hoa Nữ, nhưng xin chị hãy xem như tôi cũng nói về Lá Sầu Riêng, bởi vì ở đâu mà chẳng có giả chân? Hổ thẹn về cái dốt của mình trong bữa ăn, tôi về nhà đọc ngay La Dame aux camélias. Đọc một lèo, bỏ buổi cơm tối. https://thuviensach.vn 52 chuyện trò Một chuyện tình say đắm, mông muội. Một cô kỹ nữ sắc nước hương trời, kiêu sa, khinh bạc, xài tiền như giấy, xài khách làng mê như xỏ mũi dắt đi, không thèm yêu mà cũng không thèm được yêu, sống giữa thú vui mà lòng lạnh như băng, vô cảm. Một chàng phong lưu công tử, mê cuồng từ tiếng sét đầu tiên, thiêu thân vào ánh sáng thiên thần mà anh chàng thấy chói lọi nơi hồ ly yêu quái. Cuồng si, mê đắm, lấy giả làm chân, anh chàng nhất mực chỉ muốn thấy đức hạnh trong tội lỗi, tinh khiết trong hoen ố, thiên đường trong địa ngục. Tình ấy rốt cuộc hóa cảm được cô kỹ nữ và đáng lẽ hai kẻ tình nhân có thể đổi đời. Nhưng nếu thế thì làm gì có sân khấu để Kim Cương khóc, và làm gì có ngôi mộ để ngày hôm nay Kim Cương đến thăm? Giả chân đã lẫn lộn ở đầu sách thì giả chân cũng lẫn lộn ở kết thúc. Khi cô kỹ nữ hy sinh tất cả cho tình lang, tiền bạc, danh vọng, cuộc đời của mình, theo lời năn nỉ thống thiết của gia đình chàng, để chàng trở về với đời sống bình thường, thánh thiện, thì kẻ si tình kia tưởng lầm rằng người yêu đã phụ bạc mình, thiên thần bay mất, chỉ còn ác quỷ. Thì nàng phải chết thôi! Dẫm gót hài trên bao nhiêu cái đầu cúi xuống, cô kỹ nữ chết trong cô đơn, bệnh hoạn, nợ nần. Xót xa. Thương cảm. Đâu có nước mắt, đấy có Kim Cương. Kim Cương trối trăn trên giường bệnh: “Em chết, anh mới hiểu được. Nhưng người chết thì đâu có biết nói!” https://thuviensach.vn lá sầu riêng và hoa nghĩa địa 53 Nàng chết, mồ hoang, không ai đến viếng. Nhưng mỗi ngày, mỗi ngày, hoa camélia vẫn nở trắng tinh trên mộ, hoa trà mà người dưới mồ yêu thích. Ai mang hoa đến vậy? Tôi đọc một đoạn trong truyện khi tác giả được người làm vườn dẫn đến nghĩa trang Montmartre: “- Tôi biết, tôi biết... Ồ, ngôi mộ ấy dễ nhận ra lắm. - Tại sao? tôi hỏi. - Bởi vì nơi mộ ấy có nhiều hoa khác hẳn những mộ khác. - Chính bác trông nom? - Vâng, thưa ông, và tôi cũng muốn thân nhân các mộ khác trông nom các mộ ấy như người thanh niên đã bảo tôi trông nom mộ này. Sau một hồi quanh quẩn, bác làm vườn bảo tôi dừng lại. - Đây rồi. Quả vậy, tôi thấy hoa phủ trên một khoảnh đất hình vuông mà chắc không ai nghĩ đó là mộ nếu không có một tấm bia cẩm thạch khắc tên một người. Bác làm vườn hỏi: - Ông thấy thế nào? - Đẹp lắm. https://thuviensach.vn 54 chuyện trò - Mỗi khi một đóa hoa trà tàn, tôi được lệnh phải thay hoa tươi. - Ai ban lệnh đó cho bác? - Một người thanh niên khóc ròng khi đến đây lần đầu, có lẽ là tình nhân cũ của người quá cố, vì hình như cô này là một tay nữ kiệt. Nghe nói cô này đẹp lắm. - Vậy chẳng ai đến thăm nữa? - Chẳng ai, trừ người thanh niên đã đến đây một lần”. Giá như tôi đã đọc truyện thì tôi đã hỏi chị Kim Cương có mang hoa trà đến thăm người xưa không. Và giá như tôi đã biết chuyện thì tôi đã cười ngất, mượn lời Thúy Vân chế Thúy Kiều để chế chị “khéo dư nước mắt khóc người đời xưa”. Thúy Kiều khóc Đạm Tiên là khóc Đạm Tiên thật, vì xương cốt dưới mồ là của chính Đạm Tiên. Còn Kim Cương khóc Marguerite Gautier là khóc Marguerite Gautier giả, bởi vì xương cốt dưới mồ là của người khác. Lau nước mắt, đọc tên người nơi mộ chí, chị sẽ thấy ghi: Alphonsine Plessis. Cô này, khi sống, cũng là kỹ nữ lừng danh, người tình của chính tác giả Alexandre Dumas con, chết năm 23 tuổi. Đây là người thật, chuyện thật, đam mê thật, người đàn bà thật đã tạo văn hứng cho Dumas để dựng lên một https://thuviensach.vn lá sầu riêng và hoa nghĩa địa 55 Marguerite Gautier hư cấu làm thiên hạ chảy nước mắt ướt truyện. Cái tên “La Dame aux camélias” cũng là hư cấu. Khi quyển truyện đã nổi danh rồi, nhà văn mới giải thích: “Nếu bạn vào nghĩa trang Montmartre và hỏi mộ của Trà Hoa Nữ, người giữ nghĩa trang sẽ dẫn bạn đến một ngôi mộ nhỏ hình vuông trên đó có một vòng hoa trà giả màu trắng gắn vào nền cẩm thạch trắng mang tên Alphonsine Plessis. Ngôi mộ đó bây giờ đã đi vào thần thoại. Nghệ thuật quả là như thượng đế. Sinh ra cũng được, làm sống lại cũng được”. Thế là giả chân lẫn lộn rồi, chị Kim Cương à. Chị khóc ai? Khóc người dưới mộ? Đâu phải! Khóc cái tên trong tiểu thuyết? Sao lại vào nghĩa địa làm chi? Có thể chị sẽ cười lại tôi, cười ngất: “Cái anh này coi vậy mà dốt quá, sá gì thực với hư. Với cả thiên hạ trời đất này chỉ có một cái tên thôi là Trà Hoa Nữ, dù cho cái vòng hoa kia có viết tên gì trên đó mặc xác nó”. Xin thua. Tiểu thuyết thật hơn cuộc đời. Người trong tiểu thuyết thật hơn người thật dưới đất. Nhưng tôi có thêm một chuyện giả chân khác nữa muốn kể chị nghe, không phải cho Kim Cương ngôi sao sân khấu mà cho Kim Cương Phật tử quý mến của tôi. Chuyện ấy cũng chẳng nằm đâu xa, trong Trà Hoa Nữ đó mà, tôi thuật lại theo truyện. Cô Marguerite Gautier được chôn cất trong nghĩa trang Montmartre, nhưng phần đất của cô chỉ có hiệu lực 5 năm, https://thuviensach.vn 56 chuyện trò sau phải dời đi. Tứ cố vô thân, ai dời? Dời đi đâu? Chàng tuổi trẻ si tình xung phong làm việc ấy để chuộc lại lỗi lầm của mình: chàng mua một phần đất khác trong nghĩa trang, nơi dành cho những ngôi mồ vĩnh viễn. Và như vậy chàng muốn dời mộ ngay. Nhưng không phải chàng chỉ muốn làm một nghĩa cử. Trước đây, chàng nói: “Tôi sẵn sàng đổi mười năm trong đời tôi để được khóc một giờ dưới chân nàng”, thì bây giờ chàng cũng có một ao ước hôn mê không kém: đào mộ lên, dời mộ đi, để thấy lại mặt người yêu. Chàng nói: “Tôi không thể tưởng tượng được rằng người đàn bà mà tôi từ giã, trẻ thế kia, đẹp thế kia, lại chết. Tôi phải xác nhận điều đó bằng chính mắt tôi. Tôi phải thấy Thượng Đế đã làm gì với người mà tôi đã yêu quý đến thế”. Thượng Đế đã làm gì? Đây là quang cảnh dời mộ trong truyện - tôi lược bỏ những câu không cần thiết: “Khi chúng tôi đến ngôi mộ, bác làm vườn đã lấy đi hết tất cả các chậu hoa, cả cái khung lưới sắt cũng không còn, và hai người phu đang đào đất. Armand tựa mình vào thân cây, đứng nhìn. Tất cả cuộc đời của anh như hiện ra trong hai mắt. Thốt nhiên, một nhát cuốc chạm vào đá. Nghe tiếng ấy, Armand thối lui như bị điện giật, chàng nắm lấy tay tôi chặt cứng làm tôi đau. https://thuviensach.vn lá sầu riêng và hoa nghĩa địa 57 Khi nắp quan tài lộ ra hẳn, ông cảnh sát nói với hai người phu: - Mở ra. Hai người vâng lời, như thử công việc ấy là chuyện dễ làm nhất trong đời. Quan tài làm bằng gỗ sồi. Hai người phu tháo đinh trên nắp. Hơi ẩm của đất đã làm rỉ đinh, mở hòm ra không phải dễ. Một mùi hôi tanh nồng bốc ra, mặc dù hòm đã được ủ hương cây cỏ. - Chúa ơi! Chúa ơi! Armand thì thầm, mặt tái nhợt hơn nữa. Hai người phu đào huyệt cũng phải bước lui. Một tấm vải liệm trắng lớn bọc quanh xác chết, vẽ lên vài nếp nhăn. Một đầu của tấm vải đã bị mục rã gần hết, để lộ ra một chân của người chết. - Nhanh lên, ông cảnh sát giục. Lúc ấy, một người phu đưa tay tháo tấm vải liệm, rồi nắm một đầu tấm vải kéo mạnh, làm lộ ra thình lình khuôn mặt của Marguerite. Quang cảnh ghê rợn quá, tả lại còn rợn người. Hai mắt chỉ còn là hai cái hố, môi đã mất hết, răng trắng nghiến chặt nhau. Nhiều sợi tóc đen dài và khô dính chặt vào thái dương, che bớt phần nào các lỗ hõm màu xanh rêu của hai má”. https://thuviensach.vn 58 chuyện trò Chị Kim Cương à, nếu tôi đọc truyện hồi trẻ, chắc tôi lướt nhanh qua đoạn này. Và cũng bỏ đoạn này trong kịch như chị đã bỏ. Nhưng bây giờ, đây là đoạn làm tôi chú ý nhất. Tại sao chị biết không? Vì chị là Phật tử, Phật tử thuần thành, Phật tử cưng của Hòa Thượng Thanh Từ. Vì chị là người mẹ mặc áo lam làm từ thiện. Là Phật tử gộc, chị nghĩ gì khi nghe tôi kể lại chuyện mà chị đã thuộc lòng? Có nghĩ đến chuyện cô Prakirti mê ngài A Nan, học trò ở sát bên cạnh Phật, mê chết mê sống, mê đắm mê say, mê bỏ ăn bỏ ngủ, mê lộn đất với trời? Đây là lời Phật khuyên cô ấy, tôi chỉ trích vài câu cuối: “Khi hơi thở lìa khỏi thân này, ai cũng sợ hãi, không dám sờ lên. Hai ngày sau nó bốc mùi thối với đồ phế thải rỉ ra. Thương cái xác chết này hay thương cái xác chết kia, nào có khác gì nhau? Tình yêu là do ham muốn mà có. Ở đâu không còn ham muốn, ở đấy không còn đắm đuối. Ở đâu có tình yêu, ở đấy cũng có buồn khổ. Từ ngày con bắt đầu yêu Ananda, con đã thực chứng bao nhiêu buồn khổ, khóc lóc, thở than, mất ăn, mất ngủ, suy nhược, hôn mê. Tất cả những điều đó đâu có phải là hạnh phúc? Bây giờ, con hãy suy nghĩ cho kỹ với trí tuệ của con, xem thử thân thể của Ananda có phải là cái gì đáng yêu không”. https://thuviensach.vn lá sầu riêng và hoa nghĩa địa 59 Tiểu thuyết nhiều khi phải bi đát hóa sự thật để làm rung cảm trái tim. Nhà văn có cái tài đó. Nhưng chúng ta, ai cũng vậy, nhiều khi tài hơn cả nhà văn, vì chúng ta viết trường thiên tiểu thuyết cho chính chúng ta để lừa ta mà ta không biết. Cho nên Phật phải nói với cô Prakirti: cô đang viết tiểu thuyết cho cô. Cuộc đời không sống thì thôi, đã sống với nó thì phải mở mắt ra, đừng nhắm mắt lại để đọc nó, viết nó như đọc viết tiểu thuyết. Chị không tin lời tôi? Thì hãy xem chàng công tử si tình kia viết tiểu thuyết như thế nào. Chàng muốn dời mộ để làm gì nữa? Để xem “đất đã làm gì với một con người xinh đẹp mà người ta đã giao phó cho nó”. Đất ơi! Có bao giờ mày nghe ai đó thốt ra một câu nói ngớ ngẩn hơn thế không? Anh chàng đang viết tiểu thuyết với mày đấy. Có lẽ nhà văn sợ đất biết câu đó là tiểu thuyết quá nên ông đặt vào miệng nhân vật một câu sau đó thật hơn, sáng hơn, chân lý hơn: “Và có thể sự ghê rợn trước quang cảnh ấy sẽ thay thế sự thất vọng của kỷ niệm”. Nghĩa là đuổi kỷ niệm đi vì kỷ niệm chẳng làm được tích sự gì. Nghĩa là chàng sẽ lành bệnh! Câu đó, chị Kim Cương à, có khác gì lời khuyên của Phật đâu! Chỉ khác một điều là anh chàng si tình kia phải thấy cái thây người chết rồi mới sáng mắt ra, còn cô Prakirti thì thấy cái thây người chết nơi chính nhan sắc rực rỡ của A Nan, của cả cô. Cái nhìn ấy có bi quan không? Chị biết rõ hơn ai hết. Nếu không thì làm sao chị hiến đời chị cho các trẻ em https://thuviensach.vn 60 chuyện trò khuyết tật? Đối với tôi, chị “kỳ nữ” là ở chỗ đó. Trên sân khấu, chị khóc với khổ. Ở ngoài đời, với khổ chị cười. Ở đâu có khóc, ở đấy có Kim Cương. Đó là Kim Cương của sân khấu. Kim Cương khóc với nhân vật. Mà đó cũng là Kim Cương ở ngoài đời, bởi vì ở ngoài đời Kim Cương cũng tìm khóc mà đến, nhưng đến để làm vơi nước mắt, để mang lại nụ cười. Người ta nói: sân khấu cũng là cuộc đời. Chị biết rõ hơn ai hết: cuộc đời cũng là sân khấu. Cho nên Kim Cương đến thăm hoa trà là đúng quá. Hoa ấy nằm trong nghĩa địa. Nghĩa địa cũng nằm trong hoa. Trong tình yêu. Trà Hoa Nữ là vậy. Mà Lá Sầu Riêng cũng vậy. https://thuviensach.vn yêu và ngưỡng mộ Mộng - Thưa bác, cháu bập bẹ được đôi ba chữ triết lý trong sách, và cháu cũng bỏm bẻm được chút xíu kinh nghiệm về tình yêu, muốn được trao đổi với bác. Thế mà, trăn trở nãy giờ, chẳng biết bắt đầu thế nào vì yêu đương là chuyện nói ngàn đời không hết, vô cùng phức tạp, cả trong lý thuyết lẫn trong thực tế. Hay là cháu bắt đầu bằng thơ cho dễ, nhưng mà thơ thì cũng đầy tràn yêu với đương, rắc rối không kém. Cháu nhắm mắt bói bừa một câu vậy... may quá, trúng phóc một ông đại thi hào, đầu đàn trường phái lãng mạn Pháp thế kỷ 19. Đây là hai câu của Musset: La vie est un sommeil, l’amour en est le rêve Et vous aurez vécu si vous avez aimé https://thuviensach.vn 62 chuyện trò Cuộc đời là một giấc ngủ, tình yêu là mộng trên gối Và bạn chỉ sống khi bạn đã từng yêu Phải đọc thêm hai câu nữa, bác ạ, vì cháu thuộc lòng: Après avoir souffert, il faut souffrir encore Il faut aimer sans cesse, après avoir aimé Sau khi đã khổ, cần phải khổ thêm nữa Sau khi đã yêu, cần phải yêu thêm hoài Ông thi sĩ này cả gan thật, dám dụ dỗ cháu đi vào địa ngục. Nhưng mà hình như ai cũng hân hoan xung phong, bác ạ, thế mới lạ lùng. Hồi trẻ, bác có như thế không ạ? - Tất nhiên! Bây giờ đọc thơ, vẫn cái rung động ấy. Chỉ khác chút xíu là cái đầu sáng hơn. Sáng, cho nên biết ngẫm nghĩ lại từ câu đầu: tình yêu là giấc mộng. Đâu có phải mộng nào cũng đẹp, tỉnh dậy còn tiếc! Có khi là ác mộng, thức giấc toát mồ hôi! Mà đâu có cần phải ngủ mới mộng? Thường thường là mộng giữa ban ngày. Mộng ấy mới phũ phàng vì trái với thực. Cô muốn mộng ấy chăng? - Không muốn, nhưng mà sao ai cũng thấy hay hay. Đám bạn cháu nói: phải ngu vài lần, mày ạ, để sáng mắt ra. Chứ sống mà không đắm say thì buồn chết! - Cô muốn thế thì tôi đem tiểu thuyết ra nói chuyện nhé. Tha hồ đắm say. Chắc cô đã đọc La symphonie pastorale https://thuviensach.vn yêu và ngưỡng mộ 63 của Gide, cuốn truyện mê ly của cả một thế hệ, ở Pháp cũng như ở Việt Nam. Một ông mục sư đứng tuổi yêu một cô gái mù và được cô cảm nhận với tình cảm thơ ngây, trong trắng của một thiếu nữ mới lớn. Ông yêu thành thật, nhưng ông dối cô gái, ông dối chính ông và ông dối với người con trai của ông. Cô gái được mổ mắt, và ngay khi mắt sáng, thấy ông mục sư, cô biết cô lầm. Ông làm cô cảm động vì ông giảng đạo hay, giọng ông trìu mến, nhưng hình bóng mà cô tưởng tượng ra trong đầu không trùng khớp với ông già trước mắt mà trùng với người con trai cũng yêu cô. Cô đã ngủ và cô đã mộng. Mộng giữa ban ngày, với âm thanh, màu sắc, đồng quê, Thượng đế và kinh thánh. Kết cục thế nào khi trong tăm tối cô gái thấy ánh sáng và trong ánh sáng cô gái thấy tăm tối? Tự tử thôi. Cô muốn như thế chăng, yêu rồi yêu nữa? Thiên đường, địa ngục - Tiểu thuyết thì phải bi đát, bác ạ. Còn trong đời sống, eo ôi, thiếu gì ông già yêu hoài yêu mãi! Cháu biết là mang tội bất kính, nhưng đành phải mượn đại thi hào bậc nhất nước Đức ra làm thí dụ. Ông Goethe yêu thế nào? Say đắm cô Friederike Brion, con gái một ông mục sư, lúc ngoài hai mươi, thôi thì ai trẻ mà chẳng thế. Nhưng năm sau, gặp cô https://thuviensach.vn 64 chuyện trò Charlotte Buff, lại yêu dữ dội, tuy cô này đã có hôn phu. Yêu sấm sét. Tưởng sét đánh một lần thì khiếp, nhưng không, sét liên tục: với một bà bá tước hơn ông 7 tuổi, có chồng; với một cô thiếu nữ mới 17 tuổi lúc ông đã 58 xuân xanh; với một cô thiếu nữ khác, cũng 17 tuổi, hay thế, lúc ông chỉ mới 72, và khăng khăng đòi cưới hai năm sau, khi ông vừa chớm 74. Ấy là chưa kể một vị hôn thê quá ngắn ngủi, chưa kể bà vợ đã cho ông một con, cũng chưa kể... vài cậu con trai bồ bịch vì cụ nhà ta lưỡng tính. Bác à, con gái sắp lấy chồng như bọn cháu ngán nhất cái mục ấy: phải chăng mấy bác đàn ông ai cũng có chút máu của ông Goethe trong huyết quản? Ai cũng dễ bị sét đánh không phải một lần? Thưa bác, vô thường ở đâu cũng có, nhưng dễ xảy ra nhất trong tình yêu? - Câu hỏi ấy, lát nữa ta sẽ bàn, nhưng trước hết, tôi muốn chỉnh lại cho đúng ý của tôi. Trong tiểu thuyết, cũng như trong cuộc đời, không phải chỉ có những tình yêu bi đát hoặc những tình yêu không bền. Tình yêu là chuyện rất đẹp, không có gì đẹp hơn. Đó là thiên đường, nếu ta muốn. Nhưng nếu ta không muốn, thì đó cũng là địa ngục. Vậy, cô hãy muốn, và thiên đường ở trước mắt cô! Vấn đề là cô phải biết cái gì trong tình yêu đưa cô lên thiên đường, cái gì trong đó đưa cô xuống địa ngục. Cô đọc Goethe thì biết, đâu cần rọi kính hiển vi vào cung thê thiếp của ông rồi sợ! https://thuviensach.vn yêu và ngưỡng mộ 65 Đây, thiên đường quá đi chứ trong bài thơ “Khúc ca tháng Năm” của ông. Ừ, thì ông làm lúc yêu cô Friederike Brion, nhưng hãy đọc bài thơ và hãy thấy trai gái yêu nhau như thế là quá đẹp! Bài thơ thở hổn hển với những câu rất ngắn, như nhịp tim của chàng trẻ đang yêu. Tháng Năm là tháng đẹp nhất của mùa xuân ở châu Âu. Ông học ở bên này biên giới nước Pháp, đi suốt đêm để qua thăm bạn gái ở bên kia biên giới, bình minh rực sáng thì bạn cũng hiện ra rực sáng trước mắt, hoa lá, mặt trời, đồng quê, chim chóc, màu sắc, ánh sáng, âm thanh, cả thiên nhiên rộn ràng rực sống cùng với hạnh phúc hổn hển trong lồng ngực của lứa đôi. Tình yêu, tình yêu Đẹp như vàng lộng Như mây buổi sáng Trên đồi xa kia Ôi cô thiếu nữ Ôi anh yêu em Ôi đôi mắt sáng Ôi em yêu anh Thiên đường là ở đấy chứ ở đâu! Trong bài thơ, có con chim sơn ca bay lên trời, có hương hoa sáng sớm dâng lên không, cả bài thơ cũng như bay lên. Goethe có một câu https://thuviensach.vn 66 chuyện trò thơ kỳ lạ, làm ở cuối đời, câu cuối trong vở kịch Faust: “Tính Nữ vĩnh cửu kéo ta lên Trời cao”. Paul Valéry giải thích tại sao Goethe đắm mê hết người đàn bà này đến người đàn bà khác bằng lý do đó: nơi mỗi người đàn bà, ông như tìm thấy Tính Nữ vĩnh cửu ấy. Một cái gì thiêng liêng. Một thánh thể. Dù giải thích sao đi nữa, người đàn bà dường như được thánh hóa và tình yêu bay lên cao như là sự thăng hoa của nhục dục. Ấy là thiên đường, nếu cô muốn. - Còn địa ngục? - Thì tôi đã nói khi bắt đầu rồi! Ở đâu có thiên đường thì ở đấy có địa ngục. Tất cả tùy ở cô. Ta đọc tiếp Goethe nhé. Năm sau, bướm Goethe bay qua hoa Charlotte như cô kể. Và ông viết quyển truyện đầu tiên của ông, cuốn tiểu thuyết đã làm ông nổi danh tức khắc và suốt đời: “Nỗi khổ của chàng trẻ Werther”. Werther yêu say mê Charlotte, tên người trong truyện và cũng là tên của người trong đời. Giống như trong đời, Charlotte đã có nơi chốn, và hôn phu của cô lại là bạn thân nhất của Werther. Cho nên chàng khổ! Chàng muốn thế thì chàng khổ thôi! Chàng hằn học: “Chồng của em thì có quan hệ gì? Chồng! Chồng! Cái chức tước ấy chỉ có ý nghĩa đối với cuộc đời này... Và cũng với cuộc đời này, anh làm một tội lỗi là yêu em, là muốn giật em ra khỏi tay kia, nếu được, để ôm em vào tay anh. Tội lỗi! https://thuviensach.vn yêu và ngưỡng mộ 67 Cứ cho là thế đi. Thì anh sẽ tự trừng phạt anh. Tội ấy, anh đã nếm ngon, ngon như mật ngọt thiên đường; anh đã hít thở hương thơm của cuộc đời và trút sức mạnh vào tim. Kể từ lúc ấy, em là của anh, là của anh, Charlotte!” Werther, chính là Goethe. Và kết cục là gì? Là chàng Werther tự tử! Lại tự tử! Tình yêu chiếm hữu - Địa ngục là tình yêu chiếm hữu? - Nhất là chiếm hữu từ tay người khác. Thiên đường là tình yêu san sẻ. Thiên đường là của chung. - Nhưng thưa bác, có tình yêu nào mà không bắt đầu bằng ý muốn chiếm hữu? Con mắt thấy, cái lòng nảy ra thích, lập tức người kia phải là của tôi. Mà trong cái thích ấy, đã có ái chưa? Hay là dục đi trước? Hay là ái dục nảy ra cùng một lần với nhau? - Platon nói: “Không phải dục lạc nào cũng là tình yêu, nhưng tình yêu nào cũng là dục lạc: đó là dục lạc về một đối tượng nhất định mà một người đang thiếu đặc biệt”. Tại sao thiếu? Tại vì, ông cắt nghĩa, thuở xưa, đàn ông có hai bộ phận nam, đàn bà có hai bộ phận nữ, nhưng con người bị thần Zeus trừng phạt, ai cũng bị xẻ đôi, từ đó nửa này đi tìm nửa kia để lấp chỗ thiếu. Tình yêu là đi tìm, tìm cái thiếu; https://thuviensach.vn 68 chuyện trò ái dục là vì thiếu mà tìm. Thèm muốn đàn bà, bất cứ người đàn bà nào, ấy là thèm dục lạc; thèm muốn một người đàn bà, người đàn bà ấy, đó là tình yêu. Tình yêu “thèm cái mà nó thiếu, cái mà nó không sở hữu”. - Thưa bác, từ đó mà sinh ra địa ngục, vì làm sao mà sở hữu được? Từ đó mà yêu rồi yêu nữa... - Đúng vậy, tình yêu là không bao giờ được thỏa mãn, bởi vì, theo luận lý của Platon, khi được thỏa mãn rồi thì không còn thiếu nữa, mà không còn thiếu nữa thì cũng hết tình yêu! Vì không bao giờ được thỏa mãn, nên tình yêu là cứ đi tìm hoài, bao giờ cũng sục sạo, lăn xả, xông xáo, chiếm cho kỳ được. Mà chiếm chưa được thì quay quắt, điên cuồng, cấu xé. Em phải yêu tôi: đòi cái này mà đòi hoài đòi mãi thì cửa địa ngục mở ra thôi. Đây là thứ tình yêu - đam mê tạo hứng cho bao nhiêu tiểu thuyết và tạo nguyên nhân cho bao nhiêu án mạng. Bởi vì đam mê thì không nhân nhượng, hoặc được thì phải được hết, hoặc mất thì mất tất, kể cả mạng sống. Tình yêu đam mê. Tiếng sét trong vô thức - Thưa bác, cái gì tạo ra đam mê? - Ràng buộc, bám víu. Tự mình buộc mình vào người kia. Mà lại buộc rất chặt. Càng chặt càng có cảm tưởng https://thuviensach.vn yêu và ngưỡng mộ 69 người kia lơi lỏng, rồi ghen tuông, thù hận. Trói buộc là giết chết tự do, không phải chỉ tự do của người kia mà tự do của chính mình. Bản chất của tình yêu - đam mê là nô lệ, thụ động, mù quáng. Người đam mê không thấy người kia như là người kia, mà thấy qua mộng mị, ảo tưởng, thấy qua một lớp hào quang. - Nhưng, thưa bác, có tình yêu nào mà không bắt đầu bằng một chút đam mê? Hoa đào nào nở nếu không có gió xuân hây hẩy đầu mùa? Bọn bạn cháu nói mày phải nhắm mắt chút chút thì mới thấy... - Thế à? Vậy mà xưa nay tôi cứ tưởng phải nhắm tít cả hai mắt. Người Pháp nói: tomber amoureux. Người Anh nói: to fall in love. Trái táo rơi vì nó không có mắt. Giống như cô, như tôi, như tất cả mọi người, ai cũng là trái táo khi bắt đầu yêu. Nhưng cô để ý mà xem, tất cả các ông triết gia lớn đều nói đến tình yêu cao hơn, “tình yêu đích thực”. Đã đành, trong tình yêu làm sao không có đam mê, làm sao không có bản năng, nhưng có tình yêu nào đích thực mà không có lý trí? Cô có thể nhắm mắt chút chút để hưởng cái say sưa đầu mùa, nhưng tình yêu đích thực thì không mù cô ạ. - Cháu muốn bắt đầu với cái chuyện đầu mùa ấy. Tại sao mình bị sét đánh, thưa bác? - Tại vì cô ấy là cô ấy, tại vì tôi là tôi! “Làm sao cắt nghĩa được tình yêu”, ông Xuân Diệu đã tuyên bố như vậy từ lâu https://thuviensach.vn 70 chuyện trò rồi. Huống hồ, ai mà chẳng thuộc lòng câu nói của Pascal: “Trái tim có những lý lẽ mà lý tính không hiểu được”. Thậm chí, ông tổ của suy tư, Descartes, cũng phải thú nhận chuyện ấy là bí ẩn sau một hồi suy tư về câu hỏi: tại sao ta yêu người này mà không phải là người kia? Và để minh chứng đó là bí ẩn, ông đem chuyện riêng ra thổ lộ. Hồi bé, ông quen một cô gái cùng tuổi có đôi mắt lé. Hơi lé thôi, người Huế chúng tôi gọi là “lé mại”, quyến rũ lắm đấy. Thế là ông rơi. Về sau, hễ gặp một người đàn bà lé mại là ông cảm thấy dễ bị lôi cuốn hơn những người không lé. Nhưng, ông nhấn mạnh: tình cảm ấy hoàn toàn vô ý thức. Để thoát ra khỏi sức hút đó, ông rọi ánh sáng của lý trí vào và khám phá: lé là một khuyết điểm. À ra thế, lé là khuyết điểm! Phát minh ra được chân lý ấy, ông hết cảm động trước những người đàn bà lé mắt. Và kết luận: “Bởi vậy, khi ta yêu một người mà không biết tại sao, ta có thể tin rằng nguyên do là vì nơi người ấy có một cái gì giống với cái ta đã thấy nơi người khác mà ta đã yêu trước đây, tuy rằng không biết cái đó là cái gì”. - Thế thì ngay cả Descartes cũng thú nhận sự yếu kém của ý thức. Tuy rằng, với ông, con người là sinh vật đặc biệt vì có ý thức, và nhờ ý thức mà ta biết rõ tất cả những gì xảy ra trong ta. Phải chăng trong chuyện táo rơi này, Leibniz có lý hơn khi quả quyết rằng ý thức của ta không hoàn hảo, https://thuviensach.vn yêu và ngưỡng mộ 71 và ta không thể cắt nghĩa tâm trạng của ta, ngay cả thái độ của ta, mà không thừa nhận có những ý nghĩ vô ý thức. Tư tưởng không phải lúc nào cũng là tư tưởng có ý thức: ta lúc nào cũng suy tư, nhưng không phải ta có ý thức về tất cả tư tưởng của ta. Hay, nói như Freud, “cái tôi không phải là chủ nhân trong chính ngôi nhà của nó”. Có một cái gì đó sâu hơn, những sức mạnh thầm bí nào đó mà ta không biết trong vô thức lôi kéo ta đi. Phải chăng tiếng sét nổ ra trong vô thức? - Nhiều khi tôi tự hỏi: phải chăng có thể đi xa hơn nữa? Tại sao, tôi hỏi cô, ngay từ hồi còn bé, ông Descartes đã bị thu hút bởi một cô bé có đôi mắt lé? Trước cô ấy, có ai đâu? Vậy thì, ông đã gặp mắt lé ở đâu trước đó? Lấy lý luận của chính Descartes, ta chỉ có thể nói: ở kiếp trước! Có kiếp trước trong vô thức? Ở phương Tây, trước đây ai cũng cười thuyết tái sinh của các ngài Đạt Lai Lạt Ma. Bây giờ, cả Hollywood cũng đưa lên màn ảnh. Nhưng thôi, tôi chỉ gợi ý vậy thôi, không dông dài về chuyện này, bởi vì tôi cũng là con đẻ của thế kỷ 18, công dân của lý trí. Bởi vậy, ta nói tiếp quan điểm của Descartes. Sau khi thấy lé là khuyết điểm, không lôi cuốn được ông nữa, ông lập luận: “ta có lý để chọn người mà những khuynh hướng bí ẩn trong ta lôi kéo, miễn rằng ta cũng chú ý đến những ưu điểm của người đó”. Một người sáng suốt, theo https://thuviensach.vn 72 chuyện trò ông, “không nên để hoàn toàn bị lôi cuốn vào cái đam mê ấy trước khi nhận ra những ưu điểm của người làm ta động lòng”. Nói khác, Descartes nhắm nửa mắt thôi, nửa kia, mắt lý trí, vẫn mở. Nhiều triết gia trứ danh khác cũng nghĩ như vậy. Spinoza nói: “Một tình cảm đam mê sẽ không còn đam mê nữa ngay khi ta bật ra được một ý nghĩ sáng sủa, minh bạch”. Cả hai ông, Descartes và Spinoza, đều nhấn mạnh tự do của con người: ngay khi ta tự do, đam mê không còn ở đó nữa. Hoặc là ta nằm trong lưới của đam mê và bó tay, hoặc là ta biết và đam mê tan biến. Đam mê. Tự chủ - Như vậy, vấn đề là tùy ở ta có ý muốn hay không. Mà Descartes, cũng như Kant, cũng như Sartre, nhấn mạnh trên ý muốn, bởi vì ý muốn là tự do và bản chất của con người là tự do. Cháu còn nhớ câu của Sartre: “Bất cứ ai cũng tự do, kể cả đối với những đam mê mà họ cảm thấy”. Cháu lại càng nhớ câu của Kant, dứt khoát, triệt để: “Đam mê là một bệnh”. Bệnh đó, ông nói, có thể làm tê liệt ý muốn của ta, nhưng con người, vì bản chất là tự do, có thể vượt qua sự tê liệt đó. Thưa bác, cháu cũng muốn nghĩ như vậy, nhưng cháu cũng tự thấy https://thuviensach.vn yêu và ngưỡng mộ 73 mình yếu đuối, e rằng cái gì cũng phải học, muốn tự do cũng phải học, không học làm sao đánh nhau được với đam mê? Đức Phật nói: thắng giặc bên ngoài không khó bằng thắng giặc bên trong. Eo ôi, thưa bác, huống hồ cái thằng giặc bên trong ấy lại đáng yêu mới chết chứ. Làm sao cháu thắng nó? - Tôi cũng tự biết mình là cây sậy và đam mê là gió bão. Nhưng phải luôn luôn tự nói với mình: con người là tự do. Luôn luôn. Ví thử cô bị tình phụ mà giết người yêu: ra trước tòa, cô đừng bào chữa “khi tôi giết anh ấy, tôi không phải là tôi, không phải tôi thọc cây dao mà là một sức mạnh bí ẩn gì đó xa lạ đối với tôi, tôi không chịu trách nhiệm về hành động đó, tác giả của nó không phải là tôi.” Đừng bao giờ để cho cái ý nghĩ đó làm mờ đầu óc, đó là bài học mà tôi học hoài từ đức Phật. Đừng để vô minh che lấp tính Phật trong ta, tính Phật ấy bao giờ cũng có, và đó là cái mà, theo tôi hiểu, các triết gia khi nãy gọi là tự do. Lúc trẻ, tôi phải làm một bài bình luận trong lớp về một đoạn văn của Rousseau, trong đó ông nói: “Có hay không có đam mê là không do tự ta, nhưng chiến thắng nó là do tự ta. Tất cả những tình cảm nào mà ta làm chủ đều là chính đáng; tất cả những tình cảm nào làm chủ ta đều là phạm tội.” Ông nói thêm câu này nữa mới ghê, và làm bình luận mới khoái: “Một người yêu vợ người khác không https://thuviensach.vn 74 chuyện trò phải là phạm tội nếu người đó biết giữ cái đam mê khốn khổ ấy lệ thuộc vào luật của bổn phận; anh ta sẽ phạm tội yêu chính vợ mình nếu yêu đến mức đốt cháy tất cả cho tình yêu của anh ta.” - Như vậy tình yêu đam mê không phải là tình yêu đích thực. Hoặc là nó tắt phụt như pháo bông giữa trời. Hoặc là nó kéo dài thì quan hệ giữa ta với ta phải đổi khác và quan hệ giữa ta với người cũng thế. Phải chăng quan hệ đó định nghĩa thế nào là tình yêu đích thực? Tình yêu đích thực - Khi nãy, cô có nói đến Leibniz. Ông đặt câu hỏi: “Làm sao dung hòa được hai sự thật bất dung hợp với nhau”: một đàng, ai cũng có khuynh hướng tự nhiên là tìm cái gì có lợi cho mình, cái gì mà mình thích; một đàng, không thể nói ta yêu ai thật tình và trong suốt nếu chính ta không trực tiếp thích thú khi làm người kia bằng lòng, nếu ta không lập tức vui khi người kia vui và khổ khi người kia khổ. Cái vui của người kia không phải là phương tiện nữa mà chính là cứu cánh của ta. Do đó, ông định nghĩa “tình yêu là hành động hoặc trạng thái tích cực của tâm hồn làm ta tìm thấy vui nơi niềm vui hoặc sự bằng lòng của người khác”. https://thuviensach.vn yêu và ngưỡng mộ 75 - Spinoza cũng có một định nghĩa không xa... - Đúng vậy. “Tình yêu là vui thú về một đối tượng và kết hợp với đối tượng đó”. Gọn hơn: “Yêu, là muốn kết hợp với đối tượng yêu”. Trước sau gì, tình yêu đích thực cũng vươn đến sự kết hợp giữa hai người. Kết hợp là gì nếu không phải là người này có thì người kia có, người này vui thì người kia vui? Cái đẹp trong đạo đức của Spinoza là dẹp bỏ sự căng thẳng giữa ta và người khác, giữa ích kỷ và vị tha: ích kỷ mà biết hiểu cho đúng đắn thì tự nhiên trở thành vị tha, ông nói vậy. Áp dụng vào lĩnh vực yêu đương, câu định nghĩa của ông nổi tiếng trong triết học đạo đức: “Tình yêu là một niềm vui được dắt dẫn bởi ý nghĩ về một nguyên nhân ở bên ngoài”. Niềm vui, trong định nghĩa của ông, là sức mạnh đưa con người đi lên, lên một mức hoàn thiện cao hơn. Trái với buồn, cũng là một sức mạnh, nhưng đưa con người đi xuống. Vậy, yêu là vui, là sức mạnh, là hành động, là tác động, trái với tình trạng bị động, lệ thuộc, trong đam mê. Và sức mạnh đó đến từ ý nghĩ về người mình yêu, một người hiện hữu. So sánh với Platon, đây không phải là tình yêu vì thiếu. Tình yêu do thiếu mà sinh ra không phải là vui, cũng không phải đến từ một đối tượng hiện hữu. Đó là khổ, vì thèm. Với Spinoza, người yêu có đấy, và chính vì có mà yêu, không phải vì khát mà thèm nước. Yêu người yêu có đấy cũng như yêu nước đang uống, biết nước có vị ngọt trên lưỡi. Trời ơi, còn gì vui https://thuviensach.vn 76 chuyện trò hơn được nói: “tôi yêu em vì em có đấy; chỉ cần em có đấy là tôi vui rồi”. Vậy thì: nếu người kia đem vui đến cho mình, tất nhiên là chính mình cũng sẽ vui nếu mình đem vui đến cho người kia. Từ một chỗ đứng vị kỷ lúc đầu, đâu có khó gì lắm để học và để hiểu rằng tình yêu đích thực là tình yêu biết cho chứ không phải chỉ biết nhận? Chung thủy - Thưa bác, định nghĩa của Spinoza sáng rực vì đơn giản. Nhưng có lẽ vì đơn giản quá mà không phản ánh đủ những phức tạp của tình yêu. Yêu, phức tạp lắm bác ơi. Có sướng và có khổ, có đầy và có vơi. Spinoza có cái may là chỉ yêu có một lần. Ông cũng say đắm đấy chứ khi ông yêu cô Clara Maria, rất trẻ, thỉnh thoảng đến dạy la tinh cho ông. Nhưng cuối cùng, cô lấy chồng và hậu thế ghi nhận rằng Spinoza không bị mũi tên nào bắn vào tim nữa. Ông yên tâm ngồi viết quyển “Đạo Đức”. Bao nhiêu triết gia khác, và nhất là khi triết gia cũng là nhà văn lừng lẫy, không phải yêu một lần, không phải yêu hai lần, cũng không phải chỉ thêm một lần thứ ba sự bất quá tam... Chán quá, cháu bị ám ảnh thôi miên rồi, cháu sợ các bác đàn ông lắm, cháu chưa rời khỏi thơ Musset: yêu rồi yêu nữa... Cháu đang nghĩ đến ông Camus mà bác thích hồi https://thuviensach.vn yêu và ngưỡng mộ 77 trẻ. Ông yêu bốn người đàn bà, người nào cũng cực đẹp, xuất sắc, thông minh: vợ ông, Francine Faure; cô nghệ sĩ sân khấu Maria Casares; một cô nghệ sĩ sân khấu khác, Catherine Sellers; và cuối cùng, một cô gái Đan Mạch 25 tuổi, giấu tên dưới biệt hiệu Mi. Nếu ông không chết thình lình khi mới 47 tuổi, không biết danh sách giai nhân còn thêm bao nhiêu nữa. Ông được tiếng là rất chung thủy trong tư tưởng nhưng lại rất bướm hoa trong tình ái. Như vậy, cháu phải hiểu định nghĩa của Spinoza như thế nào? Chỉ cần em có đấy là tôi vui? Em nào? Bác cứ tưởng tượng bốn em xuất hiện cùng một lúc... Thưa bác, đàn ông như thế, cháu có nên lấy chồng không? - Lấy chứ! Trên đời này đâu có phải ai cũng đào hoa như Camus! Thiếu gì cặp vợ chồng hạnh phúc! Bình tĩnh hạ huyết áp xuống, nghe tôi hỏi: Thế nào là vợ chồng thành công? Là thương yêu nhau. Hãy nói đến thương yêu trước hết. Chung thủy không phải là giá trị tối ưu. Cô nghĩ thế nào nếu có chung thủy mà không có thương yêu? Nhàm chán đến sống dở chết dở. Cho nên lời hứa duy nhất đúng đắn với nhau là lời hứa thương yêu, không phải chung thủy. Chung thủy không phải là mục đích. Đó là kết quả. Chung thủy là chung thủy với thương yêu, là tình yêu hôm nay chung thủy với tình yêu hôm qua. Chung thủy như vậy mới là tự do, và tình yêu chung thủy mới là https://thuviensach.vn 78 chuyện trò tình yêu tự do. Tất nhiên, cái gì cũng vô thường cả, kể cả tình yêu như cô nói. Nhưng chính vì biết vậy nên phải vun trồng thương yêu. Vun trồng thế nào là tùy mỗi trường hợp; tôi nghĩ có một lý tưởng chung, hoặc ít nhất một mục đích chung, dù chỉ là để nuôi dạy con cái, một hướng nhìn chung để tránh đừng ngồi nhìn nhau hoài, là một cách duy trì thương yêu thực tế. Nhưng dù thế nào đi nữa, phải có một cái gì để cảnh tỉnh mình, cảnh tỉnh mình thường xuyên, bởi vì ai cũng yếu đuối. Phải có một tiếng chuông ở bên tai cô ạ, để nghe tiếng ngân của nó thường xuyên ở trong lòng. - Bác nói tiếng chuông, cháu nghĩ bác muốn nói đạo đức. Tại sao bác không nói thẳng là đạo đức? Cháu nghĩ tình yêu phải có đạo đức làm nền tảng. - Cô nói đúng đấy, nhưng tôi rất ngại nói đạo đức. Tôi không dám nói, vì tôi có một thứ đạo đức riêng cho tôi, đạo đức ấy cho phép tôi không tin chắc gì ở tôi và do đó luôn luôn thầm nói với tôi đừng bao giờ kết tội người khác. Bởi vậy, tôi không muốn lấy đạo đức của mọi người để phán đoán về khả năng chung thủy của Camus. Thế nhưng, vì chúng ta đang nói đến tình yêu và chung thủy, tôi muốn đọc với cô một câu của ông trong sổ tay ông viết để phác thảo cho cuốn truyện Le premier homme, tác phẩm dở dang cuối cùng của ông: “J. có bốn người đàn bà cùng một https://thuviensach.vn