🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Chàng Thiếu Niên Ebooks Nhóm Zalo https://thuviensach.vn Thông tin ebook Tên sách: Chàng Thiếu Niên Tác giả: Fyodor Dostoyevsky Dịch giả: Lê Khánh Trường Nhà xuất bản: NXB Trẻ Năm xuất bản: 07/2006 Khổ sách: 14x20cm Số trang: 776 * * * File scan: giaitich Đánh máy: giaitich, tducchau, kingmax1111, bun_oc, Fish, vqsvietnam, cavathit, Bac Nguyen, tamchec Soát lỗi: tamchec Thực hiện ebook: Nhóm Tây Phong Lĩnh Ngày hoàn thành: 31/03/2015 Nguồn: tve-4u.org https://thuviensach.vn Mục lục LỜI GIỚI THIỆU PHẦN THỨ NHẤT Chương thứ nhất Chương thứ hai Chương thứ ba Chương thứ tư Chương thứ năm Chương thứ sáu Chương thứ bảy Chương thứ tám Chương thứ chín Chương thứ mười PHẦN THỨ HAI Chương thứ nhất Chương thứ hai Chương thứ ba Chương thứ tư Chương thứ năm Chương thứ sáu Chương thứ bảy https://thuviensach.vn Chương thứ tám Chương thứ chín PHẦN THỨ BA Chương thứ nhất Chương thứ hai Chương thứ ba Chương thứ tư Chương thứ năm Chương thứ sáu Chương thứ bảy Chương thứ tám Chương thứ chín Chương thứ mười Chương thứ mười một Chương thứ mười hai Chương thứ mười ba https://thuviensach.vn LỜI GIỚI THIỆU Tác phẩm của Dostoevsky thuộc vào hiện tượng văn hóa tinh thần đỉnh cao của loài người. Theo nhận xét của M.Gorky, thì Tolstoi và Dostoevsky đã “làm rung chuyển cả thế giới” và khiến cho toàn bộ châu Âu phải hướng cái nhìn kinh ngạc sang nước Nga. Ngày nay, khi ảnh hưởng mạnh mẽ của Dostoevsky tới văn học nghệ thuật của thế giới đương đại là quá hiển nhiên, ta chợt nhớ đến lời tâm sự u buồn của Dostoevsky, - giữa lúc ông hết sức túng thiếu và lao động sáng tác cật lực, trong thư gửi cho cô cháu gái S.A.Ivanova tháng tám năm 1870, ông đã nói: “Cháu biết không, cậu đoán chắc rằng giá như cậu được no đủ vài ba năm cho cuốn tiểu thuyết này, như Turgenev, Goncharov hay Tolstoi, thì cậu sẽ viết một cuốn sách mà hàng trăm năm sau người ta phải bàn về nó!” Một trăm ba mươi tư năm đã trôi qua từ ngày mấy dòng trên được viết ra, ý nghĩa toàn nhân loại của các tác phẩm do Dostoevsky sáng tạo nên đang được nhận thức mỗi lúc một sâu thêm không riêng ở nước Nga. Thế giới nghệ thuật của Dostoevsky rất buồn, thoạt tiên có cảm giác thậm chí là u ám, song đấy chỉ là ấn tượng ban đầu, hời hợt. Khi miêu tả những nỗi đau thể xác và tinh thần vô hạn trên “Trái đất thấm đẫm nước mắt từ ngoài vỏ đến ruột này”, Dostoevsky với niềm tin không gì lay chuyển của một nhà nhân đạo chủ nghĩa, đã cố tìm con đường khắc phục cái ác, và ông cho rằng con người đủ sức tiến hành cuộc đấu tranh ấy. Dostoevsky để cho một nhân vật nói lên tư tưởng của ông: “Tôi không muốn tin và không thể tin rằng cái ác lại là tài sản bình thường của mọi người”, “Người ta có thể hạnh phúc mà không mất năng lực sống trên trái đất”. Nếu đọc kỹ Dostoevsky, không thể không nhận thấy cảm hứng chủ đạo đó của ông. https://thuviensach.vn Độc giả của Dostoevsky không thể hững hờ và thụ động, mà trăn trở, dằn vặt, đau với nỗi đau của loài người: những nỗi đau không của riêng ai cứ ngày một chồng thất, mỗi người phải tham gia giải quyết những vấn đề phổ quát và muôn thuở, như xóa bỏ bất công xã hội, tự do cá nhân và giới hạn của nó, con đường phát triển lịch sử của các dân tộc, tôn giáo, vô thần và đạo đức, việc ngăn chặn nguy cơ hủy diệt thế giới, thực hiện ước mơ thế giới đại đồng. Dostoevsky tư duy ở tầm thế giới, vì ông hiểu rằng cái thời các dân tộc có thể tồn tại riêng rẽ đã vĩnh viễn qua rồi, rằng số phận của Trái đất phụ thuộc vào việc mọi người giải quyết các vấn đề cơ bản của mình như thế nào. Cơn ác mộng của Raskolnikov ở phần kết tiểu thuyết Tội ác và trừng phạt về cái chết của cả thế giới vì một thứ “bệnh dịch chưa từng thấy” giết chết những kẻ mù quáng và khao khát tiêu diệt lẫn nhau, - cơn ác mộng ấy mang ý nghĩa tượng trưng. Và xúc cảm mạnh mẽ của nhân vật trong truyện ngắn Giấc mơ của một kẻ tức cười cũng đầy ngụ ý. Anh ta quyết định tự sát vì tin rằng đối với anh ta, “Dù thế giới có tồn tại, hoặc chẳng có cái gì ở bất cứ đâu, thì cũng thế mà thôi”. Nhưng khi bị “đưa” đến một hành tinh khác, anh ta bỗng cảm thấy trào lên một tình yêu tha thiết Trái đất đang lùi dần đằng xa và chỉ còn là một chấm sáng nhấp nháy. Anh ta nghĩ “Liệu nơi ta đến có được như Trái đất chúng ta, cũng bất hạnh nghèo đói, nhưng mãi mãi đáng yêu như thế hay thăng?” Như vậy, tầm phổ quát của vấn đề cái nhìn “Trái đất tội lỗi” từ “Vũ trụ xa xăm” chẳng những không hề hạ thấp mà ngược lại, càng nhấn mạnh tầm quan trọng của các vấn đề xã hội, đạo đức, tâm lí trên trái đất đương đại, và điều này làm cho Dostoevsky trở nên đặc biệt gần gũi với thế giới quan của chúng ta. * Dostoevsky đi vào làng văn vào giữa thập niên bốn mươi thế kỷ mười chín, bằng truyện vừa Những người nghèo khó. Belinsky đã hồ hởi chúc mừng nhà văn trẻ: “…Cuốn truyện mở ra những bí mật và tính cách ở nước Nga mà trước đó chưa một ai phát hiện được. Đây là thử nghiệm đầu tiên https://thuviensach.vn về loại tiểu thuyết xã hội ở nước ta… Anh đã chạm tới cái cốt lõi nhất… Anh hãy trân trọng tài năng miêu tả sự thật của mình và nếu được vậy anh sự trở thành một văn hào vĩ đại!” Bi kịch tâm hồn của Makar Devushkin, một viên chức quèn ở Peterburg, và cô gái bất hạnh Varenka Dobroselova, được bộc lộ một cách chân thành và cảm động trong các bức thư giữa hai người ấy, đã mở đầu cho đề tài chủ yếu “những người bị lăng mạ và sỉ nhục” trong sáng tác của Dostoevsky. Thập niên bốn mươi, Dostoevsky nồng nhiệt tiếp thu tư tưởng xã hội thủ nghĩa của Belinsky và không lâu sau ông đã tham gia một tổ chức cách mạng. Ngày 23 tháng 4 năm 1849, Dostoevsky bị bắt, bị kết án tử hình. Nhưng vào giây phút cuối cùng trước khi bị hành quyết, án tử hình đã được thay bằng án lưu đày bốn năm ở Sibir và sau đó phải đi lính. Mười năm sau Dostoevsky mới có thể trở về Peterburg và tiếp tục hoạt động văn chương. Mười năm ấy đã làm thay đổi đáng kể thế giới quan của Dostoevsky. Không phải cuộc lưu đày đã “bẻ gãy” ông như một lần, trong lúc tuyệt vọng, chính ông đã dùng từ ngữ đó trong thư gửi nữ chiến sĩ “Tháng Chạp” N.D.Fonvizina. Dostoevsky là một người dũng cảm và có tư tưởng độc lập hiếm thấy. Ở nơi lưu đày Dostoevsky không chỉ chịu đựng những đau khổ nặng nề về thể xác và tinh thần, mà còn lần đầu tiên hòa mình với số phận của nhân dân, hi vọng vào nền tảng tôn giáo, đạo đức của cuộc sống nhân dân, vào đạo Kitô chân chính mà ông tin rằng nhân dân Nga trân trọng gìn giữ. Tiểu thuyết Chàng Thiếu Niên xuất hiện trên tạp chí Chuyên san Tổ quốc năm 1875; là cuốn đầu tiên của loạt tiểu thuyết về đề tài rộng lớn mà Dostoevsky gọi là Cha và Con đúng như Turgenev biểu thị. Cuốn tiểu thuyết tiếp theo là Anh em nhà Karamazov. Năm 1876, trên tạp chí Nhật ký của nhà văn số tháng 1, Dostoevsky giải thích ý định của ông như sau: “Trước đây tôi đã để ý đến trẻ em, nhưng bây giờ tôi đặc biệt chú ý đến chúng.” Từ lâu tôi đã đặt cho mình ý tưởng phải viết một cuốn tiểu thuyết về trẻ em - những đứa con ở nước Nga thời https://thuviensach.vn nay, và dĩ nhiên, về những người cha thời nay của chúng, về quan hệ qua lại giữa hai thế hệ. Ý tưởng chung đã sẵn sàng và được tạo nên từ trước, bao giờ người viết tiểu thuyết cũng phải như vậy… Một năm rưỡi trước đây, khi Nikolai Alekseevich Nekrasov mời tôi viết tiểu thuyết đăng trên Chuyên san Tổ quốc, suýt nữa thì tôi đã bắt đầu tác phẩm Cha và Con của mình, nhưng tôi đã không nhận lời và, lạy trời, tôi chưa sẵn sàng. Tôi tạm thời viết thử cuốn Chàng Thiếu Niên đã”. Bên lề bản thảo Chàng thiếu niên, ngay từ đầu Dostoevsky viết mấy dòng nhắc nhở mình: “Muốn viết được tiểu thuyết cần có sẵn trước tiên một hoặc một vài ấn tượng mạnh, làm rung động thật sự trái tim của nhà thơ, đó chính là công việc của nhà thơ”. Trong số nhiều tai họa xã hội ở nước Nga đang thực hiện cải cách, Dostoevsky đặc biệt lo lắng nhấn mạnh việc phá hoại quan hệ gia đình và số phận bi thảm của những đứa con. Ở đây bộc lộ một cách rõ ràng và không lành mạnh, sự đổ vỡ các mối quan hệ truyền thống đồng thời với khát vọng tự khẳng định chủ nghĩa cá nhân “biệt lập hóa” cá nhân, kết quả là trật tự mới trong lĩnh vực đạo đức chỉ tổ kế thừa và làm trầm trọng thêm những yếu tố tệ hại của trật tự cũ. Dostoevsky khẳng định: “Những mặt tăm tối của trật tự cũ, như chủ nghĩa vị kỷ, thói nô lệ, sự đớn hèn, sự chia rẽ, sự phản bội, chẳng những không mất đi với sự thủ tiêu thế độ nông nô, mà dường như còn gia tăng, phát triển và nhân rộng thêm… bây giờ tất cả đều tạm bợ, tất cả đều lung lay”. Khi suy nghĩ về cốt truyện cho Chàng Thiếu Niên, Dostoevsky viết: “Xã hội đang bị phân hủy theo kiểu hóa học. Tất cả đều tách biệt và chẳng có mối quan hệ gắn bó nào hết không chỉ trong gia đình Nga, mà thậm chí ngay giữa mọi người với nhau. Ngay cả những đứa con cũng tách biệt”. Cái “gia đình ngẫu nhiên” không có sự gắn bó bằng sự gần gũi tinh thần của cha mẹ, bằng sự chăm sóc con cái, đối với Dostoevsky, trở thành tượng trưng cho sự kết hợp bề ngoài giữa những người xa lạ với nhau… và cả xã hội cũng đang có nguy cơ lâm vào tình trạng như vậy. Những ai đọc Dostoevsky đều biết những đứa trẻ chiếm một vị trí như thế nào trong các tác phẩm của ông, nhiều khi chúng trở thành nhân vật https://thuviensach.vn trung tâm của ông. Chẳng hạn như Netochka Nezvanova trong cuốn tiểu thuyết cùng tên, hoặc cậu thiếu niên lãng mạn trong truyện ngắn Nhân vật bé nhỏ, (được ông viết trong xà lim nhà tù pháo đài Petropavlov) hoặc Sasha và Iuisha trong truyện vừa Làng Stepanchikov, hoặc tính cách anh hùng của Nelli trong tiểu thuyết Nhưng người bị lăng mạ và sỉ nhục. Ở Dostoevsky, những đứa trẻ không chỉ là nạn nhân vô tội của một thế giới bất công, mà còn là những kẻ nổi loạn tích cực thể hiện các chân lý đạo đức cao cả. Cuối thập niên sáu mươi, “đề tài thế hệ con” của Dostoevsky vẫn mang nội dung trước đó của mình, bắt đầu có thêm ý nghĩa mới. Những đứa con nổi lên như những con người của tương lai, số phận của nước Nga, theo niềm tin của tác giả, sẽ phụ thuộc vào các phẩm chất đạo đức, các lý tưởng của lớp người đó. Nhà văn chăm chú nghiên cứu ảnh hưởng vô cùng tai hại của xã hội đối với tâm lí của trẻ em; đồng thời phát hiện những mặt tươi sáng, sức mạnh thiện lương của tâm hồn chúng. Dostoevsky cố tái hiện và tìm hiểu cái thế giới mà trẻ em bước vào, đánh giá cái di sản tinh thần mà chúng nhận lấy từ các thế hệ đi trước. Trên bình diện lịch sử xã hội, chính trị, triết lí đạo đức rộng lớn ấy nổi lên một trong những đề tài chủ yếu nhất trong sáng tạo nghệ thuật của Dostoevsky cuối đời - đề tài “Cha và Con“. Cốt truyện của Chàng Thiếu Niên một phần dựa vào ý đồ (sau không thực hiện) cuốn tiểu thuyết Cuộc đời tội lỗi mà Dostoevsky bắt đầu viết năm 1869. Nhân vật chính cũng là một cậu bé chịu nhiều đau khổ, được đưa vào khu học xá, như Arkady Dolgoruky. Tức giận với cả thế giới, cậu bé, giống như Arkady sau này, tin rằng đồng tiền có sức mạnh to lớn nhất trong xã hội, cho nên “tiền bạc quyết định mọi vấn đề”. Trong trái tim bị tổn thương của cậu, niềm kiêu hãnh đạt đến giới hạn tột cùng: “Mơ ước bất tận, kể cả lật đổ thượng đế và lấy mình thay vào đó”. Nhà văn sẽ miêu tả sự trưởng thành nên người sau một quá trình phát triển tinh thần phức tạp của cậu bé “tội lỗi”. Đó là ý đồ đầu tiên miêu tả quá trình tâm lí phục sinh của https://thuviensach.vn con người. Trong Tội ác và trừng phạt, con đường ấy đã thấp thoáng, Chàng Ngốc thì kết thúc bằng cái chết của các nhân vật chính; nhưng vừa viết xong Chàng Ngốc, Dostoevsky bắt đầu phác thảo tiểu thuyết Cuộc đời tội lỗi. Phải đến Chàng Thiếu Niên thì nhiệm vụ miêu tả sự tiến hóa tinh thần của nhân vật mới tìmn được cách thể hiện nghệ thuật trọn vẹn. Từ những trang đầu tiên bạn đọc đã chìm vào cái thế giới của những quan hệ xã hội tàn bạo. Arkady là đứa con ngoài giá thú (bất hợp pháp) của ngài chủ nô Versilov và người phụ nữ từng là gia nô. Arkady có người cha danh nghĩa là Makar Dolgoruky cũng là một gia nô, nay thành khách lãng du. Cái dòng họ Dolgoruky ở nước Nga ai cũng biết: đó là một vị công tước quận vương. Arkady mang cái họ Dolgoruky là nguyên nhân khiến cậu luôn luôn bị sỉ nhục một cách oan ức: Dolgoruky, nhưng… không phải là (con cháu họ hàng gì của) quận vương. Số phận bất hạnh của cậu bé tựa hồ bị định trước bởi chuyện đó: cậu thường xuyên sống ở nhà người khác, cậu luôn luôn bị chế giễu khi trọ học ở nhà Tushar, lúc nào cậu cũng nhớ mẹ đến cồn cào và mơ ước gặp cha. Đặc quyền và thói ngạo mạn vô lý của tầng lớp trên bộc lộ rõ trên nền quá trình suy đồi tất yếu của giai cấp quý tộc về mặt xã hội và đạo đức. Vị công tước già Sokolsky đủ gợi lên sự mỉa mai và cảm giác thương hại, còn con trai ông ta, - mặc dù y có số phận bất hạnh và vài tính xấu, - thì khiến mọi người khinh bỉ sự hèn hạ tầm thường của y. Số phận của bản thân Versilov, người đại diện cho truyền thống văn hóa quý tộc, cho thấy cái bóng tối hoàng hôn của cả một thời kỳ lịch sử nước Nga. Trong một số trường hợp, giới quý tộc Nga sẵn sàng bắt tay với đám doanh nhân “đen”, như tên làm giả cổ phiếu Stebelkov, hoặc gã Lambert, một kẻ dọa tố giác đểu giả. Cậu bé Arkady sẽ sống trong cái thế giới độc ác, xảo quyệt và suy đồi ấy, sẽ phải vượt qua nhiều cám dỗ để giữ cho tâm hồn trong trắng. Một cuộc đấu tranh đòi hỏi sức chịu đựng và lòng dũng cảm. Arkady dần dần nhận thức được quy luật đó của cuộc sống. https://thuviensach.vn Cố gắng chống đối đầu tiên gắn với ý tưởng do chính xã hội tư bản gợi ra, mặc dù cậu bé ngây thơ giữ kín nó như một phát hiện quan trọng của riêng mình. Trong ước mơ của Arkady “số tài sản kiếm được bằng con đường nhiên trì và không ngừng dành dụm” sẽ đem lại cho kẻ tầm thường, không ai biết, một sự vĩ đại và tự do vô tận. Những đồng tiền điều khiển thế giới sẽ nâng cậu lên cao hơn Copernicus và Shakespeare. Kể ra ước muốn trở thành Rothchild[1] của Arkady có sự độc đáo của nó, phản ánh bản chất trong sạch của cậu. Arkady không định trở thành “kẻ cho vay nặng lãi”, cậu nói: “Tôi không muốn và cũng sẽ không bao giờ đè nén, làm khổ bất cứ ai, tôi không định trả thù bất cứ ai”, có bao nhiêu triệu, tôi sẽ đem tặng hết cho mọi người, cứ để cho xã hội phân chia toàn bộ tài sản của tôi, còn tôi sẽ lại không một xu dính túi!” Lập luận rắc rối của Arkady vừa có sự khao khát tự khẳng định hình bằng bất cứ giá nào, vừa có một mục đích cao cả là hiến toàn bộ tài sản cho xã hội mà không cần ai biết đến. Chính “ý tưởng” này cuối cùng đã dẫn đến sự thú nhận của Arkady, khi cậu giã từ ước vọng giàu có và cố thực hiện những hoạt động có ích cho xã hội. Con đường tìm tòi tinh thần của Arkady trong tiểu thuyết vận động từ “ý tưởng Rothchild” đến sự đổi mới hoàn toàn. Trước khi Dostoevsky viết về thời thơ ấu và niên thiếu của Arkady Dolgoruky, đã có một sáng tác vĩ đại của L. Tolstoi. Dostoevsky sau khi mãn hạn lưu đày trở về đã chú ý đến tác phẩm Thời thơ ấu và niên thiếu của Tolstoi đăng trên tạp chí “Người đương thời“. Ông nhờ một ký giả “làm ơn cho biết L.T là ai?” Sau đó ông viết cho nhà thơ A.N.Maikov: “Tôi rất thích L.T”. Trong bản thảo Chàng Thiếu Niên, Dostoevsky nhiều lần nhắc đến tác giả Thời thơ ấu và niên thiếu, một mặt ông muốn đạt tới chiều sâu phân tích tâm lý “như Lev Tolstoi”; mặt khác, ông nhấn mạnh tính cách hoàn toàn khác của nhân vật Arkady, đại điện cho một môi trường và một thời đại hoàn toàn khác. Arkady Dolgoruky không chỉ về lứa tuổi, xuất thân, lối sống, mà cả về toàn bộ thế giới quan, đều đại biểu cho thế hệ trí thức mới. Cậu coi việc đổi https://thuviensach.vn họ, làm con kẻ khác, là một sự nhục nhã, phản bội thời thơ ấu của mình. Arkady không cần đến sự thương hại của ai cả. Cậu bày tỏ chính xác tình cảm của mình khi muốn gần gũi Versilov: “… Thứ cháu cần không phải là nguồn gốc quý tộc của Versilov… Cháu không thể tha thứ cho ông ấy cái việc đã sinh ra cháu, mà là… cháu cần đến bản thân ông Versilov suốt đời như cần một người cha kia”. Sâu sắc biết mấy đoạn miêu tả lần bị sỉ nhục đầu tiên mà cậu bé trải qua ở trọ học ở nhà Tushar. Cậu bé hiền lành và cả tin rùng mình phát hiện: thì ra có một sự bất bình đẳng xã hội mà cậu đã vô tình vi phạm quy luật của nó. Cậu bị các bạn học cười nhạo, trong khi cậu cứ nghĩ rằng “chúng ta cười vì chúng ta cảm thấy vui vẻ”. Tâm hồn cậu chưa sẵn sàng nghĩ đến khả năng bị sỉ nhục. Bởi vậy, phản ứng đầu tiên là ngạc nhiên: “Tôi chỉ kinh ngạc, chứ không tức giận, tôi còn chưa biết tức giận. Tôi cứ ngỡ mình chỉ có gì đó không phải một chút, nếu tôi sửa lỗi các bạn sẽ bỏ qua cho tôi và chúng tôi sẽ lại chơi đùa với nhau ở ngoài sân vui vẻ hơn bao giờ hết”. Tình tiết khi trọ học ở nhà Tushar là một cảnh khó quên trong văn chương thế giới, kiểu như đoạn độc thoại cuối cùng của Othello hay lời lẽ của Onegin dưới chân Tatiana. Từ giây phút đó, Arkady nhận ra thân phận “người cùng khổ trong xã hội” của mình, và sau đó ít lâu cậu luôn luôn sẵn sàng bảo vệ phẩm giá của người trí thức dân chủ. Tinh thần dân chủ của Arkady giống như chính Dostoevsky, thể hiện qua việc cậu chăm chú quan sát đám đông ở đường phố trước khi bắt đầu một ngày lao động, nhận ra những nét đặc biệt hấp dẫn: “Tôi thích trong lúc thong thả đi ngoài đường, hoặc chính tôi hỏi chuyện ai đó về công việc, hoặc ai đó hỏi tôi điều gì đấy, cả câu hỏi lẫn câu đáp đều ngắn gọn rõ ràng, dễ hiểu, vừa đi vừa nói, hầu như bao giờ cũng thân thiện”. Song ở đoạn khác, cậu lại nói về cảnh u ám và rã đám của dân lao động Peterburg buổi chiều tối: “Toàn những bộ mặt cau có của những người đang vội vã trở về các xó xỉnh của mình sau một ngày làm lụng! Mỗi người mang nỗi lo lắng u ám trên mặt mình, và có lẽ chẳng có lấy một ý nghĩ thống nhất nào trong https://thuviensach.vn đám đông kia cả!” Arkady rất ngại đụng chạm đề tài này, nhưng mỗi khi đụng tới, bao giờ cũng bộc lộ độ nhạy bén xã hội của cậu. Khi rời bỏ trường đại học để đi sâu vào “ý tưởng” của mình, chui vào “vỏ bao” để lánh đời, Arkady vẫn giữ lại rất nhiều yếu tố tâm lý của lớp sinh viên Nga những năm bảy mươi. Bản thân từ “sinh viên” trong tiểu thuyết hiện thân cho trí tuệ sống động, tâm hồn thẳng thắn, lập luận độc lập và sự trung thành với lợi ích xã hội. Cái đẹp của quan hệ giữa Arkady với người đẹp quý tộc Katerina Nikolaevna Akhmakova chính là ở chỗ họ có thể trò chuyện “như hai sinh viên với nhau”. Katerina thú nhận: “Tôi đọc nhật báo, hai tờ mỗi ngày… Tôi là người Nga và tôi yêu nước Nga. Anh nhớ chứ, đôi khi chúng ta đàm luận nhiều giờ liền về một vài con số, chúng ta tính toán và so sánh, chúng ta quan tâm đến chuyện nước ta có bao nhiêu trường học, nền giáo dục đang đi về đâu. Chúng ta đếm các vụ giết người và vụ án hình sự, đem đối chiếu với những tin tốt lành… Muốn biết tất cả những chuyện đó đi tới đâu và cuối cùng chính chúng ta sẽ ra sao”. Dostoevsky cho rằng hứng thú theo dõi tin tức báo chí là nét tiêu biểu cho lớp thanh niên tiến bộ và chính ông cũng vậy. Các tác phẩm của ông nghiên cứu xã hội đương thời dựa trên tin tức thời sự hàng ngày. Cùng với sự phát triển tinh thần của Arkady, mối liên hệ giữa cậu với các tư tưởng của thời đại được củng cố dần. Thậm chí có thể nói rằng Arkady không chỉ trưởng thành, mà với việc từ bỏ mộng làm giàu, cậu ngày càng tiếp cận bộ phận ưu tú của thế hệ trẻ. Bước đầu tiên theo hướng đó là cậu bị lương tâm cắn rứt trong khi “ý tưởng” đòi hỏi phải lạnh lùng: những “giọt nước mắt ngượng ngùng sau khi cậu và anh bạn sỉ nhục một cô gái ngoài phố, nỗi cay đắng khi nhớ lại mình đã nhận xét tàn nhẫn về Versilov và điều đó có lẽ đã ảnh hưởng đến tâm trạng của Olia bất hạnh trước khi nàng tự vẫn; việc săn sóc đứa bé bị bỏ rơi ngốn hết số tiền dành dụm được (lại rời xa thêm “ý tưởng”!), cùng những biểu hiện khác của trái tim nhân hậu làm cho Arkady ngày càng xích lại gần “cuộc sống chung”. Nếu ban đầu Arkady quyết định lánh đời, thì về sau cuộc sống không có mọi người trở nên vô nghĩa, và ở cậu nảy sinh nhu cầu sống vì mọi người. https://thuviensach.vn Arkady tuyên bố: Bây giờ tôi không còn những việc “của tôi”nữa. Không gì cao cả hơn là trở thành người có ích. Song con đường của Arkady không đơn giản. Luôn luôn rình rập cậu là những cám dỗ của thế giới tư sản tựa hồ có thể dễ dàng thỏa mãn mọi ham muốn thể xác và tâm hồn của con người. Cậu bị lôi cuốn bởi đám bạn của công tước Sokolsky trẻ tuổi, khả năng sống muốn gì có nấy, được chơi trò rulet ăn tiền, cho tới khi trò cờ bạc bịp của Aferdov và sự phản bội của Sokolsky bóc trần toàn bộ sự đểu giả của gã. Thử thách cuối cùng là ý định cùng bọn Lambert sử dụng “giấy tờ” chống lại Katerina Akhmakova. Dostoevsky chuẩn bị rất lâu cho tình tiết này. Ông dành cho nó một ý nghĩa lớn về cốt truyện và tư tưởng. Ở đây có sự đan xen quái quỉ những tình cảm cao quý với sự thấp hèn của Arkady: tình yêu say đắm đối với Katerina, sự ghen tuông, khao khát trả thù, ý muốn “cứu” Versilov, trả Versilov về cho mẹ cậu. Kết thúc tình tiết ấy là thắng lợi tinh thần của Arkady sau cuộc đấu tranh nội tâm căng thẳng. Arkady đã đủ sức thiến thắng cái ác trong con người mình. Trong số tất cả các nhân vật của Dostoevsky, kể cả Alesha Karamazov, chỉ một mình Arkady Dolgoruky ngăn chặn được tội ác. Tác phẩm vạch ra ảnh hưởng tai hại của thế giới tội phạm đối với tâm hồn thanh niên. Băng cướp kiểu như bọn Lambert là hiện tượng mới mẻ đối với nước Nga. Arkady nhận xét rằng từ ngữ “dọa tố giác” mới xuất hiện trên báo chí. Các luật gia đang cố xác định đặc điểm của loại tội phạm hình sự này. Dầu vậy Dostoevsky đã vẽ rất giỏi thân dung bọn Lambert với những cái tên lóng trứ danh như “Thằng rỗ”, “Cao Nghều”. Nếu bản thân Lambert là một con quái vật vô phương cứu chữa về mặt đạo đức thì một số người đi theo hắn căm ghét hắn, song lệ thuộc vào hắn. Gã “Cao Nghều” Andreev nướng hết số của hồi môn của chị gái, hàng tháng liền không tắm giặt, cho rằng chẳng có gì khác giữa một thằng đểu với một người tử tế, nhưng đêm đêm y lại khóc như một cậu bé bơ vơ, cuối cùng “Cao Nghều” tự sát. Việc đụng độ với thế giới đó càng củng cố ước muốn của Arkady sống trung thực và làm những việc cao thượng. “Tôi đã từ chối liên minh với bọn khốn kiếp và đã chiến thắng các dục vọng của mình”. Làm gì và sống như thế nào đây, - https://thuviensach.vn đó là mấy câu hỏi chính mà Arkady chờ câu trả lời từ ông bố, Versilov. Từ bé, Arkady luôn mơ được gặp Versilov, con người học thức nổi tiếng vì chủ nghĩa tự do ấy. Không chỉ trong trí tưởng tượng của Arkady, mà ngay theo quan niệm của tác giả, Versilov cũng hiện thân cho “típ” văn hóa cao nhất của giai cấp quý tộc Nga, đó là “con người thừa” trong miêu tả của Dostoevsky. Phần lớn thời gian Versilov sống ở nước ngoài, gắn bó tinh thần với nền văn hóa châu Âu, với các học thuyết xã hội chủ nghĩa và vô thần, đồng thời Versilov luôn luôn yêu nước Nga. Versilov coi việc trở về nước Nga là ý nghĩa cuối cùng những tìm tòi của ông. Sự gắn bó “mãi mãi” của ông với Sofia Andreevna thể hiện những nét tốt đẹp nhất của tính cáchNga mang tính tượng sâu sắc. Sofia Andreevna “người mẹ” là một trong những hình tượng có sức lôi cuốn nhất của Dostoevsky. Tất cả mọi người, như Versilov, Arkady, Makar Dolgoruky, Liza, Tatiana Prutkova… đều kính nể khi nói đến Sofia. Đức khiêm nhường, sự từ tốn của người phụ nữ lao động ấy thật lạ kỳ, tình yêu tha thiết và lòng trung thành kết hợp với lòng tự trọng cao cả. Và sắc đẹp sớm phai tàn của bà càng chứng minh cuộc sống đầy hi sinh của bà. Cuối sách, Versilov đã thành một người đau ốm, tàn tạ. Những tìm kiếm con đường mới bây giờ đến lượt Arkady, chàng vào đời với kinh nghiệm của mình và kinh nghiệm tinh thần của người cha. Bởi vậy, một trong những điểm trung tâm của hệ tư tưởng cuốn tiểu thuyết là cuộc trò chuyện giữa Versilov với Arkady, cái gọi là “lời tự thú” của Versilov. Kể ra trong cuốn tiểu thuyết có hai lời thú tội, câu chuyện kể của Arkady và lời Versilov tự thú xen vào đó. Nhiều suy nghĩ của Versilov gần gũi với Dostoevsky; nhưng chủ yếu là khả năng liên kết, bằng trí tuệ và trái tim, các vấn đề bức xúc đương thời với sự phát triển của thế giới. Thế hệ “cha” không chỉ có Versilov, mà còn có Makar Dolgoruky, người cha “hợp pháp” của Arkady. Vốn là một nông dân, giờ đây thành ông già hành hương đến các “vùng đất thánh” kích thích trí tò mò của cậu thiếu niên Arkady cùng xoay quanh những vấn đề muôn thuở, như tình trạng đạo đức của xã hội, ý nghĩa cuộc sống, sự bất tử. Thế giới quan của Makar Dolgoruky dựa trên https://thuviensach.vn tình cảm hòa nhập với thiên nhiên rộng lớn (một tình cảm mà rất nhiều người biết suy nghĩ đã đánh mất). Câu chuyện Makar Dolgoruky kể về tội lỗi và sự sám hối của thương gia Scotoboinikov tưởng chừng không liên quan trực tiếp đến cốt truyện của tác phẩm. Nhưng câu chuyện ngụ ngôn ấy thể hiện đề tài vô cùng quan trọng đối với Dostoevsky, một đề tài xuyên suốt mọi cuốn tiểu thuyết và các bài chính luận của Dostoevsky, kể cả “Diễn văn về Pushkin”. Đối với nhà văn, hình tượng đứa bé khổ sở luôn luôn thể hiện “cái ác của thế giới” tượng trưng cho một xã hội tội lỗi, vô nhân đạo, cho tội ác đáng sợ nhất. Bởi vậy, mọi dằn vặt đau khổ của Scotoboinikov và ý định “chuộc tội” của ông ta đều không đem lại sự yên tâm và tha thứ. Dostoevsky viết trong sổ tay: “Chuyện tôi kể về lão thương gia với những yếu tố phức tạp, trực tiếp như thế, các vị sẽ không thể tận thấy ở bất cứ nhà văn nào khác.” Versilov và Makar Dolgoruky là hai người đối lập về mặt xã hội, tâm lý, nhất là về hệ tư tưởng. Có chi tiết đáng chú ý là Versilov bẻ gãy cây thánh giá mà Makar Dolgoruky lúc hấp hối đã tặng ông. Dầu vậy họ có cái chung quan trọng nhất đối với Arkady là mối quan tâm đến các vấn đề đạo đức cao cả, mơ ước hạnh phúc và hài hòa cho hết thảy mọi người đang sống trên trái đất. Dostoevsky đã tìm được hình thức nghệ thuật hoàn toàn đúng cho cuốn tiểu thuyết của mình - lời tự thú của chàng thiếu niên. Đây là cuốn tiểu thuyết đầu tiên và duy nhất của Dostoevsky được viết từ ngôi thứ nhất của nhân vật. Trong quá trình sáng tác từng xuất hiện mối nghi ngại: “Liệu độc giả có chán cái lối thuật chuyện độc đáo này chăng? Có chịu nổi “Tôi” suốt mấy trăm trang sách? Và cái chính là những tư tưởng cơ bản của cuốn sách liệu có được thể hiện tự nhiên và đầy đủ bởi một nhà văn 20 tuổi hay chăng?” Dostoevsky kết luận rằng bạn đọc sẽ hứng thú bởi lối kể chuyện ngây thơ và chân thật. Ông ghi trong sổ tay: “Buộc độc giả phải yêu mến chàng thiếu niên. Yêu thì họ sẽ đọc đến cùng”. Quả nhiên Arkady Dolgoruky đã trở thành một trong những nhân vật của Dostoevsky được bạn đọc yêu mến. Sự đáng yêu của chàng là nhờ câu https://thuviensach.vn chuyện hoàn toàn chân thật về quá trình tự giáo dục đầy khó khăn, về những bí mật thầm kín trong cuộc đấu tranh với chính mình, nhờ thái độ tha thiết của chàng đối với cuộc sống và mọi người, nhờ lòng tốt “đến mức lạ thường” của chàng. L.M.Rozenblium Chú thích: 1. Rothchild : trùm tài phiệt Tây Âu (các chú thích trong sách đều của A.Arkhipova và người dịch). https://thuviensach.vn PHẦN THỨ NHẤT https://thuviensach.vn Chương thứ nhất 1. Không chịu thêm được nữa, tôi ngồi ghi lại câu chuyện những bước đi đầu tiên của tôi trên đường đời, trong khi hoàn toàn có thể bỏ qua chuyện đó. Có một điều tôi biết chắc chắn: tôi sẽ không bao giờ còn ngồi viết tiểu sự tự thuật về mình, dù tôi có sống đến một trăm tuổi đi chăng nữa. Phải tự ái đến mức tệ hại, mới có thể viết về mình mà không xấu hổ. Tôi chỉ tự tha thứ cho mình, rằng tôi viết không phải để ấy lòng bạn đọc, như tất cả các nhà văn. Nếu tôi đột nhiên nghĩ ra cái chuyện ghi chép tất cả những gì xảy ra với tôi từ năm ngoái, thì đó chỉ là do nhu cầu bên trong: mọi việc xảy ra khiến tôi kinh ngạc vô cùng. Tôi chỉ ghi lại các sự kiện, bằng mọi cách cố tránh trò tu từ văn chương. Nhà văn viết ba mươi năm và cuối cùng hoàn toàn không biết ông ta viết văn ngần ấy năm để làm gì. Tôi không phải là văn sĩ, không muốn làm văn sĩ, và tôi cho rằng bày tỏ nội tâm của mình, miêu tả cho hay các cảm xúc của mình rồi đem ra chợ văn chương là một việc làm bất nhã, đê tiện. Tuy nhiên, tôi bực bội với dự cảm, rằng hình như không thể bỏ qua hoàn toàn việc miêu tả cảm xúc và các ý nghĩ (có lẽ kể cả các ý nghĩ đê tiện); mọi trò tô điểm bằng văn chương thật đáng ghét, dù có khi buộc phải làm như thế vì không còn cách nào khác. Các ý nghĩ thì có thể rất đê tiện, bởi lẽ cái mà mình trân trọng rất có thể chẳng có giá trị gì đối với người khác. Nhưng thôi, không bàn chuyện đó. Nhưng phải có lời nói đầu. Không có lời nói đầu, không được. Dù rằng không có gì khôn ngoan hơn là hãy bắt tay vào công việc, có lẽ việc gì cũng vậy. 2. https://thuviensach.vn Tôi bắt đầu, tức là tôi muốn bắt đầu các ghi chép của mình từ ngày mười chín tháng chín năm ngoái, nghĩa là đúng từ cái ngày lần đầu tiên tôi gặp… Nhưng nói tôi gặp người nào trong khi chưa một ai biết trước người ấy thì chẳng ra gì; thậm chí cả cái lối này cũng đê tiện: đã thề né tránh mọi trò tô điểm văn chương, thế mà ngay từ dòng đầu tiên tôi lại sa vào cái trò đó. Ngoài ra, muốn viết cho dễ hiểu, hình như chỉ mong muốn thôi chưa đủ. Có lẽ tôi cần nói thêm rằng, viết văn bằng tiếng Nga tựa hồ khó hơn viết bằng bất kỳ thứ tiếng châu Âu nào khác. Tôi đọc lại những gì vừa viết, và thấy mình thông minh hơn hẳn thứ được viết ra. Tại sao những lời mà một người thông thinh nói ra lại ngớ ngẩn hơn hẳn thứ vốn có trong đầu họ? Tôi nhiều lần nhận thấy như vậy mỗi khi tôi nói năng với mọi người trong suốt một năm tệ hại vừa qua, và tôi rất khổ tâm về điều đó. Thôi thì tôi cứ bắt đầu từ ngày mười chín tháng chín năm ngoái, và dù sao cũng thêm vài lời về chuyện tôi là ai, đã ở đâu trước ngày đó, thậm chí trong đầu tôi đã nghĩ dù chỉ một chút gì vào cái buổi sáng ngày mười chín tháng chín năm ngoái ấy, để độc giả, và có lẽ cả chính tôi, thấy dễ hiểu. 3. Tôi vừa tốt nghiệp trường trung học, và bây giờ đã bước sang tuổi hai mươi mốt. Họ của tôi là Dolgoruky, người cha trong giấy khai sinh của tôi là Makar Ivanov Dolgoruky, cựu gia nô của chủ nô Versilov. Như vậy, tôi được sinh ra một cách hợp pháp; mặc dù tôi là đứa con hoàn toàn ngoài giá thú, và xuất thân của tôi không có chút gì đáng nghi ngờ. Sự việc thế này: hai mươi hai năm về trước, ngài chủ nô Versilov (người đó chính là cha tôi) hai mươi lăm tuổi, đã về thăm điền trang của mình ở tỉnh Tula. Tôi cho rằng hồi ấy ông Versilov chưa hề có tiếng tăm gì cả. Lạ thay, con người ấy, một người làm cho tôi kinh ngạc từ thời thơ ấu có ảnh hưởng lớn đến toàn bộ đời sống nội tâm của tôi, có lẽ sẽ còn ảnh hưởng đến toàn bộ tương lai của tôi, con người ấy đến bây giờ vẫn còn rất nhiều điều hết sức bí ẩn đối https://thuviensach.vn với tôi. Nhưng chuyện ấy để sau. Chuyện ấy chưa thể kể ngay được. Con người ấy sẽ chiếm hầu hết cuốn sổ ghi chép của tôi. Ngài Versilov góa vợ đúng vào thời điểm ấy, nghĩa là ở tuổi hai mươi lăm của đời mình. Ngài lấy một phụ nữ quý tộc không giàu có lắm, tên là Fanariotova, và có hai đứa con, một trai một gái. Tư liệu về người vợ góa đã bỏ ngài đi quá sớm ấy rất ít ỏi và nằm lẫn trong cuốn sổ của tôi, và rất nhiều tình tiết trong cuộc sống riêng của ngài Versilov tôi không được biết; đối với tôi, ngài luôn luôn kiêu ngạo, kín đáo, tuy thi thoảng tỏ ra hiền dịu lạ lùng trước mặt tôi. Song tôi cần phải nói luôn rằng trong đời mình, ngài đã “nướng” mất ba điền trang, mà là những điền trang rất lớn, mỗi cái đáng giá bốn trăm ngàn rúp trở lên. Bây giờ thì dĩ nhiên là ngài không còn một xu dính túi… Năm ấy ngài về thăm điền trang “có trời biết để làm gì”, ít ra là theo quan niệm của tôi sau này. Hai đứa con nhỏ của ngài không ở với cha, mà ở với bà con họ hàng. Suốt đời ngài hành xử với các con của mình, trong giá thú cũng như ngoài giá thú, đều như thế cả. Số gia nô ở điền trang khá đông, trong đó có bác làm vườn Makar Ivanov Dolgoruky. Ở đây tôi cần nói luôn để vĩnh viễn khỏi nhắc lại: ít ai khó chịu bực bội suốt đời, về cái họ của mình như tôi. Điều đó thật ngớ ngẩn, nhưng đúng là như vậy. Mỗi lần tôi đặt chân đến một ngôi trường nào đó; hoặc gặp những người mà tôi có nghĩa vụ xưng họ tên, tóm lại, mỗi cô giáo, mỗi ngài thanh tra, mỗi vị cha cố, hết thảy bọn họ sau khi hỏi và nghe tôi xưng họ của tôi là Dolgoruky, thì thể nào cũng hỏi thêm chẳng hiểu để làm gì: - Công tước Dolgoruky phải không? Mỗi lần như thế tôi đều phải giải thích với những người rỗi hơi ấy: - Không, Dolgoruky thường thôi. Hai chữ thường thôi cuối cùng làm cho tôi nổi điên. Tôi phải xác định như một hiện tượng, tôi chưa nhớ có trường hợp nào ngoại lệ: hết thảy mọi người đều hỏi tôi câu kia. Câu hỏi ấy hoàn toàn không cần thiết đối với mọi https://thuviensach.vn người; tôi không biết liệu nó có cần cho ai đó hay chăng? Nhưng hết thảy mọi người, không trừ một ai, đều hỏi. Khi nghe tôi trả lời, tôi là Dolgoruky thường thôi, thì người hỏi nhìn tôi chăm chú bằng ánh mắt ngớ ngẩn lạnh lùng, chứng tỏ bản thân người ấy không biết mình hỏi để làm gì, rồi quay đi. Đám bạn học hỏi xách mé hơn. Cậu học trò mới sẽ bị hỏi như thế nào? Cậu học trò mới đến trường (bất cứ trường nào) ngày đầu tiên, lúng túng và ngượng ngập, là nạn nhân để cả đám trêu chọc, ra lệnh như đối với một gã đầy tớ. Một gã mập khỏe mạnh đứng trước nạn nhân của mình, đưa mắt nhìn chằm chằm một cách ngạo mạn. Cậu học trò mới đứng im, nếu không phải là thằng hèn, cũng chỉ dám liếc trộm và chờ đợi. - Mày họ gì? - Dolgoruky. - Công tước Dolgoruky phải không? - Không, Dolgoruky thường thôi. - Thường thôi à, đồ ngốc! Cậu ta nói đúng: không gì ngu ngốc hơn cái việc xưng họ mình là Dolgoruky, khi không phải là công tước Dolgoruky. Tôi mang cái sự ngu ngốc đó theo mình mãi. Về sau, khi tôi đã quá bực, thì khi nghe câu hỏi “Là công tước ư?”, tôi đáp: - Không, tôi là con của một gia nô, một cựu nô lệ. Sau nữa, khi sự tức giận của tôi đến mức tận cùng, thì khi nghe câu hỏi: “Là công tước ư?”, tôi đáp giọng đanh lại: - Không, Dolgoruky thường thôi. Tôi là đứa con ngoài giá thú của ngài cựu chủ nô Versilov. https://thuviensach.vn Tôi nghĩ ra câu đó khi đã học lớp Sáu trường trung học, và mặc dù nhanh chóng hiểu rằng đó là một sự ngu ngốc, tôi vẫn cứ tiếp tục ngu ngốc. Tôi nhớ có một thầy giáo, và thầy là người duy nhất, nhận ra tôi “đầy ý tưởng trả thù và ý tưởng công dân”. Còn nhìn chung người ta tiếp nhận câu trả lời của tôi với vẻ đăm chiêu khiến tôi khó chịu. Cuối cùng, một người bạn học mà tôi không ưa, cả năm tôi chỉ nói chuyện với cậu ta một lần, cậu ta nhìn hơi tránh đi và bảo tôi với thái độ nghiêm trang: - Cảm xúc của cậu kiểu đó tất nhiên đem lại vinh dự cho cậu; đúng là cậu có cái để tự hào; nhưng ở địa vị cậu, tôi sẽ không hoan hỉ về chuyện mình là đứa con ngoài giá thú… Cậu nhộn thật đấy! Từ đó tôi không tự khoe mình là đứa con ngoài giá thú nữa. Tôi nhắc lại, viết văn bằng tiếng Nga rất khó: tôi viết kín cả ba trang giấy về chuyện tôi tức giận suốt đời về cái họ của tôi, trong khi độc giả hẳn đã rút ra kết luận rằng tôi tức giận chẳng qua vì tôi không phải là công tước Dolgoruky, mà chỉ là Dolgoruky thường thôi. Tự thanh minh thêm chỉ tổ nhục cho tôi. 4. Vậy là trong đám gia nô đông đúc kia, ngoài Makar Dolgoruky, có một cô gái, cô gái ấy mười tám tuổi thì ông Makar năm mươi tuổi bỗng nhiên muốn cưới cô làm vợ. Chuyện gia nô lấy nhau xảy ra từ thời còn chế độ nông nô, được chủ nô cho phép, đôi khi còn theo lệnh của ông chủ bà chủ. Ở điền trang hồi đó có dì Tatiana Pavlovna Prutkova. Dì Prutkova không phải là dì tôi, mà là bà chủ; nhưng tôi không biết tại sao suốt đời người ta cứ gọi bà là dì, kể cả trong gia đình Versilov, là nơi thật ra dì không có quan hệ thân thuộc nào cả. Bấy giờ ở tỉnh Tula và ngay trong huyện này, dì Prutkova còn là chủ sở hữu ba mươi lăm nô lệ. Dì không quản lý mà là giám sát điền trang của Versilov (có năm trăm nông nô), và sự giám sát này không thua gì một tay quản gia có học vấn. Chuyện học https://thuviensach.vn vấn của dì tôi không quan tâm, tôi chỉ muốn nói thêm không chút nịnh bợ, rằng dì Prutkova là một người cao thượng và rất độc đáo. Thì đấy, dì chẳng những không gạt bỏ ý định lấy vợ của Makar Dogoruky cau có (người ta bảo hồi ấy ông hay cau có), mà ngược lại, còn ra sức khích lệ nhằm mục đích gì đó. Sofia (cô gái gia nô mười tám tuổi, tức là mẹ tôi) mồ côi cả cha lẫn mẹ từ mấy năm trước; người cha quá cố của Sofia rất kính nể Makar Dolgoruky và mang ơn ông gì đó, cũng là một gia nô, sáu năm trước khi hấp hối, thậm chí người ta kể rằng mười lăm phút trước lúc tắt thở, nghĩa là có thể coi lời nói như lời mê sảng, đã gọi Makar Dolgoruky đến và trước mặt đông đủ gia nhân cùng cha cố, đã chỉ con gái, nói rõ như ra lệnh: “Hãy nuôi và lấy nó”. Tất cả đều nghe thấy câu ấy. Về phần Makar Dolgoruky, sau này ông lấy Sofia không rõ vì yêu thích hay chỉ để thực hiện ước muốn của người quá cố. Chỉ thấy ông tỏ ra hoàn toàn dửng dưng. Hồi ấy ông đã biết “trổ tài”. Ông nửa như một con mọt sách (tuy ông biết toàn bộ nghi lễ trong nhà thờ, đặc biệt là cuộc đời của các vị thánh, chủ yếu qua lời kể của người khác), nửa như một gia nô hay sinh sự, tính ông ngang ngạnh, đôi khi liều lĩnh, ông nói năng dứt khoát và tóm lại, “sống có hiếu nghĩa”, nói theo cách nói lạ lùng của ông, - ông là con người như vậy đó. Tất nhiên ông được tất cả mọi người kính trọng, nhưng nghe đâu ông không được lòng mọi người. Chuyện khác đi khi ông không còn là gia nô: khi ấy người ta nhắc đến ông như một vị thánh, một người vô cùng từng trải. Cái đó thì tôi biết chắc. Về phần tính nết mẹ tôi, thì trước mười tám tuổi, mẹ tôi ở với dì Prutkova, mặc dù viên quản gia rất muốn gửi mẹ tôi lên học trên Mạc Tư Khoa. Dì Prutkova dạy mẹ tôi khâu vá, cách đi đứng và cả dạy chữ nữa. Viết thì mẹ tôi chữ xấu như gà bới. Trong con mắt mẹ tôi, việc hôn nhân với Makar Dolgoruky đã được quyết định từ lâu; tất cả những gì xảy ra với bà khi đó, bà đều coi là tốt nhất. Bà sắm vai cô dâu với thái độ bình thản nhất có thể có trong những trường hợp tương tự, đến mức dì Prutkova bấy giờ gọi mẹ tôi là con cá. Tất cả tính nết của mẹ tôi hồi ấy, tôi đều nghe kể https://thuviensach.vn từ miệng dì Prutkova. Ngài Versilov về thăm điền trang đúng nửa năm sau đám cưới kia. 5. Tôi chỉ muốn nói rằng không bao giờ tôi có thể đoán ra chuyện ngài Versilov với mẹ tôi đã bắt đầu như thế nào. Tôi sẵn sàng tin vào lời chính ngài Versilov đỏ mặt kể với tôi năm ngoái; mặc dù ngài kể với dáng vẻ hết sức tự nhiên và “hóm hỉnh”, rằng chẳng hề có mối tình nào hết, tất cả chỉ là thế mà thôi. Tôi tin như vậy, và cái lối nói thế mà thôi của người Nga tuyệt thật, song tôi luôn luôn muốn biết chuyện của họ có thể xảy ra bắt đầu từ đâu. Bản thân tôi đã và đang căm ghét tất cả những trò đê tiện ấy suốt đời. Dĩ nhiên, ở đây hoàn toàn không chỉ có thói tò mò trơ trẽn từ phía tôi. Cần nói thêm rằng, cho đến tận năm ngoái, tôi hầu như hoàn toàn không biết mẹ mình là ai, từ nhỏ tôi đã bị gửi đi ở chỗ khác, để tiện cho ngài Versilov, chuyện này thôi để sau; bởi vậy tôi không thể hình dung khuôn mặt của mẹ tôi hồi ấy như thế nào. Nếu mẹ tôi không xinh đẹp, thì tại sao một người như ngài Versilov thời ấy lại say mê mẹ tôi? Câu hỏi này rất quan trọng đối với tôi, bởi vì ngài Versilov là một người hết sức lạ lùng. Chính vì thế mà tôi hỏi, không phải vì tò mò. Con người rầu rĩ và kín đáo ấy, với vẻ chất phác đáng yêu (không biết ông lấy từ đâu ra mỗi khi thấy cần, cứ như lấy trong túi ra vậy), ông nói với tôi rằng bấy giờ ông chỉ là một “chú chó con ngốc nghếch”, không biết do đa sầu đa cảm mà như thế, hay là do ông vừa đọc truyện Anton Goremyka và Polinka Saks, hai cuốn truyện có ảnh hưởng khai hóa mạnh mẽ đối với thế hệ thiếu niên đương thời. Ông nói thêm, một cách cực kỳ nghiêm trang, rằng có lẽ vì truyện Anton Goremyka mà năm ấy ông về điền trang. Cái “chú chó con ngốc nghếch” kia đã bắt đầu câu chuyện với mẹ tôi dưới hình thức nào? Lúc này tôi hình dung, nếu có ai đọc ghi chép của tôi chắc người ấy sẽ cười giễu một cậu bé ngớ ngẩn, ngây thơ như tôi lại đòi lí sự về cái chuyện mình còn mù tịt. Đúng, tôi còn hoàn toàn mù tịt, tuy rằng thú nhận điều đó chẳng đáng tự hào chút nào, bởi lẽ tôi biết, một gã trai hai mươi tuổi cao lớn mà mù tịt chuyện đó thì quá ngốc nghếch. Có điều là tôi sẽ nói với ngài Versilov rằng chính ngài ngây thơ, và https://thuviensach.vn tôi sẽ chứng minh điều đó. Phải, tôi mù tịt về phụ nữ, và tôi cũng chẳng muốn biết làm gì, bởi vì tôi đã thề suốt đời sẽ nhổ toẹt vào chuyện đó. Nhưng tôi biết, có phụ nữ quyến rũ bằng sắc đẹp, hoặc bằng cái gì đó, vào giây phút ấy, có phụ nữ nhấm nháp cả nửa năm, trước khi hiểu ra mình muốn gì, và để say mê, chỉ nhìn thôi hoặc cứ liều một chuyến xem sao thì chưa đủ; hẳn còn phải có một cái tài gì đó. Tôi tin như vậy, mặc dù tôi chưa biết gì; và giả dụ có cái gì ghê tởm, thì có lẽ sẽ phải coi hết thảy đàn bà đều là hạng gia súc mà người ta vẫn nuôi trong nhà; có lẽ rất nhiều người muốn như vậy. Tôi biết qua một vài người, rằng mẹ tôi không xinh đẹp, tuy không có tấm ảnh chân dung nào của mẹ tôi thời ấy. Vậy là không thể có chuyện si mê mẹ tôi ngay từ cái nhìn đầu tiên. Để “giải khuây” một cách đơn thuần, ngài Versilov có thể chọn một cô gái khác, và có một cô gái như vậy, lại chưa có chồng, đó là cô hầu gái Anfisa Konstantinovna Sapozhkova. Một người vừa đọc truyện Anton Goremyka, về thăm làng, dùng quyền ông chủ để phá hoại cuộc hôn nhân thiêng liêng của người khác, dẫu người khác ấy là gia nô của mình, thì thật đáng xấu hổ với chính mình, bởi lẽ, tôi nhắc lại, mấy tháng trước đây, nghĩa là hai chục năm sau, ngài Versilov vẫn nói về truyện Anton Goremyka với thái độ cực kỳ nghiêm trang. Trong truyện, Anton chỉ bị mất ngựa, đằng này là mất vợ! Vậy thì đã xảy ra một chuyện đặc biệt, do đó mademoiselle Sapozhkova đã thua cuộc (theo tôi thì đã thắng cuộc). Vào năm ngoái, có vài lần tôi căn vặn mỗi khi có dịp nói chuyện với ngài (hiếm khi có dịp như vậy), và tôi nhận thấy rằng, mặc dù thuộc giới quý tộc và sau khoảng cách thời gian hai mươi năm, ngài vẫn cố tình lẩn tránh. Nhưng tôi không buông tha. Bằng thái độ ghê tởm kiểu quý tộc mà đôi lần ngài cho phép mình biểu hiện trước mặt tôi, tôi nhớ một hôm ngài đã ấp úng rất lạ, rằng mẹ tôi là một người luôn bị bắt nạt, khiến người ta bảo là yêu thì hoàn toàn không đúng, phải nói là bỗng thấy thương hại vì quá hiền lành hay vì cái gì khác chăng - điều đó không ai biết, nhưng ngài đã thương mãi, thương và gắn bó…” Tóm lại, con ơi, đôi khi nó thế, không dứt ra nổi”. Ngài Versilov bảo tôi như vậy. Và nếu sự việc đúng như thế, thì https://thuviensach.vn tôi không thể coi ông là “chú chó con ngốc nghếch” như ông tự xác định. Đó là điều mà tôi cần. Tiếp đó ngài Versilov thuyết phục tôi rằng mẹ tôi yêu ông chỉ vì “nhẫn nhục chịu đựng”: ông còn bịa ra chuyện quyền chiếm hữu nô lệ! Bịa ra cho đỡ ngượng, trái với lương tâm, danh dự và lòng cao thượng! Tất cả những chuyện đó, tất nhiên, tôi nói như để khen mẹ tôi trong khi tôi vừa kể rằng tôi hoàn toàn không biết gì về bà hồi ấy. Hơn nữa, tôi thừa biết cái môi trường bế tắc và những khái niệm đáng thương mà mẹ tôi bị khuôn vào từ nhỏ cho đến suốt đời. Dù gì thì tai họa cũng đã xảy ra. Cũng cần sửa lại đôi chút: tôi hoàn toàn quên mất cái sự thực lẽ ra phải nhắc đến trước tiên, ấy là chuyện của họ bắt đầu đúng là từ tai họa. (Tôi hi vọng độc giả có thể đoán ra không mấy khó khăn điều tôi muốn nói là gì). Tóm lại, chuyện của họ bắt đầu theo kiểu địa chủ, mặc dù mademoiselle Sapozhkova đã bị bỏ qua. Nhưng tôi phải nói trước, rằng tôi sẽ không mâu thuẫn với chính mình. Bởi vì lạy trời một người như ngài Versilov hồi ấy thì có thể nói gì với một người như mẹ tôi, ngay cả trong trường hợp si mê kia chứ? Tôi nghe những người hư hỏng kể rằng khi quan hệ với phụ nữ, người đàn ông thường thường bắt đầu hành động một cách hoàn toàn im lặng, im lặng đến kỳ quái, song ngài Versilov, dù muốn, hình như cũng không thể bắt đầu với mẹ tôi theo kiểu khác đi. Không lẽ ông lại đi giải thích với mẹ tôi về “Polinka Saks”? Hơn nữa, họ chẳng bụng dạ nào nghĩ đến văn chương Nga; ngược lại, theo lời Versilov (có lần ông tự thú), họ nấp ở chỗ này chỗ nọ, chờ nhau trên cầu thang, vội rời nhau ra và đỏ mặt khi có ai đi ngang qua, và “ngài chủ nô bạo chúa” mặc dù đầy đủ quyền ông chủ, vẫn cứ run như cầy sấy. Tuy khởi để theo lối địa chủ, song thực ra không phải vậy, hai người chẳng giải trình gì cả. Hoàn toàn khó hiểu. Khuôn khổ tình yêu của họ quả là một câu đố bí ẩn, bởi vì những người như Versilov, sau khi đạt mục đích sẽ làm cho từ bỏ ngay. Đằng này không phải thế. “Chú chó con” (tất cả bọn họ đều hư hỏng trụy lạc, không trừ một ai, cả những vị cấp tiến, lẫn các vị lạc hậu) không chỉ có thể, mà nhất định (bởi lẽ ngài còn rất trẻ đã góa vợ và hoàn toàn nhàn rỗi) sẽ đi lại với một cô https://thuviensach.vn gia nô nhẹ dạ (mẹ tôi không hề nhẹ dạ). Nhưng mẹ tôi lại yêu suốt đời - như thế thì quá lắm. Tôi không dám bảo đảm rằng ngài Versilov yêu mẹ tôi, nhưng ông đưa bà đi theo suốt đời, thì đúng là chuyện có thật. Tôi đặt ra nhiều câu hỏi, nhưng có một câu quan trọng mà tôi không dám hỏi thẳng mẹ tôi, mặc dù năm ngoái tôi có dịp gần gũi bà, và hơn thế, như một con chó vô ơn, tôi cho rằng hai người kia có lỗi với tôi, nên tôi chẳng khách sáo gì với mẹ mình cả. Câu hỏi như sau: tại sao bà là người mới lấy chồng được nửa năm, hiểu rõ sự thiêng liêng của hôn nhân, được ghép vào khuôn phép đâu ra đấy, bà kính trọng người chồng Makar Dolgoruky không kém gì ông trời, vậy mà bà lại có thể chỉ trong vòng hai tuần lễ, sa vào chuyện tội lỗi nhường ấy? Mẹ tôi đâu phải là một phụ nữ hư hỏng kia chứ? Ngược lại tôi cần nói ngay rằng khó có thể tưởng tượng người thứ hai có tâm hồn trong sáng, mà là trong sáng suốt đời, như mẹ tôi. Không lẽ có thể giải thích rằng bà làm thế vì không còn biết và nhớ gì nữa, nghĩa là giống như các vị luật sư bào chữa cho bọn sát nhân trộm cướp. Có lẽ bà đã quá si mê… cái kiểu áo của Versilov, lối chải tóc theo mốt Paris, lối phát âm tiếng Pháp, đúng là tiếng Pháp, mà bà chẳng hiểu một chữ nào hết, bài tình ca mà ông hát bên cây đàn piano, bà đã si mê mấy thứ bà chưa từng nghe từng thấy (mà Versilov thì rất điển trai), thế nên bà si mê toàn bộ con người ông, các kiểu dáng và các bài tình ca của ông. Tôi nghe kể rằng chuyện như thế đôi khi từng xảy ra với các cô hầu gái từ thời còn chế độ nông nô, hơn nữa, với những cô gái nết na nhất. Tôi hiểu điều đó, và chỉ có kẻ đểu giả mới giải thích cái đó chỉ bằng quyền chiếm hữu nô lệ và “sự ngoan ngoãn phục tùng”! Vậy là gã trai trẻ kia phải có một sức lôi cuốn mạnh mẽ mới đủ sức quyến rũ một người trước nay vô cùng trong sáng, một người hoàn toàn khác loại với mình, một người thuộc thế giới khác, trời đất khác, đi theo mình đến chỗ chết! Gì chứ mẹ tôi thừa hiểu, tôi hi vọng thế, rằng như vậy là đi đến chỗ chết; có điều là những “con người yếu đuối” ấy tuy biết đấy là chỗ chết, họ vẫn cứ lao vào. Sau khi phạm tội, họ lập tức ân hận. Ngài Versilov hóm hỉnh kể với tôi rằng ngài đã khóc nức nở trên vai Makar Dolgoruky (Makar được gọi lên https://thuviensach.vn phòng ông chủ để nghe giải thích), còn mẹ tôi thì lúc ấy nằm thiếp đi trong một góc phòng nhỏ dành cho các nữ gia nô… 6. Kể các câu hỏi và các chi tiết rắc rối như thế là đủ. Ngài Versilov sau khi chuộc mẹ tôi từ Makar Dolgoruky, đã nhanh chóng ra đi và từ đó, như tôi đã nói bên trên, ông đưa mẹ tôi đi theo gần như khắp nơi, trừ những trường hợp ông xa nhà quá lâu; ông để mẹ tôi ở với dì Tatiana Prutkova, là người không hiểu vì sao luôn luôn xuất hiện đúng lúc. Họ sống ở Mạc Tư Khoa, ở các thành phố và làng mạc khác nhau, thậm chí ở nước ngoài, và cuối cùng, ở Peterburg. Về mọi chuyện đó sẽ nói sau. Tôi chỉ nói rằng một năm sau khi mẹ tôi đi theo ngài Versilov thì tôi chào đời, một năm sau nữa là em gái tôi, chừng mươi năm sau thêm một bé trai ốm yếu, nhưng em trai tôi chết khi mới vài tháng tuổi. Sắc đẹp của mẹ tôi tàn tạ cùng với lần sinh cuối cùng đó - ít nhất như người ta kể với tôi: mẹ tôi gầy và già đi rất nhanh. Nhưng với Makar Dolgoruky, quan hệ không bao giờ chấm dứt cả. Gia đình Versilov dù ở đâu, sống ở một nơi vài năm hoặc chuyển chỗ ở liên tục, Makar vẫn báo tin cho họ biết về mình. Hình thành mối quan hệ khá lạ lùng, có phần trịnh trọng và nghiêm túc. Trong sinh hoạt của các ông chủ, loại quan hệ như thế nhất định pha chút hài hước tức cười, tôi biết, nhưng ở đây không như vậy. Thư được gửi đến mỗi năm hai lần, không nhiều hơn cũng chẳng ít hơn, và lá nọ giống hệt lá kia. Tôi có nhìn thấy các lá thư ấy, chúng ít có gì riêng tư. Ngược lại, toàn những câu báo tin trịnh trọng về các sự việc và tình cảm thông thường, nếu có thể gọi đó là tình cảm: thoạt đầu báo tin về sức khỏe của mình, tiếp đến hỏi thăm sức khỏe, lời chúc, lời thào kính cẩn, chấm hết. Chính cái sự chung chung ấy có lẽ thể hiện giọng điệu ứng xử mực thước trong môi trường ông chủ. “Phu nhân Sofia vô cùng yêu kính, tôi xin gửi đến phu nhân lời chào kính trọng”… “Xin gửi đến quý công tử, quý https://thuviensach.vn tiểu thư nhà ta lòng yêu quý mãi mãi của tôi”. Quý công tử, quý tiểu thư được nêu tên rõ ràng, trong đó có tôi. Tôi cần nói rằng Makar Dolgoruky hóm hỉnh tới mức không bao giờ gọi ngài “Versilov đáng kính” là “ân nhân” của mình, tuy trong bức thư nào bác cũng có lời thăm hỏi kính cẩn nhất tới ngài. Mẹ tôi nhanh chóng gửi thư trả lời và cũng theo một giọng tương tự. Versilov tất nhiên không tham gia trao đổi thư từ. Bác Makar gửi thư từ các vùng khác nhau của nước Nga, từ các thành phố, các tu viện mà có khi ông ở đó rất lâu. Bác trở thành một người hành hương. Bác không bao giờ xin xỏ điều gì, chừng ba lần mỗi năm, bác ghé qua nhà một thời gian, chỉ dăm ngày hoặc một tuần và ở luôn trong nhà mẹ tôi, - mẹ tôi có một căn hộ tách biệt với căn hộ của Versilov. Về chuyện này, tôi sẽ nói sau; ở đây chỉ xin nói rằng bác Makar không nằm trên đi-văng phòng khám, mà nằm trong một góc khiêm nhường nào đó sau vách ngăn. Tôi quên nói rằng bác yêu kính cái họ “Dolgoruky” của mình đến mức ghê gớm. Tất nhiên đó là một sự ngốc nghếch nực cười. Nực cười hơn cả khi bác thích cái họ của mình chính là vì có công tước Dolgoruky thật. Khái niệm lạ lùng, hoàn toàn đảo ngược! Nếu tôi nói rằng cả gia đình luôn luôn đầy đủ, thì dĩ nhiên là trừ tôi ra. Rằng bị ném ra khỏi nhà, gửi người khác nuôi gần như ngay sau khi sinh ra. Việc đó không có chủ định đặc biệt nào cả, chỉ đơn giản như thế. Sau khi sinh tôi, mẹ tôi vẫn trẻ và đẹp, cho nên cần cho Versilov; còn một đứa bé hay khóc nhè tất nhiên sẽ chỉ làm phiền ông, nhất là trong những chuyến đi chơi xa. Đó là lý do vì sao cho đến hai mươi tuổi tôi gần như không được thấy mặt mẹ, ngoài vài ba lần gặp thoáng qua. Không phải do tình cảm của mẹ tôi, mà là vì thói khinh người của Versilov. 7. Bây giờ là chuyện khác hẳn. Tháng trước, nghĩa là một tháng trước ngày mười chín tháng chín, tôi ở Mạc Tư Khoa đã quyết định dứt khoát tách khỏi họ để đi sâu vào ý tưởng https://thuviensach.vn của mình. Tôi viết là “đi sâu vào ý tưởng của mình”, bởi vì lối nói đó có thể biểu thị gần như toàn bộ tư tưởng chủ yếu của tôi, - cái mà vì nó tôi sống trên đời này. “Ý tưởng của mình” là gì, chuyện ấy tôi sẽ nói rất nhiều về sau. Trong cuộc sống nhiều năm mơ mộng của tôi ở Mạc Tư Khoa, ý tưởng ấy đã hình thành nơi tôi từ năm học lớp sáu và có lẽ từ ngày ấy nó luôn luôn vương vấn trong óc tôi. Nó choán hết cuộc đời tôi. Trước nó, tôi sống trong mơ mộng, từ bé tôi sống trong vương quốc mơ mộng; nhưng với sự xuất hiện cái ý tưởng chủ yếu và choán hết cuộc đời tôi ấy, các mơ ước của tôi liên kết lại thành một công thức rõ ràng: các mơ ước ngốc nghếch đã biến thành khôn ngoan. Trường trung học không cản trở mơ ước, cũng không cản trở ý tưởng. Song tôi cần nói thêm rằng tôi đã tốt nghiệp năm cuối cùng bậc trưng học không đạt lắm, trong khi từ lớp bảy trở về trước, năm nào tôi cũng thuộc loại đứng đầu; mà đó là hậu quả của ý tưởng kia, hậu quả của kết luận, có lẽ là sai trái, mà tôi rút ra qua ý tưởng kia. Vậy là không phải trường trung học cản trở ý tưởng, mà là ý tưởng đã cản trở việc học hành ở trường trung học và sau đó ở trường đại học. Tốt nghiệp trường trung học, tôi lập tức nảy ra ý định tuyệt giao không chỉ với tất cả mọi người, mà nếu cần thì với ngay cả thế giới, mặc dù bấy giờ tôi mới bước sang tuổi hai mươi. Tôi viết thư lên Peterburg bảo người ta hãy để tôi yên, đừng gửi tiền nuôi tôi nữa, và nếu có thể, thì hãy quên hẳn tôi đi (dĩ nhiên, nếu còn có ai nhớ đến tôi), và cuối cùng rằng tôi sẽ “không đời nào” vào trường đại học. Tôi phải chọn một trong hai: hoặc học tiếp đại học, hoặc lui việc thực hiện ngay “ý tưởng” thêm bốn năm nữa; tôi kiên quyết thực hiện ý tưởng, bởi vì tôi có niềm tin chính xác theo kiểu toán học. Ngài Versilov cha tôi, người tôi chỉ gặp một lần trong đời, trong giây lát, hồi tôi lên mười (và chỉ giây lát thôi cũng đã kịp chinh phục tôi), ngài Versilov ấy, đã tự tay viết thư trả lời lá thư mà tôi gửi không phải cho ông; ngài gọi tôi đến Peterburg, hứa dành cho tôi một chỗ ở riêng. Lời mời gọi của cái con người khô khan và kiêu hãnh, vẫn coi thường tôi, cái người đã sinh ra tôi rồi vứt bỏ tôi, cho đến giờ vẫn hoàn toàn không biết đến tôi, thậm chí cũng chưa https://thuviensach.vn bao giờ ân hận ấy (có lẽ ông ta chỉ có khái niệm lờ mờ về sự tồn tại của tôi, bởi vì sau đó hóa ra là số tiền nuôi tôi ăn học ở Mạc Tư Khoa là do người khác trả, chứ không phải Versilov), nay con người ấy bỗng nhớ đến tôi và hạ cố tự tay viết thư mời gọi tôi, đã cám dỗ tôi, quyết định số phận của tôi. Lạ thay, tôi thích bức thư trả lời của ông (chỉ gồm một trang giấy khổ nhỏ), trong đó ông không nhắc gì đến trường đại học, không khuyên tôi thay đổi ý định, không trách tôi thôi học, tóm lại, không có bất cứ sự giáo huấn nào như thường gặp; nhưng như thế lại là dở từ phía ông, bởi vì nó càng chứng tỏ thái độ bất cần của ông đối với tôi. Tôi quyết định đi Peterburg còn vì điều đó hoàn toàn không cản trở mơ ước chính của tôi. Tôi lập luận: “Cứ xem sao đã, dù sao mình cũng chỉ đến chỗ họ một thời gian ngắn, có lẽ rất ngắn. Nếu phát hiện bước đi này làm cho mình xa rời điều chủ yếu, mình sẽ lập tức rời bỏ họ, từ bỏ tất cả và chui vào cái vỏ bao của mình”. Đúng là vào cái vỏ bao! “Mình sẽ lánh vào đó như một con rùa”; lối so sánh ấy khiến tôi vui thích. “Mình sẽ không đơn độc”, - tôi tiếp tục suy xét trong lúc tất tả chạy nơi này nơi nọ ở Mạc Tư Khoa. - Từ nay mình sẽ không bao giờ đơn độc như mười mấy năm đáng sợ vừa qua nữa: bên tôi sẽ luôn luôn có cái ý tưởng mà tôi không thay đổi nó, ngay cả khi tất cả bọn họ làm cho tôi thích, họ đem lại hạnh phúc cho tôi, hoặc tôi có sống cả chục năm với họ đi chăng nữa!” Ấn tượng đó, chính cái tính hai mặt của các kế hoạch và mục đích ấy, được xác định từ lúc ở Mạc Tư Khoa và cứ đinh ninh trong óc tôi khi ở Peterburg (tôi không biết có hôm nào ở Peterburg tôi không đặt cho mình thời hạn cuối cùng dứt bỏ họ), cái tính hai mặt ấy, theo tôi có lẽ là là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến nhiều hành vi đê tiện, thậm chí nhiều hành vi hèn hạ và dĩ nhiên, ngu ngốc. Tất nhiên, bỗng dưng tôi có một người cha mà trước đây chưa bao giờ xuất hiện. Ý nghĩ ấy khiến tôi lâng lâng lúc chuẩn bị hành lí ở Mạc Tư Khoa cũng như khi đã ngồi trên tàu. Một người cha, đó vẫn chưa là gì cả. Và sự âu yếm, tôi cũng chẳng ưa; nhưng con người ấy không muốn biết đến tôi, khinh miệt tôi, trong khi tôi thì cứ mơ ước bám lấy ông. Mọi mơ https://thuviensach.vn ước của tôi từ thuở bé đều xoay quanh ông, cuối cùng đều qui tụ ở ông. Tôi không biết tôi căm thù ông hay yêu ông, song ông đã choán hết toàn bộ tương lai tôi, toàn bộ các tính toán của tôi trong cuộc sống, - và điều đó diễn ra tự nó, cùng với quá trình lớn lên của tôi. Còn một yếu tố nữa ảnh hưởng mạnh đến chuyến đi Peterburg, một sự cám dỗ xuất hiện từ ba tháng trước (nghĩa là bấy giờ chưa nghĩ gì đến Peterburg cả): trái tim tôi đã đập rộn ràng! Tôi bị hút về phía cái đại dương xa lạ kia còn bởi lẽ tôi có thể tiến thẳng vào đó với cương vị làm bá chủ các số phận khác! Nhưng sôi sục trong tôi không phải các cảm xúc của một tên bạo chúa, mà là những tình cảm cao quý, - tôi xin nói trước để khỏi hiểu lầm lời tôi. Hơn nữa, ngài Versilov có thể sẽ nghĩ (nếu thấy đáng nghĩ về tôi) rằng có một thằng bé, một gã thiếu niên vừa tốt nghiệp trung học, đến với ông ta, không ngờ rằng thằng bé ấy đã biết toàn bộ ẩn khúc của ông ta và đem theo một tài liệu rất quan trọng mà vì nó ông ta sẵn sàng đổi vài năm cuộc đời ông ta (bây giờ thì tôi biết chắc như vậy) nếu tôi cho ông ta biết bí mật đó. Xin nói thêm, tôi đã đưa ra quá nhiều câu đố. Không có sự thực thì khó mà miêu tả tình cảm. Hơn nữa, sự thực thì đã có quá nhiều, nên cứ việc cầm bút. Mà viết như thế này thì mù mờ quá. 8. Cuối Cùng, để dứt khoát nói về ngày mười chín tháng chín, tôi xin kể vắn tắt, thoáng qua, rằng tôi bất gặp cả gia đình họ, tức là ông Versilov, mẹ tôi và em gái tôi (đứa em này tôi gặp lần đầu tiên trong đời), trong hoàn cảnh ngặt nghèo, gần như là nghèo đói. Điều đó thì tôi đã biết từ ở Mạc Tư Khoa, nhưng không ngờ tới mức như mình chứng kiến tận mắt. Từ nhỏ tôi quen tưởng tượng “người cha tương lai của mình” gần như trong vòng hào quang, ở chỗ nào cũng sáng nhất chứ không thể khác. Ngày trước, chưa bao giờ ngài Versilov sống chung một căn hộ với mẹ tôi, mà thuê cho bà một căn hộ đặc biệt, dĩ nhiên làm thế cho ra vẻ lịch https://thuviensach.vn thiệp. Nhưng bây giờ thì mọi người cùng sống với nhau, trong một chái nhà gỗ, trong ngõ nhỏ thuộc trại lính trung đoàn Semenov[1], tất cả vật dụng đã bị đem đi cầm cố hết, nên tôi phải giấu ông Versilov, dúi cho mẹ tôi sáu chục rúp bí mật. Đúng là số tiền bí mật, bởi vì đó là số tiền tiêu vặt năm rúp mỗi tháng được tôi dành dụm trong vòng hai năm trời, việc dành dụm bắt đầu từ ngày tôi nảy ra “ý tưởng”; bởi vậy ông Versilov nhất định không nên biết về số tiền đó. Cho nên tôi phải giấu. Sự giúp đỡ ấy chỉ như muối bỏ biển. Mẹ tôi làm thuê, em gái tôi cũng khâu vá thuê; ông Versilov thì tiếp tục sống hoang phí với vô số thói quen tốn tiền ngày trước. Ông cứ làu bàu gắt gỏng, nhất là trong bữa ăn, mọi cử chỉ của ông đều hoàn toàn chuyên chế. Nhưng mẹ tôi, em gái tôi, dì Prutkova và cả gia đình ông Andronikov quá cố (ông này từng làm quản gia cho Versilov chừng ba tháng trước khi chết, gia đình ông toàn là phụ nữ) đều tôn thờ ngài Versilov như thần tượng. Tôi không thể tưởng tượng nổi cảnh bây giờ. Chín năm trước, trông ông lộng lẫy vô cùng. Như tôi đã nói, ông vốn xuất hiện trong mơ ước của tôi giữa vòng hào quang, bởi vậy tôi không tài nào tưởng tượng nổi sao ông có thể già đi, yếu đi đến thế chỉ sau chín năm; tôi lập tức cảm thấy buồn, thương hại và xấu hổ. Cái nhìn như thế về ông là ấn tượng đầu tiên nặng nề nhất đọng lại trong tôi lúc vừa đến. Cần nói thêm, ông hoàn toàn chưa phải là ông già. Ông chỉ mới bốn mươi lăm tuổi, tiếp tục nhìn ông tôi thậm chí phát hiện trong vẻ đẹp của ông có nét còn sắc sảo hơn cả hình ảnh đọng lại trong trí nhớ của tôi. Kém lộng lẫy, ít duyên dáng hơn, nhưng hình như cuộc đời hằn trên khuôn mặt ông nhiều điều bí ẩn hơn trước. Sự nghèo túng chỉ chiếm một, hai phần mười trong các thất bại của ông, tôi biết quá rõ điều đó. Ngoài sự nghèo túng, có cái nghiêm trọng hơn nhiều, - chưa nói về việc còn le lói chút hi vọng thắng cuộc trong vụ kiện thừa kế tài sản kéo dài một năm nay giữa ông Versilov với công tước https://thuviensach.vn Sokolsky; nếu thắng, trong tương lai gần nhất Versilov sẽ được thừa kế một trang trại trị giá bảy chục ngàn rúp hoặc nhiều hơn. Bên trên tôi đã kể rằng ngài Versilov từng “nướng” mất ba trang trại, và lần này không chừng ông lại được khoản thừa kế mới có thể cứu vãn? Vụ kiện sắp được xử. Tôi đến là vì thế. Thật tình không ai hi vọng sẽ có tiền, chẳng biết vay mượn ở đâu, cứ tạm thời chịu đựng. Nhưng ông Versilov không đi gặp ai cả, tuy đôi khi ông vắng mặt cả ngày. Từ hơn một năm về trước, ông đã bị xã hội tẩy chay.Đầu đuôi câu chuyện ra sao, tôi hoàn toàn không rõ, mặc dù cả tháng sống ở Peterburg tôi cố gắng tìm hiểu. Versilov có lỗi hay không có lỗi - điều đó rất quan trọng đối với tôi, chính vì điều này mà tôi đến đây. Tất cả quay lưng lại với ông, trong đó có tất cả những nhân vật đầy ảnh hưởng mà cả đời ông đã khéo léo giữ quan hệ. Người ta đồn đại về một hành động hết sức hèn hạ. Và tệ hại hơn cả dưới con mắt giới thượng lưu - gây rắc rối lớn, mà hình như Versilov đã thực hiện hơn một năm trước ở bên Đức, thậm chí Versilov còn phải nhận một cái tát quá công khai của người nhà công tước Sokolsky mà ông thì lại không trả lời bằng sự thách đấu. Ngay hai đứa con (trong giá thú) của Versilov, một trai một gái, cũng từ ông và sống riêng. Phải nói là hai đứa con ấy muốn lọt vào giới thượng lưu chóp bu thông qua gia đình Fanariotov (gia đình bên ngoại) và công tước Sokolsky (bạn cũ của Versilov). Xin nói thêm, cả tháng quan sát ngài Versilov, tôi thấy một con người kiêu ngạo, không phải xã hội đuổi ông ra khỏi nó, mà là chính ông đuổi nó khỏi ông - cái nhìn của ông quá ư độc lập. Nhưng liệu ông có quyền nhìn như thế hay không, đó là điều khiến tôi lo lắng. Tôi nhất định phải biết toàn bộ sự thật trong thời gian gần nhất, bởi lẽ tôi đến đây để xét đoán con người này. Sức mạnh của tôi, tôi còn giấu ông, nhưng tôi hoặc phải thừa nhận ông, hoặc hoàn toàn từ bỏ ông. Mà cái sau đối với tôi quá nặng nề, nên tôi rất khổ tâm. Cuối cùng tôi sẽ thừa nhận: con người này rất thân thiết với tôi! Tạm thời thì tôi sống chung với họ một nhà, tôi làm việc và cố không tỏ ra thô lỗ, song đôi lúc tôi không giữ được. Một tháng sau, càng ngày tôi https://thuviensach.vn càng tin rằng tôi không thể nào hỏi ông cho rõ mọi việc. Con người kiêu ngạo ấy trở thành câu đố gớm ghiếc, đối với tôi ông tỏ ra thậm chí dịu dàng và vui đùa với tôi, song tôi muốn cãi nhau thì hơn là vui đùa kiểu đó. Mọi cuộc trò chuyện của tôi với ông bao giờ cũng mang tính hai mặt, tức là mang tính giễu cợt lạ lùng từ phía ông. Ngay khi đón tôi từ Mạc Tư Khoa lên, ông đã không nghiêm túc. Tôi không tài nào hiểu nổi, ông làm như thế vì mục đích gì. Đúng là ông đạt được mục đích khiến tôi chẳng biết gì về ông; mà bản thân tôi cũng không hạ mình cầu xin ông hãy nghiêm túc đối với tôi. Hơn nữa, ông có những thủ pháp kỳ lạ khiến tôi đành bó tay. Tóm lại, ông coi tôi như một thằng nhóc non nớt, điều mà tôi không thể chịu nổi, dù biết rằng sẽ như vậy. Hậu quả là chính tôi bắt đầu ngừng nói năng nghiêm túc và chờ đợi, thậm chí tôi gần như im lặng hoàn toàn. Tôi chờ một người đến Peterburg có thể giúp tôi biết rõ sự thật; đó là hi vọng cuối cùng của tôi. Dù sao tôi cũng sẵn sàng tuyệt giao và đã sử dụng mọi biện pháp. Tôi thương mẹ tôi, nhưng “hoặc ông ta, hoặc con” - tôi sẽ đưa ra sự lựa chọn như thế cho mẹ tôi. Thậm chí ngày giờ tôi cũng đã định sẵn, tạm thời thì tôi đi làm đã. Chú thích: 1. Ngụ ý muốn nói đến khu vực của Peterburg ngày trước từng là trại tính của trung đoàn Semenov. https://thuviensach.vn Chương thứ hai 1. Ngày mười chín tháng chín, tôi phải được nhận tiền lương tháng đầu tiên tôi làm việc ở Peterburg, một việc làm cho “tư nhân”. Về chỗ làm ấy, họ chẳng buồn hỏi ý kiến tôi, mà cứ “ấn” tôi vào đó, hình như ngay từ ngày đầu tiên tôi đến đây. Đó là làm việc cho nhà vị công tước già Sokolsky. Như thế thật là bất nhã lẽ ra tôi phải phản đối. Nhưng phản đối ngay lúc ấy có nghĩa là tôi lập tức tuyệt giao với họ. Tuyệt giao thì tôi chẳng sợ nhưng sẽ cản trở mục đích chính của tôi, bởi vậy tôi lẳng lặng tạm nhận việc, thể hiện lòng tự trọng bằng thái độ im lặng. Tôi cần giải thích ngay, rằng ông già công tước Sokolsky, vị quan văn tam phẩm giàu có này không có họ hàng thân thích gì với gia đình công tước Sokolsky ở Mạc Tư Khoa (mấy thế hệ liền lâm vào cảnh nghèo khó) mà Versilov đang kiện tụng. Các vị ấy chỉ mang họ giống nhau, song ông già công tước Sokolsky lại rất quan tâm và yêu quý một viên sĩ quan trẻ là đại biểu chủ chốt của gia đình kia. Cách đây chưa lâu, Versilov từng có ảnh hưởng lớn đến ông già công tước Sokolsky và là bạn, một người bạn lạ lùng, của ông già; bởi vì tôi nhận thấy ông già rất sợ Versilov, không chỉ khi tôi đến đó, mà hình như suốt từ khi họ quen biết nhau. Họ không gặp nhau đã lâu; hành động hèn hạ mà người ta gán buộc cho Versilov liên quan đến chính gia đình công tước; nhưng dì Prutkova xuất hiện, và thông qua vai trò trung gian của dì, tôi được đưa đến làm việc ở chỗ ông già. Tôi thấy ông già tìm mọi cách lấy lòng Versilov, trong khi Versilov thì kênh kiệu. Ông già công tước có một cô con gái là vợ góa một viên tướng, khi ông già nhận tôi vào làm việc thì cô ta vắng mặt, nếu ở nhà, chắc cô ta sẽ phản đối. Chuyện ấy nói sau, tôi có nhận xét rằng cái quan hệ lạ lùng đối với Versilov khiến tôi ngạc nhiên ấy có lợi cho Versilov. Tôi nghĩ, nếu ông chủ của gia đình bị hại vẫn tiếp tục kính nể Versilov, thì lời đồn đại về hành động hèn hạ của Versilov chắc gì đã đúng. https://thuviensach.vn Việc đó phần nào khiến tôi không phản đối khi đi làm, tôi hi vọng kiểm tra tất cả xem sao. Dì Tatiana Prutkova sắm một vai trò rất lạ khi tôi gặp dì ở Peterburg. Tôi hầu như đã quên hẳn dì và hoàn toàn không ngờ dì lại là nhân vật quan trọng đến thế. Trước đây, hồi sống ở Mạc Tư Khoa, tôi có gặp dì vài ba lần, dì xuất hiện chẳng rõ từ đâu, theo lệnh của ai, toàn những lúc cần bố trí gửi tôi vào đâu đó, - vào trọ học ở nhà Tushar hay hai năm rưỡi sau, khi chuyển tôi sang trường trung học, ở căn hộ của Nikolai Semenovich khó quên. Dì xuất hiện, ở bên tôi suốt ngày, thu xếp quần áo, cùng tôi đi tới chợ Kuzhnetsky và vào thành phố mua cho tôi các vật dụng cần thiết; tóm lại, lo liệu toàn bộ đồ đạc của tôi, từ chiếc hòm gỗ đến con dao nhíp; và suốt ngày hôm đó dì cứ luôn miệng mắng mỏ tôi, trách cứ tôi, bảo tôi phải noi gương những cậu bé quái quỉ nào đó ở những gia đình mà dì quen biết, tất cả các cậu bé ấy tựa hồ đều ngoan và tháo vát hơn tôi; dì thậm chí còn véo tai tôi mấy lần và khá đau. Sau khi bố trí cho tôi xong xuôi, dì biến mất tăm hàng mấy năm liền. Lần này, tôi vừa đến Peterburg, dì lập tức xuất hiện và lại lo sắp đặt cho tôi. Đó là một phụ nữ gầy gò, nhỏ bé, có cái mũi nhọn như thần và đôi mắt sắc, tinh của loài chim. Dì hầu hạ Versilov như một nô lệ, dì cúi thào ông ta cung kính như đứng trước mặt cha cố. Nhưng tôi nhanh chóng nhận ra ở đâu dì Prutkova cũng được tất cả mọi người kính nể. Ông già công tước Sokolsky tỏ thái độ kính trọng đặc biệt với dì; hai người con lớn kiêu ngạo của Versilov ở bên nhà ngoại cũng thế trong khi dì chỉ sống bằng nghề khâu vá và nhận việc ở cửa hàng về làm. Tôi với dì ngay câu đầu tiên đã cãi nhau, bởi vì chưa chi dì đã mắng mỏ tôi y như sáu năm trước; sau đó ngày nào tôi và dì cũng lời qua tiếng lại; nhưng điều đó không cản trở hai chúng tôi đôi lúc chuyện trò với nhau, và thú thật là đến cuối tháng thì tôi bắt đầu thích dì, tôi nghĩ là thích cái tính độc lập của dì. Chuyện đó thì tôi không nói cho dì biết. https://thuviensach.vn Bây giờ thì tôi hiểu, người ta bố trí tôi đến làm việc ở nhà vị công tước già chỉ là để “an ủi” cho ông già đỡ buồn mà thôi. Tất nhiên tôi khó chịu và lập tức có biện pháp đối phó; nhưng ông già lập dị ấy gây cho tôi ấn tượng bất ngờ gần như sự thương hại, và đến cuối tháng thì lạ thay, tôi gắn bó với ông và từ bỏ ý định hành xử thô lỗ. Ông già hóa ra chưa đến sáu mươi tuổi. Có cả một câu chuyện dài. Một năm rưỡi trước đây, đột nhiên ông nổi cơn điên; ông đi đâu đó và dọc đường ông lên cơn điên, vụ rắc rối ấy thành đầu đề bàn tán ở Peterburg. Như mọi trường hợp khác tương tự, ông lập tức được đưa ra nước ngoài, nhưng năm tháng sau ông đột ngột trở về và hoàn toàn khỏe mạnh bình thường dù ông xin nghỉ việc về hưu. Versilov nói một cách nghiêm túc (và hăng hái) rằng ông già không hề có chuyện nổi điên, chỉ là một cơn xúc động mạnh mà thôi. Tôi lập tức nhận ra ngay thái độ hăng hái này của Versilov. Ông già này chỉ đôi lúc lẩn thẩn và nông nổi trái với lứa tuổi mà thôi. Người ta kể công việc của ông trước đây là làm cố vấn văn hóa và ông từng thành công trong việc giải quyết công việc được giao phó. Tôi ở bên ông một tháng, tôi không thể nghĩ ông có khả năng đặc biệt để làm cố vấn. Người ta bảo sau cái lần nổi điên, tự dưng ông muốn lấy vợ thật nhanh (tôi không thấy điều đó), và hình như ông đã mấy lần định thực hiện ý định ấy trong thời gian qua. Chuyện đó có lẽ ai cũng biết và để ý. Nhưng ý định đó trái với quyền lợi của một số người xung quanh ông già, nên ông già bị canh gác từ mọi phía. Gia đình ông hầu như chẳng còn ai, ông góa vợ đã hai chục năm và chỉ có một cô con gái (là vợ góa của một viên tướng) mà hiện nay ngày ngày người ta chờ cô ta từ Mạc Tư Khoa trở về, cô đặc biệt trẻ, và tính nết cô ta thì ông già rất ngại. Nhưng ông già có vô số bà con họ hàng, chủ yếu ở bên ngoại - của bà vợ quá cố, người nào cũng nghèo rớt mồng tơi. Ngoài ra, ông có cả đám con nuôi do ông cưu mang, và đứa nào cũng trông chờ được thừa hưởng chút gì đó từ gia tài của ông, vì vậy chúng nhiệt tình giúp cô con gái ông canh giữ, theo dõi ông già. Ngoài ra, ông còn có một cái lạ, từ hồi rất trẻ, ấy là chuyên lo chuyện gả chồng cho các cô gái nghèo. https://thuviensach.vn Liên tục trong hai mươi lăm năm nay ông đã gả chồng cho những đứa cháu gái có họ xa, hoặc những đứa con riêng của các anh em họ của vợ ông, hoặc những đứa con đỡ đầu, thậm chí cả đứa con gái của người gác cổng nhà ông. Ông nhận chúng từ khi chúng còn nhỏ tuổi, đem về nhà cho các gia sư nuôi nấng dạy dỗ, cho học ở các ngôi trường tốt nhất, cuối cùng thì gả chồng cho chúng và tặng của hồi môn. Đám con nuôi ấy luôn luôn quây quần bên ông và sau khi lấy chồng, đương nhiên chúng sinh đẻ, và tất cả những đứa con gái của chúng đều muốn trở thành cháu nuôi của ông, đâu đâu ông cũng nhận con nuôi cháu nuôi, ban phước cho chúng, chúc mừng sinh nhật của chúng, và ông rất khoái tất cả những việc đó. Sau khi đến chỗ ông, tôi lập tức nhận ra, có một xác tín nặng nề bám chặt trong óc ông già - điều này rất dễ nhận biết - ấy là tất cả mọi người dường như bắt đầu nhìn ông bằng ánh mắt rất lạ, không như hồi ông khỏe mạnh; ấn tượng này không rời bỏ ông ngay cả trong những buổi họp mặt vui vẻ nhất. Ông già bắt đầu nghi ngờ, cứ để ý quan sát ánh mắt mọi người. Chắc ông khổ sở về chuyện mọi người vẫn ngờ ông bị điên. Thậm chí với tôi đôi lúc ông cũng nhìn kỹ với vẻ đa nghi. Giả dụ ông biết có ai đó tung tin hoặc xác nhận tin đồn quái ác kia, thì người đó sẽ trở thành kẻ thù truyền kiếp của ông. Tôi xin mọi người hãy lưu ý điều đó. Tôi nói thêm, điều đó đã khiến tôi quyết định không hành xử thô lỗ với ông; thậm chí tôi vui mừng nếu có thể đôi khi làm cho ông vui vẻ; tôi không nghĩ sự thú nhận này sẽ hạ thấp giá trị của tôi. Phần lớn tiền bạc của ông được xoay vòng. Sau lần bị ốm, ông tham gia một công ty cổ phần, xin nói thêm, công ty này rất lớn. Mặc dù công việc do người khác thực hiện, nhưng ông vẫn rất quan tâm, ông chịu khó đi họp hội nghị cổ đông, đã bầu vào Hội đồng quản trị, hội đồng cố vấn, đọc những bài diễn văn dài, bác bỏ, tranh luận, và tỏ ra thích thú. Ông rất thích đọc diễn văn, ít ra mọi người có thể thấy trí tuệ của ông. Và nhìn chung, ngay trong trong cuộc sống riêng tư ông rất thích xen https://thuviensach.vn vào câu chuyện những triết lí sâu xa hoặc những bon mot[1]; ai chứ tôi biết quá rõ. Trong nhà, tầng dưới được bố trí thành một thứ phòng làm việc tại gia, có một nhân viên lo việc sổ sách, đồng thời làm quản gia. Nhân viên ấy ngoài ra, còn làm việc công, và chỉ một người là hoàn toàn đủ; nhưng theo nguyện vọng của chính công tước Sokolsky, người ta bổ sung thêm tôi như thể làm trợ lý cho viên chức kia. Song tôi lập tức được gọi vào phòng làm việc của ông già, và trước mặt tôi chẳng hề có thứ giấy tờ sổ sách gì hết, dù chỉ là để cho có vẻ. Giờ đây tôi viết như một người tỉnh táo và gần như một người ngoài cuộc trong nhiều chuyện, nhưng tôi biết miêu tả sao đây nỗi buồn hồi ấy của tôi (nỗi buồn mà lúc này tôi còn nhớ như in), cái chính là nỗi lo lắng bồn chồn đến mức thậm chí đêm đêm tôi cứ trằn trọc mãi vì nóng lòng sốt ruột, vì các ức đoán triền miên của mình. 2. Hỏi chuyện tiền nong, dù là tiền lương, - cực kỳ bất tiện. Nếu lương tâm anh lờ mờ cảm thấy mình không đáng nhận tiền lương cho lắm. Nhưng hôm qua tôi thấy mẹ tôi thì thầm với em gái tôi (để “Andrei Petrovich khỏi phiền lòng”) về việc định mang ra hiệu cầm đồ chiếc hộp đựng tượng thánh (một vật mà chẳng hiểu sao mẹ tôi rất quý). Lương của tôi mỗi tháng là năm chục rúp, nhưng tôi hoàn toàn không biết sẽ lĩnh như thế nào: khi người ta bố trí tôi đến đây làm việc, chẳng ai nói gì cả. Ba hôm trước, khi gặp tay viên chức nọ ở dưới nhà, tôi có hỏi ông ta, ở đây lĩnh lương ra sao? Ông ta nhìn tôi ngạc nhiên, nhếch mép cười (ông ta không ưa tôi): - Cậu cũng có lương ư? Tôi nghĩ bụng sau khi nghe tôi trả lời, ông ta sẽ nói thêm: - Vì công cán gì vậy? https://thuviensach.vn Nhưng ông ta chỉ lạnh lùng trả lời: “Tôi không biết gì hết”, rồi chúi mũi vào cuốn sổ có kẻ hàng mà tính toán gì đó. Xin nói thêm, ông ta thừa biết tôi có làm gì hay không. Hai tuần trước, tôi ngồi mất đúng bốn ngày để làm công việc mà ông ta chuyển cho tôi: viết lại từ bản nháp, song gần như là soạn mới hoàn toàn, một bản “kiến nghị” mà vị công tước định gửi cho Hội đồng quản trị cổ đông. Tôi phải sắp xếp, thêm bớt ý này ý nọ cho hoàn chỉnh. Sau đó tôi cùng ông già công tước ngồi một ngày đọc đi đọc lại. Ông già tranh luận hăng hái với tôi, nhưng tỏ ra hài lòng. Tôi không rõ ông có gửi nó đi hay không. Đấy là tôi không nói đến hai, ba bức thư giao dịch khác tôi viết theo yêu cầu của ông. Hỏi chuyện tiền nong đối với tôi là chuyện hết sức bất tiện, còn vì tôi đã quyết từ thối cái chức trợ lý viên chức này, vì dự cảm nhất định mình sẽ phải rời bỏ nơi đây vì nguyên nhân tất yếu. Sáng hôm ấy tôi thức dậy, cảm giác tim đập dồn dập, và tuy tôi tự nhủ hãy nhổ toẹt vào chuyện đó, song khi bước vào nhà vị công tước già, tôi lại hồi hộp: sáng nay, cái người phụ nữ mà tôi chờ từ Mạc Tư Khoa đến để làm rõ mọi chuyện sẽ phải có mặt ở đây! Đó chính là cô con gái của ông già công tước Sokolsky; vợ góa trẻ trung của tướng Akhmakov, người tôi đã kể bên trên, người đang ở thế thù địch gay gắt với ngài Versilov. Cuối cùng thì tôi ghi cái tên ấy ra đây! Dĩ nhiên tôi chưa gặp chị ta lần nào, và cũng không hình dung mình sẽ nói năng với chị ta ra sao; nhưng tôi có cảm giác (một cách đủ căn cứ) rằng việc chị ta đến sẽ xua tan bóng tối bao quanh Versilov trong mắt tôi. Tôi không cứng rắn được, đáng giận thay ngay từ bước đầu tiên tôi lại tỏ ra nhu nhược và vụng về như thế này, tôi tò mò và chủ yếu là khó chịu, cả ba ấn tượng cùng một lúc. Tôi nhớ như in cả cái ngày hôm ấy! Về khả năng cô con gái từ Mạc Tư Khoa về đây, ông già công tước chẳng biết gì, cho rằng có về cũng phải mươi hôm nữa. Hôm qua tôi được biết một cách hết sức tình cờ: dì Prutkova nhận được thư của chị ta đã buột miệng kể với mẹ tôi trước mặt tôi. Hai người nói nhỏ với nhau bằng những https://thuviensach.vn lời lẽ xa xôi, nhưng tôi đoán được. Tất nhiên tôi không nghe trộm: đơn giản là không thể không nghe, khi tôi thấy đột nhiên trước tin người phụ nữ ấy tới mẹ tôi lại lo lắng xúc động như thế. Versilov lúc ấy không có mặt ở nhà. Tôi không muốn báo cho ông già công tước biết, vì suốt thời gian qua tôi nhận thấy ông sợ chị ta về đây. Ba hôm trước, ông thậm chí buột miệng, tuy rụt rè và xa xôi, nói rằng ông sợ con gái về đây sẽ trách cứ ông chuyện thuê tôi làm việc. Song tôi cần nói thêm, rằng trong quan hệ gia đình, ông vẫn giữ vai trò độc lập và chủ chốt, nhất là trong việc chi tiêu. Thoạt tiên tôi kết luận rằng ông đúng là đàn bà; nhưng sau đó tôi phải thay đổi kết luận, rằng dù rằng ông là đàn bà chăng nữa, vẫn đôi lúc tỏ ra ngang ngạnh, nếu không muốn nói là thật sự dũng cảm. Có những giây phút mà với tính cách rõ ràng hèn nhát ấy, ông gần như không thể làm gì được. Về sau ngài Versilov giải trình cho tôi biết điều đó chi tiết hơn. Bây giờ tôi chỉ xin nói rằng tôi và ông già hầu như chưa bao giờ nhắc đến con gái ông, nghĩa là tránh nhắc đến chị ta, đặc biệt là tôi; còn về phần ông già, thì ông tránh nhắc đến Versilov; nên tôi đoán chắc rằng ông sẽ không bao giờ trả lời những câu hỏi nhạy cảm mà tôi muốn biết. Nếu người ta muốn biết cả tháng qua chúng tôi nói những chuyện gì thì tôi xin đáp rằng thật ra chúng tôi nói đủ thứ chuyện trên đời, song toàn là những chuyện lạ lùng. Tôi rất thích thái độ cực kỳ mộc mạc của ông đối với tôi. Đôi lần tôi tò mò ngắm kỹ con người đó và tự hỏi: “Trước kia ông đến thanh tra những trường học nào nhỉ? Giá ông đến trường tôi và ngay từ lớp bốn, thì con người đáng yêu này đã thành bạn thân của mình rồi”. Tôi cũng mấy phen ngạc nhiên về vẻ mặt ông: nó có vẻ quá nghiêm nghị (và khá đẹp), lạnh lùng, mái tóc bạc dày và xoăn, đôi mắt mở to; thân hình ông gầy gò, cân đối, nhưng vẻ mặt ông có một biểu hiện khó ưa, ấy là đột nhiên biến đổi từ sự nghiêm nghị lạ lùng sang sự vui nhộn quá mức, khiến ai mới gặp lần đầu cũng đều bị bất ngờ. Tôi kể điều đó với ngài Versilov, ngài tò mò nghe tôi và hình như không ngờ tôi có thể đưa ra các nhận xét loại đó, rồi ngài bảo rằng hiện tượng ấy chỉ mới xuất hiện gần đây sau khi vị công tước bị bệnh. https://thuviensach.vn Phần lớn hai chúng tôi trò chuyện về hai đối tượng trừu tượng - về thượng đế, tức là thượng đế có tồn tại hay không; và về phụ nữ. Vị công tước già rất ngoan đạo và nhạy cảm. Trong phòng làm việc của ông treo một bức tượng thánh rất lớn, có ngọn đèn nhỏ chiếu sáng. Nhưng có lúc đột nhiên ông bắt đầu nghi ngờ sự tồn tại của thượng đế và nói những câu rất lạ, rõ ràng muốn nghe tôi trả lời. Về tín ngưỡng, tôi hơi bàng quan, chỉ nói chung chung nhưng dầu sao hai chúng tôi đều say sưa bàn luận một cách trung thực. Nhìn chung đến bây giờ nhớ lại các buổi trò chuyện đó, tôi vẫn thấy dễ chịu. Nhưng ông già thích nhất tán chuyện về phụ nữ; song vì tôi không thích đề tài ấy, cũng không thể tiếp chuyện ông một cách xứng đáng, nên đôi khi ông phật lòng. Sáng nay tôi vừa đến thì vị công tước khơi lại chuyện phụ nữ. Tôi thấy ông đang vui nhộn, còn chiều hôm qua lúc ra về, tôi thấy ông ở tâm trạng cực kỳ buồn bã. Mà tôi thì nhất định phải dứt khoát giải quyết xong hôm nay vấn đề tiền nong - trước khi có một vài người tới đây. Tôi cho rằng hôm nay nhất định người ta sẽ tách chúng tôi ra, không cho hai chúng tôi ở bên nhau nữa (không phải tự dưng mà tôi hồi hộp), và lúc đó có lẽ tôi sẽ không dám nhắc đến tiền lương. Nhưng chính vì không nhắc đến tiền lương, nên tôi tức giận về sự ngu ngốc của mình, và như bây giờ tôi nhớ lại vì bực bội trước câu hỏi quá vui nhộn nào đó của ông già công tước, tôi liền xổ ra một tràng quan điểm của tôi về phụ nữ. Thấy thế, ông già lại càng say sưa thêm với đề tài đó. 3. - …Cháu không ưa phụ nữ vì họ thô lỗ, vì họ vụng về, vì họ phụ thuộc và vì họ ăn mặc luộm thuộm! - tôi kết luận đoạn độc thoại dài của mình bằng mấy ý không ăn nhập với nhau. - Nhẹ lời chút nào, cậu ơi! Ông già kêu lên thích thú vì đã khích được tôi. Tôi chỉ nhượng bộ về chi tiết, chứ về điểm cốt yếu, đại thể thì không bao giờ tôi nhân nhượng. Về các chi tiết, các thủ pháp đời thường, có trời biết tôi ngớ ngẩn nhường nào, tôi luôn luôn nguyền rủa mình về điểm đó. https://thuviensach.vn Vì một sự tốt bụng ngớ ngẩn nào đó đôi khi tôi sẵn sàng phụ họa ngay cả một gã công tử bột, hoặc tranh cãi với một thằng ngốc nào đấy. Tất cả là do tôi thiếu điềm tĩnh và lớn lên trong góc tối. Tôi tức giận bỏ đi và thề rằng ngày mai chuyện như thế sẽ không lặp lại nữa, nhưng hôm sau đâu lại vào đấy. Chính vì vậy có khi người ta tưởng tôi chưa đến mười sáu tuổi. Nhưng thay vì rèn cho mình sự điềm tĩnh, bây giờ tôi chọn cách thu mình vào trong góc, dẫu có vẻ hết sức yếm thế chăng nữa: “Tôi vụng về lắm, nhưng - xin lỗi các vị!” Tôi nói câu đó rất nghiêm trang. Mà thôi chuyện này tôi viết không liên quan đến vị công tước, thậm chí không liên quan đến cuộc nói chuyện bữa đó. - Cháu nói hoàn toàn không phải để cho bác vui đâu, - tôi gần như lớn tiếng với ông già, - đấy là cháu bày tỏ quan điểm của cháu. - Nhưng phụ nữ sao lại thô lỗ và ăn mặc luộm thuộm nhỉ? ý kiến này mới quá. - Họ thô lỗ lắm. Bác hãy đến nhà hát, hãy đến chỗ vui chơi mà xem. Tất cả nam giới đều lịch sự đi sang bên phải. Còn các bà thì cứ lao thẳng đến chỗ chúng ta, tựa hồ cánh nam giới có nghĩa vụ dạt ra nhường đường. Cháu sẵn sàng nhường nhịn phái yếu nhưng tại sao phụ nữ lại tin rằng đấy là nghĩa vụ cháu phải thực hiện kia chứ! Như thế là xúc phạm! Cháu thì cháu nhổ toẹt vào. Đã lấn lướt thế rồi, sau đó họ còn tru tréo rằng họ bị hạ thấp, họ đòi bình đẳng; bình đẳng cái quái gì ở đây, nếu họ hất cát vào miệng cháu! - Cát ư? - Vâng, bởi vì họ ăn mặc hoặc luộm thuộm, hoặc đua đòi ăn diện lắm, chỉ có những kẻ trụy lạc mới không nhận ra. Ở các phiên tòa, khi xử những vụ bất nhã, người ta phải đóng cửa lại; tại sao lại cho phép chuyện đó xảy ra ngay ngoài đường, nơi đông người qua lại? Họ cứ ngoáy mông liên tục, phát ra tiếng frou-frou[2], một cách hoàn toàn công khai! Cháu không thể không nhìn thấy, các cậu choai choai cũng nhìn thấy, bọn trẻ con cũng nhìn https://thuviensach.vn thấy, thật là xấu hổ. Bọn trụy lạc chạy theo sau, ngắm nghía, lè lưỡi thú vị thì mặc xác chúng, chứ lớp trẻ trong sáng thì cần được bảo vệ. Xấu xa quá! Họ đi ngoài đường, đuôi áo kéo lê sát đất, bụi tung thành đám đến một hai arshin[3]. Làm sao có thể đi sau họ, phải rảo bước cho ngang hàng hoặc dạt xa sang một bên, nếu không muốn bị hàng đống bụi phả vào mặt vào miệng. Mà váy họ may bằng tơ lụa đắt tiền, chồng họ làm quan nghị viên, lương một năm dăm trăm rúp, muốn đủ tiền cho vợ ăn diện thì phải nhận hối lộ chứ gì nữa! Cháu thì cháu luôn luôn công khai nhổ toẹt vào bọn họ. Mặc dù tôi ghi lại câu chuyện hơi trào phúng theo kiểu hồi ấy, nhưng bây giờ tôi vẫn nghĩ như vậy. - Rồi sao? - công tước Sokolsky tò mò hỏi. - Cháu nhổ nước bọt và lánh sang một bên. Tất nhiên họ cảm nhận được, song vờ như không biết, cứ đi thẳng không ngoảnh lại. Có một lần cháu cãi nhau với hai ả đều kéo dài đuôi váy như thế trên đại lộ, dĩ nhiên cháu không dùng các từ ngữ thô bỉ, mà chỉ nói rằng cái đuôi đáng ghét quá thôi. - Cậu nói thế thật à? - Dĩ nhiên. Cháu nói, thứ nhất, họ vi phạm điều kiện xã hội, thứ hai, họ tung bụi mù; trong khi đường đi dành cho tất cả mọi người, người này đi, người kia đi; người khác cũng đi, anh kèo dù cột gì cũng vậy. Cháu nói thế đấy. Và nói chung thì chúng tôi chẳng ưa gì dáng đi của phụ nữ, nếu nhìn từ phía sau, đó, cháu nói cả câu ấy, dĩ nhiên một cách bóng gió thôi. - Anh bạn trẻ ơi, cậu có thể gặp rắc rối to, có thể bị họ kiện như chơi đấy. - Kiện cháu sao được. Kiện cái gì nào? Người ta đi đằng sau, người ta tự lẩm bẩm một mình đấy. Ai cũng có quyền nói ra ý kiến của mình. Cháu nói chung chung thế, cháu đâu có nói với họ. Chính họ gây sự với cháu: họ nhiếc móc cháu, dùng lời lẽ tệ hơn cháu, nào là đồ chưa ráo máu đầu, nào https://thuviensach.vn là kẻ hỉ mũi chưa sạch, nào là quân hư vô chủ nghĩa, còn dọa giao cho cảnh binh; nào là thấy họ phụ nữ yếu đuối nên định bắt nạt chứ nếu có đàn ông đi với họ, thì chắc là như chó cụp đuôi lâu rồi. Cháu lạnh lùng tuyên bố, để tránh họ, cháu sẽ đi sang vỉa hè bên kia. Còn để chứng minh với họ, rằng cháu không sợ bọn đàn ông của họ và sẵn sàng nhận thách đấu, cháu sẽ đi cách sau họ hai mươi bước đến tận nhà họ và sẽ đợi bọn đàn ông của họ ở trước nhà họ. Cháu đã làm như vậy. - Thật ư? - Kể cũng ngố, nhưng cháu đã hăng máu rồi. Họ kéo cháu đi đến hơn ba versta[4], dưới nắng nóng, đến khu đại học, họ đi vào một ngôi nhà gỗ, cháu phải thừa nhận ngôi nhà rất lịch sự, qua cửa sổ thấy bên trong có nhiều bình hoa, hai con chim hoàng yến, ba con chó cảnh và các bức tranh đóng khung. Cháu đứng trước cửa nhà chừng nửa tiếng. Họ ngó trộm ra ba lần, sau đó buông rèm. Cuối cùng có một viên chức đứng tuổi bước ra cổng, xem chừng ông ta đang ngủ bị lay dậy, ông ta ăn mặc theo kiểu ở gia đình đứng chắp tay sau đít bên cánh cổng bắt đầu nhìn cháu, sau đó ông ta nhìn ra chỗ khác, rồi lại nhìn cháu và đột nhiên mỉm cười. Cháu quay lưng bỏ đi. - Anh bạn ơi, đúng theo kiểu Schiller! Tôi ngạc nhiên, trông cậu hồng hào khỏe mạnh thế kia, vậy mà lại căm ghét phụ nữ thì lạ thật! Ở tuổi cậu mà phụ nữ lại không gây được ấn tượng gì là sao? Tôi ấy à, mon cher[1] hồi mười một tuổi vị gia sư đã nhận thấy tôi nhìn bức tượng phụ nữ khỏa thân ở công viên Mùa Hè quá lâu đấy. - Bác muốn cháu ôm ấp một ả Zosephine nào đấy ở đây rồi về kể lại với bác chứ gì? Không đâu; bản thân cháu hồi mười ba tuổi đã từng trông thấy một phụ nữ trần truồng, không một mảnh vải che thân; cháu cảm thấy ghê tởm từ đấy. - Thật ư? Nhưng cher enfant[6], một phụ nữ đẹp thì thơm tho như trái táo tươi, sao lại ghê tởm kia chứ! https://thuviensach.vn - Ở trọ học ở nhà Tushar ngày xưa, trước khi lên bậc trung học cháu có một anh bạn, tên là Lambert. Hắn chuyên môn đánh cháu, bởi vì hắn lớn hơn cháu ba tuổi, cháu luôn phải hầu hạ, cởi ủng cho hắn. Khi Lambert đến nhà thờ làm lễ trưởng thành, có tu viện trưởng Rigo đến thúc mừng; hai người ôm nhau ứa nước mắt; cha Rigo cứ ôm chặt Lambert mà vỗ về; cháu cũng khóc và phát ghen với họ. Khi bố của Lambert chết, hắn ra trường, hai năm sau, cháu gặp hắn ngoài đường. Hắn bảo hắn sẽ đến gặp cháu. Cháu bấy giờ đang học trung học, trọ ở nhà Nikolai Semenovich. Sáng hôm sau Lambert tới, chìa ra năm trăm rúp khoe với cháu và bảo cháu đi theo hắn. Hắn nói, tuy hai năm trước hắn hay đánh cháu, nhưng hắn luôn luôn cần đến cháu, không phải chỉ để cởi ủng. Hắn bảo số tiền này hắn vừa lấy từ cái tráp của mẹ hắn, bằng cách làm trộm một cái chìa khóa, bởi tất cả số tiền cha hắn để lại đều thuộc về hắn, theo luật pháp, mẹ hắn không cho hắn cũng không được. Hắn kể hôm qua cha Rigo có đến khuyên bảo hắn, lão ta bước vào nhà, đứng trước mặt hắn, bắt đầu sụt sịt, tỏ vẻ sợ hãi giơ hai tay lên trời, “Tớ bèn rút dao ra và nói rằng tớ sẽ cắt cổ lão ta” (hắn gằn giọng hai chữ “cắt cổ”). Hắn dẫn cháu ra chợ Kuznetsky và kể với cháu rằng mẹ hắn tằng tịu với lão Rigo, rằng hắn nhìn thấy, rằng hắn nhổ toẹt vào tất cả mọi thứ, rằng… Hắn còn nói rất nhiều, cháu thì sợ. Ở chợ Kuznetsky, hắn mua một khẩu súng hai nòng, một ít đạn, cái roi ngựa và một ít kẹo. Hai đứa ra ngoại ô tập bắn, dọc đường gặp một người bắt chim gánh theo mấy cái lồng. Lambert mua của người ấy một con chim hoàng yến. Trong cánh rừng thưa hắn thả con chim ra, con chim bị buộc dây, không thể bay xa khỏi cái lồng. Lambert nhắm bắn, mấy lần không trúng. Hắn chưa bắn bao giờ, riêng súng thì hắn đã mua từ lâu, từ hồi còn ở Tushar kia, hồi ấy bọn cháu đã mơ có súng. Tóc hắn đen nhánh mặt trắng và hồng, trông như mặt nạ, mũi dài và khoằm như người Pháp, răng trắng, mắt đen. Hắn buộc dây cột con chim vào thân cây, đứng cách một quãng, giơ súng lên bắn liền hai loạt, con chim tan xác. Sau đó hai đứa trở về, ghé vào khách sạn thuê phòng, ăn và uống rượu champagne; đến khoản gái… Cháu nhớ cô gái ăn mặc sặc sỡ, váy lụa màu xanh. Hôm ấy cháu nhìn thấy tất cả như đã kể với bác… Sau đó, khi hai đứa uống rượu, Lambert bắt đầu chọc ghẹo và mắng https://thuviensach.vn mỏ cô gái; hắn giữ quần áo của cô ta; cô ả ngồi đó trần truồng; khi cô ta càu nhàu xin lại quần áo để mặc vào, thì Lambert dùng cây roi ngựa quật tới tấp vào đôi vai trần của cô ta. Cháu đứng dậy, túm tóc hắn, khéo đến mức quật ngay được hắn xuống sàn. Hắn chộp cái nĩa thọc vào đùi cháu. Nghe tiếng kêu, người ta chạy vào, cháu đã kịp chạy thoát. Từ đấy cháu ghê tởm mỗi khi nhớ lại cảnh cô gái trần truồng, dù cô ả ấy thì rất xinh. Trong lúc nghe tôi kể, vẻ mặt vị công tước biến đổi từ vui nhộn sang buồn rầu. - Mon pauvre enfant![7] Tôi luôn nghĩ rằng hồi bé cậu trải qua rất nhiều ngày bất hạnh. - Xin bác đừng lo cho cháu. - Nhưng cậu là… cậu không giống như Lambert; cậu nói đến con chim hoàng yến, đến buổi lễ trưởng thành cảm động, sau đó vài năm, Lambert kể cho cậu biết chuyện mẹ hắn tằng tịu với tha Rigo… Ôi, mon cher, vấn đề thiếu niên thời nay đáng sợ quá. Ngày nào còn là những mái tóc vàng xoăn, những khuôn mặt ngây thơ, đôi mắt trong sáng và tiếng cười hồn nhiên, như các thiên thần hoặc những con chim cực đẹp; nhưng sau đó… sau đó xảy ra những chuyện mà thà rằng chúng đừng lớn lên thì hơn! - Ngài công tước sao lại yếu đuối thế! Làm như hắn là con đẻ của bác không bằng. Bác không có con và sẽ chẳng bao giờ có con. - Tiens![8]- vẻ mặt vị công tước trong giây lát thay đổi hẳn. - Alesandra Petrovna ba hôm trước. Ô hô, Alesandra Petrovna Sinitskaia, cậu hình như phải gặp chị ta cách đấy ba tuần, - cậu biết không, khi nghe tôi nói vui rằng nếu bây giờ tôi cưới vợ, thì chí ít tôi có thể yên tâm, khỏi lo chuyện con cái, chị ta đột nhiên nói với tôi bằng một giọng như phật ý: “Ngược lại, ngài sẽ có con, những người như ngài nhất định sẽ sinh con ngay năm đầu tiên, rồi ngài xem!” Ô hô! Chẳng hiểu tại sao tất cả mọi người đều cứ tưởng tôi sắp lấy vợ. Mà này, Alesandra Petrovna nói cũng hóm đấy chứ. https://thuviensach.vn - Hóm và có phần tự ái. - Ồ, cher enfant, không phải với ai cũng có thể tự ái đâu. Tôi đánh giá cao nhất sự hóm hỉnh ở mọi người, tiếc thay nó đang mất dần. Còn câu nói của Alesandra Petrovna thì sao, có đáng lưu ý không nào? - Vừa rồi bác bảo sao nhỉ? Không phải với ai cũng có thể tự ái? Đúng, đúng lắm! Không phải ai cũng đáng được ta chú ý, - một qui tắc tuyệt vời! Chính cháu đang cần nó. Cháu sẽ ghi lại câu này. Ngài công tước ơi, đôi khi bác nói những câu vô cùng chí lí. Công tước Sokolsky rạng rỡ mày mặt. - N’est-ce pas?[9]Cher enfant. Sự hóm hỉnh thật sự đang mất dần. Cứ cái đà này, sẽ rất nhạt nhẽo. Eh, mais… C’est moi qui connait les femmes! [10] cậu nên nhớ, Cuộc đời của mỗi phụ nữ, dù nàng nói gì đi nữa, cũng là sự tìm kiếm vĩnh cửu, xem nên phục tùng ai… Gọi là khao khát phục tùng. Cậu nhớ lấy - không có ngoại lệ nào cả. - Rất hay, tuyệt vời - Tôi thốt lên. Vào dịp khác, tôi sẵn sàng tham gia các suy tưởng triết lí về đề tài này hàng giờ, nhưng đột nhiên tôi chững lại và đỏ bừng cả mặt. Tôi có cảm giác tôi khen vị công tước nói năng dí dỏm là cốt nịnh ông để lĩnh tiền. Chắc ông sẽ nghĩ như thế khi tôi nhắc chuyện tiền lương. Lúc này tôi cố tình nhớ lại chuyện đó. - Thưa ngài công tước, bây giờ cháu tha thiết xin công tước trả cho cháu năm chục rúp tiền bác nợ cháu tháng vừa qua, - tôi nói liền một mạch, giọng hơi thô lỗ. Tôi nhớ (bởi vì toàn bộ buổi sáng hôm ấy tôi nhớ đến từng chi tiết), rằng giữa đôi bên diễn ra một cảnh tượng thú thật là hết sức tệ hại. Vị công tước thoạt tiên chưa hiểu, nhìn tôi hồi lâu vẫn chưa hiểu tôi nói đến khoản tiền gì. Dĩ nhiên ông không nghĩ rằng tôi lại nhận tiền lương; vì công cán gì kia chứ? Đúng là sau đó ông cố thanh minh rằng ông quên biến đi, và lúc hiểu, ông lấy ngay năm chục rúp ra, vội vội vàng vàng đến mức cuống cả lên. Thấy thế, tôi đứng lên tuyên bố gay gắt rằng bây giờ thì tôi không thể nhận tiền lương; việc người ta nói trả lương cho tôi rõ ràng là một sự nhầm https://thuviensach.vn lẫn hoặc lừa dối, để tôi khỏi đi chỗ khác, rằng bây giờ thì tôi quá hiểu tôi không công cán gì để đòi tiền lương, bởi lẽ tôi đâu có làm công việc gì. Vị công tước đâm hoảng, liền thuyết phục rằng tôi đã làm rất nhiều việc, tôi sẽ còn làm được nhiều việc hơn nữa; rằng tiền lương năm chục rúp là quá ít, tháng sau ông nhất định sẽ trả thêm cho tôi, và rằng chính ông đã thỏa thuận với dì Prutkova, thế mà ông lại quên biến đi một cách không thể tha thứ như vậy. Tôi khăng khăng tuyên bố là sẽ thấp hèn, nếu tôi nhận tiền lương vì đã kể chuyện tôi cãi nhau với hai phụ nữ đuôi áo dài quét đất, rằng tôi được thuê không phải để ông vui, mà là để làm việc, nếu không có việc gì thì phải chấm dứt, vân vân và vân vân. Tôi không ngờ vị công tước lại hoảng sợ đến mức ấy sau khi nghe lời lẽ của tôi. Tất nhiên sự việc kết thúc bằng việc tôi ngừng phản đối, còn ông thì nhét năm chục rúp vào túi tôi: đến giờ tôi còn nhớ mình đã đỏ bừng mặt khi nhận tiền! Trên đời nhiều chuyện luôn luôn kết thúc bằng sự thấp hèn, và tệ nhất là hôm ấy vị công tước gần như đã chứng minh với tôi rằng tôi hoàn toàn xứng đáng nhận tiền lương, còn tôi thì ngớ ngẩn tin như thế và cho rằng sẽ không thể không nhận. - Chết, cher enfant, - vị công tước thốt lên, ôm hôn tôi (thú thật, chẳng hiểu sao tôi xúc động suýt rơi nước mắt, phải cố kìm lại lúc này, khi tôi ngồi viết mặt vẫn đỏ lên). - Anh bạn thân yêu ơi, bây giờ cậu đã thành người thân của tôi; một tháng qua, cậu đã trở thành một phần của trái tim tôi rồi! Hoàn toàn đúng như vậy Katerina Nikolaevna (con gái ông) là một phụ nữ xuất sắc, tôi tự hào về nó, nhưng bạn thân mến ơi, nó thường xuyên, nó luôn luôn làm tôi phật lòng… Còn bầy cháu gái nuôi (elles sont charmantes[11]) và mẹ chúng về dự ngày lễ thánh, chúng chỉ dẫn xác về thôi chứ đâu biết nói gì. Tôi đã để dành cho chúng tổng cộng sáu chục cái gối lông chồn. Tôi rất yêu chúng, nhưng tôi coi cậu như người thân, không phải như con trai, mà như một đứa em, và tôi đặc biệt thích lúc cậu phản đối; cậu có chất văn, cậu đọc nhiều cậu biết cách khen ngợi… - Cháu không đọc nhiều và hoàn toàn không có chất văn. Cháu đọc được chăng hay chớ, hai năm vừa qua cháu hoàn toàn không đọc gì và cháu https://thuviensach.vn sẽ không đọc nữa. - Tại sao cậu lại không đọc nữa? - Cháu có mục đích khác rồi. - Cher… Tiếc quá, nếu như cuối đời ta tự nhủ mình, như tôi bây giờ: Je sais tous mais je nesais rien de bon[12]. Tôi hoàn toàn không biết tôi sống trên đời để làm gì! Nhưng… tôi nợ cậu… và tôi thậm chí muốn… Ông đột nhiên ngừng lời, xịu xuống, vẻ suy nghĩ. Sau cơn chấn động (mà ông có thể bị chấn động bất cứ lúc nào, có trời biết tại sao), dường như ông bị mất trí một lát, không còn làm chủ được mình. Nhưng lát sau ông tĩnh trí lại được. Hai chúng tôi ngồi im. Cái môi dưới của ông rất dày, trễ hẳn xuống… Điều khiến tôi ngạc nhiên hơn cả là ông nhắc đến cô con gái của ông, và với một sự chân thành như thế. - Cher enfant, cậu không giận tôi về việc tôi xưng hô với cậu như thế chứ? - đột nhiên ông hỏi. - Không ạ. Thú thật với bác, ban đầu cháu hơi tự ái và cũng định nói năng bất nhã với bác, nhưng cháu thấy thế thì ngu ngốc, vì lối xưng hô của bác không có ý khinh miệt cháu. Vị công tước đã quên câu hỏi của mình và không chú ý nghe. Rồi đột nhiên ông nhìn tôi bằng ánh mắt đăm chiêu, hỏi: - Cha cậu thế nào? Tôi giật mình. Thứ nhất, ông xác định Versilov là cha tôi, một điều ông chưa bao giờ nói với tôi, thứ hai, đây là lần đầu tiên ông nhắc đến Versilov. Tôi trả lời vắn tắt, nhưng chính tôi lại rất tò mò: - Dạ, không tiền nên hay cáu bẳn ạ. https://thuviensach.vn Phải, về chuyện tiền bạc. Hôm nay tòa án khu xử vụ kiện của họ, và tôi đang chờ công tước Serezha, xem anh ta đến với cái gì. Anh ta hứa từ tòa án sẽ tới thẳng nhà tôi. Toàn bộ tài sản của họ; chừng sáu chục hoặc tám chục ngàn. Tất nhiên tôi luôn luôn mong điều tốt lành cho cả ông Versilov, và có lẽ ông Versilov sẽ thắng kiện, chứ gia đình công tước không được gì đâu. - Hôm nay tòa xử ư? - tôi kinh ngạc kêu lên. Tôi kinh ngạc vì một việc như thế mà Versilov cũng không thèm báo cho tôi biết. Lúc ấy tôi nghĩ bụng: “Có lẽ cả mẹ tôi ông ấy cũng không cho biết, tính nết lạ lùng thật!”. Một ý nghĩ khác cũng khiến tôi ngạc nhiên, tôi hỏi: - Không lẽ công tước Sokolsky đã đến Peterburg? - Từ hôm qua. Anh ta đi thẳng từ Berlin tới đây, cố tình vào hôm qua. Cũng là một tin tức quan trọng đối với tôi. “Hôm nay hắn sẽ đến đây, cái kẻ đã tát Versilov!” Toàn bộ vẻ mặt của vị công tước già bỗng thay đổi, ông nói: - Thì sao, lại thuyết giáo về thượng đế như cũ; và… và… có lẽ lại nói về các cô bé, các cô bé non nớt chăng? Hà hà, có một giai thoại vô cùng thú vị như thế này, hà hà… - Ai thuyết giáo? Ai nói về các cô bé ạ? - Ông Versilov chứ ai! Cậu tin không, hồi trước ông ấy bám lấy chúng tôi dai như đỉa, ông ấy luôn miệng bảo hãy ăn đi, suy nghĩ làm quái gì? Ông ấy dọa: “Nếu anh ngoan đạo, tại sao anh không đi làm tu sĩ” Gần như một đòi hỏi. Mais quelle idée![13] Nếu đúng, thì có quá nghiêm không? Đặc biệt ông ấy thích lấy Ngày phán xử cuối cùng ra để dọa tôi. - Cháu không hề nhận thấy điều đó, sau một tháng sống bên ông ấy, - tôi trả lời và sốt ruột chờ, tôi thất vọng vì ông già chưa trấn tĩnh hẳn, vẫn https://thuviensach.vn nói năng không mạch lạc. - Chẳng qua bây giờ ông ấy mới không nói đấy thôi. Cậu cứ tin đi ông ấy là một người hóm hỉnh, và rất uyên bác; nhưng cái trí thông minh ấy có đúng chăng? Mọi chuyện xảy ra với ông ấy sau ba năm ở nước ngoài. Thú thật tôi bị chấn động… và tất cả đều bị chấn động… Cher enfant, j’ aime le bon Dieu.[14] Tôi tin, tôi tin ở mức có thể, nhưng lần ấy tôi hết chịu nổi. Giả dụ tôi nông nổi đã đành, nhưng tôi cố ý phản bác thật sự và bản chất sự phản bác của tôi là rất nghiêm túc. Tôi nói với ông ấy: “Nếu có thượng đế, nếu thượng đế tồn tại như một cá nhân, chứ không phải như một đấng sáng thế trừu tượng khó hiểu, thì Ngài sống ở đâu?” Anh bạn thân mến, c’était bête,[15] hiển nhiên là thế, nhưng mọi phản bác đều tựu trung ở đó. Un domicile[16]- điều đó rất quan trọng. Giận quá, ông ấy chuyển sang theo Thiên chúa giáo.[17] - Ý tưởng ấy, cháu cũng có nghe nói. Hình như, không đâu vào đâu. - Hãy tin rằng có thần thánh, hãy nhìn kỹ ông ta… Mà này, cậu bảo ông ta đã thay đổi. Chứ hồi ấy ông ta làm khổ tất cả chúng tôi quá chừng! Cậu tin không, ông ta cứ làm như mình là thánh và các sức mạnh thần bí của ông ta sẽ xuất hiện. Ông ta đòi chúng tôi phải xưng tội, tôi thề với cậu, thật đấy! Sức mạnh thần bí! En voilà une autre![18] Giả sử là một linh mục hay cố đạo đã đành, đằng này một người mặc áo đuôi tôm, đột nhiên lại đòi có sức mạnh thần bí! Một ước muốn lạ lùng của người trần mắt thịt và thú thật, một thị hiếu lạ lùng. Tôi không nói gì: tất nhiên, mọi thứ đó là thiêng liêng, mọi chuyện đều có thể xảy ra… Hơn nữa, tất cả cái đó thuộc về de l’inconnu,[19] mà người trần mắt thịt không nên với tới. Giả dụ có gì xảy ra với tôi, hoặc người ta mời tôi sắm vai đó, thì xin thề là tôi từ chối ngay. Giả dụ hôm nay tôi ngồi ăn ở câu lạc bộ này, rồi sau đó đột nhiên tôi xuất hiện như một vị thánh! Nực cười! Đấy, lúc ấy tôi đã nói với ông ta như vậy; ông ta còn đeo cả cái bao sắt cấm dục. Tôi nổi giận đỏ cả mặt: https://thuviensach.vn - Ngài có tận mắt nhìn thấy hay không? - Tôi không nhìn thấy, nhưng… - Vật thì tôi xin tuyên bố với ngài, rằng tất cả chuyện đó là trò dối trá, sự đơm đặt và vu khống của kẻ thù, của một kẻ thù chính, kẻ thù dã man, và kẻ thù ấy chính là con gái của ngài! Đến lượt vị công tước già nổi nóng: - Mon cher, tôi đề nghị, tôi yêu cầu anh, từ rày đừng bao giờ nhắc tên con gái tôi cạnh câu chuyện bỉ ổi đó. Tôi nhổm dậy. Ông già tức giận. Cằm ông rung rung. - Cette histoire infâme![20]… Tôi không tin lời nó, tôi không bao giờ muốn tin cả, nhưng… người ta bảo tôi, hãy tin, hãy tin, tôi… Bỗng người hầu bước vào báo tin có khách; tôi lại ngồi xuống chiếc ghế của mình. 4. Hai phụ nữ bước vào phòng, đều còn trẻ, một là con riêng của em họ bà vợ quá cố của vị công tước già, được ông nuôi dưỡng, đã cho của hồi môn và bản thân cô ta cũng có tiền; người thứ hai là Anna Andreevna Versilova, con gái của Versilov, lớn hơn tôi ba tuổi, sống với anh trai chị ta bên họ ngoại, nhà Fanariotova. Tôi từng gặp chị ta thoáng qua ngoài đường một lần trong đời. Với anh của chị ta, tôi cũng gặp thoáng qua một lần, song đôi bên đã xảy ra va chạm ở Mạc Tư Khoa (rất có thể tôi sẽ nhắc lại vụ va chạm ấy về sau nếu còn chỗ, bởi lẽ thực ra nó cũng chẳng đáng nói). Anna từ nhỏ đã được vị công tước đặc biệt yêu quý (vị công tước kết bạn với Versilov đã lâu lắm). Tôi lúng túng trước sự việc đến nỗi khi họ bước vào, tôi không đứng dậy, tuy vị công tước bước ra đón họ; sau đó tôi nghĩ đứng dậy thì ngượng, nên tôi cứ ngồi tại chỗ. Cái chính khiến tôi bối rối, là ông già một phút https://thuviensach.vn trước vừa quát tôi, tôi vẫn chưa biết có nên bỏ đi hay không. Nhưng ông già theo thói quen, đã quên tất cả, lúc này tươi tỉnh hẳn lên khi thấy hai cô gái. Với vẻ mặt thay đổi nhanh chóng, ông thậm chí còn kịp nháy mắt nói nhỏ bên tai tôi trước khi họ bước vào: - Cậu hãy nhìn kỹ cô Olympe, ngắm cho kỹ, thật kỹ… rồi tôi sẽ kể cho mà nghe… Tôi nhìn cô ta khá chăm chú và không phát hiện cái gì đặc biệt: một cô gái không cao, mập mạp và đôi má quá hồng. Khuôn mặt khá dễ thương, nhất là với các nhà duy vật. Có nét đôn hậu, nhưng có nếp nhăn. Chất trí tuệ không nổi bật lắm, song vẻ tinh quái lộ rõ trong đôi mắt. Chưa đến mười chín tuổi. Tóm lại, không có gì đặc sắc. Ở trường trung học bọn tôi sẽ nói: cái gối. (Nếu tôi miêu tả tỉ mỉ, thì mục đích duy nhất là vì nó cần cho sau này). Cần nói thêm rằng tất cả những điều tôi miêu tả cho đến lúc này, với các chi tiết có vẻ không cần thiết, đều dẫn đến tương lai và sẽ cần thiết ở đấy. Đến lúc ấy tất cả sẽ khớp với nhau, tôi không biết né tránh; còn nếu thấy buồn tẻ, thì xin đừng đọc. Cô con gái của Versilov thì hoàn toàn khác. Cao, hơi gầy, khuôn mặt hình bầu dục tai tái, tóc đen, bồng, mắt đen, to, nhìn sâu; đôi môi nhỏ và đỏ, cái miệng tươi tắn. Người phụ nữ đầu tiên có dáng dấp tôi không ghét. Nói chung là mảnh dẻ. Vẻ mặt không hiền lắm, nhưng trịnh trọng; hai mươi hai tuổi. Hầu như không có chút bề ngoài nào giống Versilov, song thật kỳ lạ vẻ mặt chị ta thì giống cha như đúc. Tôi không biết chị ta có đẹp hay không vì mỗi người một cách nhìn. Cả hai cô gái đều ăn mặc giản dị, thành thử không có gì cần miêu tả. Tôi nghĩ mình sắp phải nhận một ánh mắt hoặc cử chỉ khó chịu của Anna, và tôi sẵn sàng, anh trai chị ta đã làm tôi khó chịu trong lần chạm trán đầu tiên ở Mạc Tư Khoa. Chị ta không thể biết mặt tôi, nhưng dĩ nhiên có nghe nói tôi đến nhà vị công tước. Tất cả https://thuviensach.vn những gì vị công tước dự định làm hoặc đã làm, giữa cả đám những người thân của ông và những người “đang chờ mong” ông, đều là sự kiện đáng chú ý, hơn nữa là việc ông đột nhiên quan tâm đến tôi. Tôi biết rằng vị công tước rất quan tâm đến số phận của Anna và đang tìm chồng cho chị ta. Nhưng tìm chồng cho Anna Versilova khó hơn cho các cô con nuôi khác của ông rất nhiều. Và trái với mọi chờ đợi, Anna sau khi bắt tay vị công tước và trao đổi vài lời vui vẻ với ông, đã đưa mắt tò mò nhìn tôi, thấy tôi cũng đang nhìn, thị ta liền mỉm cười cúi chào. Nụ cười ấy rõ ràng vô cùng hiền hậu, không có chủ ý nào cả. Và tôi nhớ tôi có cảm giác dễ chịu lạ thường. - Còn đây là… đây là anh bạn trẻ của tôi, Arkady Andreevich Dol… - vị công tước ấp úng, khi thấy Anna cúi chào tôi, còn tôi vẫn cứ ngồi; ông ngừng lời giữa chừng, có lẽ cho rằng khỏi cần giới thiệu hai chị em tôi với nhau. “Cái gối” cũng cúi chào tôi; song tôi lại nóng nảy đứng bật dậy một cách ngớ ngẩn, vì một cơn tự ái hoàn toàn vô nghĩa. - Xin lỗi ngài công tước, tôi không phải Arkady Andreevich, mà là Arkady Makarovich, - tôi bốp chát và quên cả việc chào lại hai cô gái. Quỉ tha ma bắt cái giây phút bất nhã ấy đi! - Mais… tiens![21] - vị công tước gõ gõ ngón tay vào trán, thốt lên. - Anh học ở đâu? - giọng nói kéo dài hơi ngớ ngẩn của “Cái gối” vang lên ngay bên cạnh tôi. - Ở Mạc Tư Khoa, trường trung học. - À, tôi có nghe. Thế nào, học ở đấy có thích không? - Rất thích. Tôi vẫn đứng trả lời như một người lính đang báo cáo. Các câu hỏi của “Cái gối” rõ ràng rất bình thường, song cô ta đã nhanh trí xoa dịu hành vi ngốc nghếch của tôi và sự lúng túng của vị công tước. Lúc này vị công tước https://thuviensach.vn đang mỉm cười nghe Anna vui vẻ thì thầm câu gì đó bên tai ông, chắc là nói về tôi. Nhưng một câu hỏi nảy ra: cái cô gái hoàn toàn chưa quen biết này tại sao lại tìm cách khỏa lấp hành vi ngốc nghếch của tôi nhỉ? Đồng thời không thể hình dung rằng cô ta tự dưng lại hỏi chuyện tôi, chắc phải có ý định gì đây. Cô ta nhìn tôi quá tò mò, hệt như cô ta muốn tôi chú ý đến cô ta nhiều hơn. Tôi nhận ra điều đó và đã không lầm. - Chẳng lẽ hôm nay ư? - Vị công tước bỗng rời chỗ, kêu lên. - Không lẽ bác chưa biết hay sao? - Anna ngạc nhiên. - Olympe này, ngài công tước không biết rằng hôm nay chị Katerina Nikolaevna sẽ về đây. Chúng cháu có đến nhà chị ấy, tưởng rằng chuyến tàu sáng nay đã đưa chị ấy về đây lâu rồi. Chị ấy vừa xuống tàu đã dặn bọn cháu tới đây, mà kìa, chị ấy tới rồi kìa! Cửa hông mở ra, và người phụ nữ ấy xuất hiện! Tôi đã biết mặt chị ta qua bức ảnh chân dung kỳ lạ treo trong phòng làm việc của vị công tước già, và tôi đã nghiên cứu cái chân dung ấy cả tháng nay. Tôi ở đó ba phút khi có mặt chị ta, và suốt ba phút đó, tôi không rời mắt khỏi chị ta một giây. Song nếu tôi không biết trước chân dung và sau ba phút ấy có ai hỏi tôi “Chị ta thế nào?” thì tôi cũng không trả lời được bởi vì tất cả trong tôi như tê dại đi. Trong ba phút ấy tôi chỉ nhớ một phụ nữ đúng là tuyệt đẹp, được vị công tước hôn và làm dấu thánh, rồi chị ta bắt đầu đưa mắt rất nhanh nhìn thẳng về phía tôi ngay sau khi bước vào. Tôi nghe rõ, vị công tước chỉ tôi, ấp úng câu gì đó về viên thư ký mới và khẽ cười, nói ra họ của tôi. Chị ta hất hàm, khó chịu nhìn tôi và cười xấc xược khiến tôi đột nhiên bước lại bên vị công tước và run rẩy nói (hình như răng va vào nhau cành cạch), không được một từ nào cho ra hồn: - Từ nay cháu… bây giờ cháu có việc… phải đi. https://thuviensach.vn Rồi tôi quay người bước ra. Không ai nói với tôi câu gì, kể cả vị công tước; tất cả chỉ nhìn. Về sau vị công tước kể lại với tôi rằng lúc ấy mặt tôi tái nhợt, còn ông già thì “quá hèn”. Nhưng khỏi cần! Chú thích: 1. Tiếng Pháp, nghĩa là: câu châm biếm dí dỏm. 2. Tiếng Pháp trong nguyên văn: chỉ tiếng sột soạt của váy áo. Arkady sử dụng tối nói này theo nghĩa bóng. 3. Đơn vị đo chiều dài của Nga, 1 arshin = 72 cm. 4. Đơn vị đo chiều dài thời cổ của Nga bằng 1, 06 km. 5. Tiếng Pháp trong nguyên văn: Anh bạn thân mến! 6. Tiếng Pháp trong nguyên văn: con yêu ơi. 7. Tiếng Pháp trong nguyên văn: Con đáng thương của tôi ơi. 8. Tiếng Pháp trong nguyên văn: Hượm đã. 9. Tiếng Pháp trong nguyên văn: Thật không? 10. Tiếng Pháp trong nguyên văn: Nhưng…Ai chứ tôi rất biết phụ nữ! 11. Tiếng Pháp trong nguyên văn: họ rất khả ái. 12. Tiếng Pháp trong nguyên văn: Tôi biết tất cả, nhưng tôi không biết được cái gì tốt đẹp. 13. Tiếng Pháp trong nguyên văn: Ý tưởng gì mà lạ thế! 14. Tiếng Pháp trong nguyên văn: Con ơi, ta yêu Đức chúa trời. 15. Tiếng Pháp trong nguyên văn: Cái đó thật ngớ ngẩn. https://thuviensach.vn 16. Tiếng Pháp trong nguyên văn: Một nơi cư trú. 17. Ở nước Nga trước kia, phần lớn người ta theo Chính thống giáo. 18. Tiếng Pháp trong nguyên văn: Lại một ý tưởng! 19. Tiếng Pháp trong nguyên văn: Lĩnh vực không ai biết. 20. Tiếng Pháp trong nguyên văn: Cái chuyện đê tiện ấy. 21. Tiếng Pháp trong nguyên văn: Ồ, phải! https://thuviensach.vn Chương thứ ba 1. Đúng là không cần thiết: suy tính cao cả đã nuốt chửng mọi chi tiết nhỏ nhặt, chỉ còn một cảm giác vô cùng hài lòng xâm chiếm tôi. Tôi bước ra trong tâm trạng khoan khoái, chỉ muốn cất tiếng hát. Buổi sáng thật đẹp, mặt trời, người qua lại, tiếng ồn ào sự chuyển động, niềm vui, đám đông. Ô hay, lẽ nào người phụ nữ ấy không làm cho tôi khó chịu hay sao? Tôi đã chịu đựng ánh mắt và nụ cười xấc xược như thế của ai mà tôi không có phản ứng tức thời, dù theo kiểu ngốc nghếch đi chăng nữa? Xin lưu ý, chị ta đến để nhục mạ tôi, tuy chưa bao giờ thấy mặt tôi: trong con mắt chị ta, tôi là người “do Versilov phái đến”; lúc ấy cũng như rất lâu về sau, chị ta tin rằng Versilov nắm trong tay toàn bộ số phận của chị ta và có phương tiện bóp chết chị ta bất cứ lúc nào nếu muốn, bằng một tài liệu; ít nhất thì chị ta cũng nghi như vậy, ở đây có sự thách đấu sống còn. Mà tôi lại không bị nhục mạ! Sự nhục mạ thì có, song tôi lại không cảm nhận nó! Tôi thậm chí cảm thấy vui thích. Tôi đến để căm ghét, thế mà tôi có cảm giác mình bắt đầu yêu chị ta. “Tôi không biết, con nhện có căm ghét con ruồi mà nó nhắm bắt hay chăng? Con ruồi kia dễ thương xiết bao! Tôi thấy hình như người ta yêu nạn nhân; hay ít ra là có thể yêu. Tôi thì tôi yêu kẻ thù của mình: chẳng hạn tôi quá mê vẻ đẹp của chị ta. Này chị kia, ta rất thích vẻ ngạo mạn kỳ vĩ của chị; nếu chị hiền dịu hơn một chút, có lẽ ta đã không hài lòng như vậy. Giả dụ chị có phỉ nhổ vào mặt ta thật chăng nữa, có lẽ ta cũng không tức giận, bởi vì chị là nạn nhân, của ta, chứ không phải của ông ấy. Ý nghĩ đó tuyệt quá! Ý thức thầm kín về sức mạnh dễ chịu hơn hẳn sự thống trị lộ liễu. Giả dụ tôi là triệu phú, có lẽ tôi sẽ thích thú mặc bộ quần áo rách rưới, để người ta tưởng tôi là một kẻ ăn xin mà khinh bỉ xua đuổi tôi: tôi chỉ cần có ý thức là đủ. https://thuviensach.vn Đó là cách tôi miêu tả các ý nghĩ, niềm vui và nhiều cảm giác khác của tôi khi đó. Chỉ xin nói thêm rằng điều tôi viết ra lúc này có vẻ hời hợt, chứ khi đó tôi sâu sắc và xấu hổ hơn nhiều. Có lẽ ngay bây giờ tôi cũng xấu hổ hơn so với các lời nói và việc làm của tôi! Có lẽ tôi đã làm một việc rất không nên là ngồi viết: những gì viết ra quá ít so với cái đọng lại trong tôi. Ý nghĩ của bạn, dù rất tệ hại, một khi ở trong đầu bạn, bao giờ cũng sâu sắc hơn. Còn khi nói ra thì nghe tức cười và giả dối hơn. Versilov bảo tôi rằng điều ngược lại chỉ xảy ra ở những kẻ xấu xa. Bọn họ chỉ lừa dối, nên rất dễ dàng; còn tôi, tôi cố viết toàn bộ sự thật, nên khó vô cùng! 2. Ngày mười chín ấy tôi còn có được một “bước tiến” nữa. Lần đầu tiên từ khi đến đây, trong túi tôi có tiền, bởi vì số tiền sáu chục rúp mà tôi dành dụm trong hai năm, tôi đã đưa cho mẹ tôi, như tôi đã kể ở trên. Mấy hôm trước, tôi đã quyết định, vào ngày lĩnh lương phải tiến hành một phép “thử” mà tôi mơ ước từ lâu. Từ hôm qua tôi đã cắt trên báo một địa chỉ - thông báo của mõ tòa S. Peterburg, rằng “ngày mười chín tháng chín, vào lúc 12 giờ sáng, tại quận Kazan, khu… nhà… sẽ bán đấu giá tài sản của bà Lebrekht”, và “danh sách, giá cả và các món đồ được bán có thể xem vào ngày bán” v.v… Đã một giờ trưa, tôi vội cuốc bộ tới địa chỉ kia. Hơn hai năm nay tôi không thuê xe - tôi đã hứa như thế (nếu không làm sao tôi có thể dành dụm được sáu chục rúp). Tôi chưa đến xem cuộc đấu giá lần nào, tôi chưa bao giờ cho phép mình làm việc đó, nên “bước đi” hôm nay của tôi chỉ là để thử. Tôi quyết định sẽ chỉ thực hiện bước này khi tốt nghiệp trung học, khi tôi cắt đứt quan hệ với tất cả mọi người, khi tôi chui vào vỏ bao và hoàn toàn tự do. Phải, hiện tôi không ở trong “vỏ bao” và chưa hề tự do; nhưng bước đi này tôi chỉ quyết định làm thử xem sao thôi, chứ cho đến lúc làm thật thì có lẽ còn lâu lắm. Đối với mọi người, cuộc đấu giá lần này quá nhỏ, https://thuviensach.vn nhưng đối với tôi, nó là thanh gỗ đầu tiên của con tàu mà Colombus đã dùng để phát hiện châu Mỹ. Tình cảm khi đó của tôi là như thế đấy. Đến nơi, tôi đi vào sân ngôi nhà ghi trong thông báo, rồi vào căn hộ của bà Lebrekht. Căn hộ này gồm một phòng ngoài và bốn phòng không rộng, không cao. Ở phòng đầu tiên có một đám đông, phải đến ngót ba chục người; một nửa trong số họ là dân buôn bán, số khác nhìn mặt thì biết là những người tò mò, hoặc người do bà Lebrekht phái đến. Có các lái buôn, có những người Do Thái săn lùng đồ vàng bạc quý giá và vài người ăn mặc “sạch sẽ”. Một vài vị có nét mặt khắc sâu trong trí nhớ của tôi. Phòng bên tay phải cửa mở rộng, giữa cửa đặt một chiếc bàn, thành thử không ai có thể vào trong: trên bàn bày các vật được rao bán. Phòng bên trái, cửa đóng chặt, nhưng qua lỗ khóa thi thoảng lại có người nhòm ra, chắc là người nhà bà Lebrekht (bà ta lúc này chắc là rất ngượng ngùng). Ngồi sau chiếc bàn kê giữa cửa mặt hướng về phía đám đông, là viên thừa phái phụ trách bán đấu giá. Tôi đến thì công việc đã xong một nửa. Tôi chen vào gần bàn. Lúc này đang bán mấy cái đài cắm nến bằng đồng. Tôi bắt đầu quan sát, nghĩ xem hình có thể mua thứ gì. Mình sẽ cất món này vào đâu, mục đích mình đặt ra liệu có đạt được như dự tính của mình hay không? Dự tính ấy có ấu trĩ quá hay không? Tôi cứ nghĩ như thế và chờ đợi. Cảm giác giống như đứng bên bàn đánh bạc vào lúc bạn chưa đặt phích, nhưng đã sắp sửa đặt: “Đặt hay không tùy ta”. Tim vẫn đập bình thường, song bắt đầu hồi hộp - cảm giác cũng khá thú vị. Sự do dự nhanh chóng làm cho bạn cảm thấy nặng nề, thế là bạn chìa tay, nhặt phích, cứ như một cái máy, trái với ý chí, tựa hồ cánh tay bạn bị một kẻ khác điều khiển. Cuối cùng bạn cũng quyết định và đặt phích - lúc đó cảm giác mạnh mẽ và khác hẳn. Tôi viết không phải về cuộc đấu giá, mà là viết về cảm giác của mình ở chỗ bán đấu giá. Mọi người thì sao? Có người hăng hái, có người im lặng, chờ đợi; có người mua rồi lại hối hận. Tôi thậm chí không thương chút nào một ông mua cái bình đựng sữa bằng đồng bạch chỉ đáng giá hai rúp, lại mua với giá https://thuviensach.vn năm rúp, vì ông ta nghe nhầm tưởng là bằng bạc; tôi còn thấy vui là đằng khác. Sau mấy cái đài cắm nến, đến vòng đeo tay, sau vòng đeo tay đến cái gối khâu bằng da dê, rồi đến một cái tráp; chắc là cho đa dạng và theo yêu cầu của người mua. Tôi đứng mươi phút, đã định mua cái gối, rồi cái tráp, nhưng cuối cùng lại thôi, vì hai món này hoàn toàn không thích hợp với mình. Sau rốt, viên thừa phái giơ cuốn album lên: - Album gia đình, bìa bằng da dê, có vẽ tranh, đã sử dụng, đựng trong hộp có khảm ngà voi, chốt mở hộp bằng bạc - giá hai rúp! Tôi bước lại gần, vật này trông đẹp, nhưng chỗ khảm ngà voi không còn nguyên vẹn. Chỉ một mình tôi xem, mọi người đều im lặng: không có cạnh tranh. Tôi có thể mở hộp, lấy cuốn album ra xem kỹ, nhưng tôi không sử dụng quyền đó, tôi trả giá mà hình như giọng run run: - Hai rúp năm copech. Quyền mua thuộc về tôi. Tôi liền lấy tiền ra trả, cầm hộp album lùi vào một góc phòng, mở hộp, vội vàng ngắm: không tính cái hộp, đây là thứ album xấu xí nhất thế giới - khổ nhỏ bằng tờ giấy viết thư, mỏng dính, gáy vàng bị ố mất màu, hệt như một đồ vật cổ lỗ sĩ. Bìa vẽ nhà thờ trên núi, thần ái tình, hồ nước và bầy thiên nga, với bốn câu thơ: Đường ta đi xa, xa vời vợi Tạm biệt Mạc Tư Khoa, người hỡi. Tạm biệt người thương, người thương Ta phải theo xe thư tới vùng Krym. (Tôi còn nhớ được bài thơ ấy! ) Tôi nghĩ rằng mình bị hố to, chẳng ai cần gì cái của nợ này. “Nhưng không sao, ván bạc đầu tiên thua lại là điềm may đấy!” https://thuviensach.vn Tôi quyết định phải vui lên. - Ôi đến muộn mất rồi. Anh đã mua nó rồi phải không? - bỗng cạnh tôi vang lên giọng nói của một ông mặc áo bành-tô xanh, ăn vận rất sang. - Tôi chậm chân. Tiếc quá! Anh mua với giá bao nhiêu vậy? - Hai rúp năm copech.[1] - Ôi hoài của! Giá anh có thể nhường lại cho tôi? - Ta ra ngoài kia đi, - tôi nói nhỏ với ông ta, người lặng đi. - Chúng tôi ra ngoài cầu thang. Tôi nói và có cảm giác lạnh xương sống: - Tôi để lại cho ngài với giá mười rúp. - Những mười rúp! Xin lỗi anh! - Tùy ngài thôi. Ông ta trố mắt nhìn tôi: tôi ăn mặc tử tế, hoàn toàn không giống một gã ăn mày hoặc con buôn. - Anh làm ơn đi, cuốn album này cũ quá rồi, còn ai cần nó kia chứ? Cái hộp thực ra đâu có giá trị, anh có thể bán cho ai được kia chứ. - Ngài đang muốn mua đó thôi. - Tôi khác, vì hôm qua tôi mới biết, nhưng chỉ một mình tôi thôi! Làm ơn bớt đi! - Lẽ ra tôi đòi hai mươi lăm rúp kia đấy; nhưng sợ ngài không đủ tiền, nên tôi lấy mười rúp cho chắc ăn. Tôi sẽ không bớt một xu. Tôi quay lưng bỏ đi. - Thôi bốn rúp vậy, - ông ta đuổi kịp tôi ở ngoài sân, - năm rúp được không? https://thuviensach.vn Tôi lặng thinh đi tiếp. - Đây thì cầm lấy! - ông ta chìa cho tôi mười rúp và nhận cuốn album. - Anh phải công nhận rằng như thế là không hay đâu! Hai rúp năm xu mà lấy những mười rúp! - Tại sao không hay? Thị trường mà! - Thị trường gì ở đây? Ông ta giận dữ. - Đâu có nhu cầu, đấy có thị trường, ngài không muốn mua, thì có nửa rúp tôi cũng chẳng bán được. Tôi không cười phá lên, vẻ mặt nghiêm trang, nhưng cười thầm trong bụng - không phải vì vui, mà chẳng hiểu tại sao mình lại thở dồn. Tôi nói, giọng thân mật vì cảm thấy rất mến ông ta: - Ngài nghe đây, khi James Rothchild[2] để lại gia tài một ngàn bảy trăm triệu franc (ông ta gật đầu), hồi còn trẻ, khi James Rothchild tình cờ biết tin sớm hơn vài giờ so với tất cả mọi người, rằng quận công Berisky bị giết, đã lập tức truyền tin đó cho những người cần thiết, và chỉ nhờ mỗi một việc ấy thôi, James Rothchild đã kiếm được mấy triệu franc, - đấy, người ta làm ăn như thế đấy! - Anh đòi làm như James Rothchild chắc? - ông ta tức giận nói với tôi như với một thằng ngốc. Tôi đi nhanh ra phố. Chỉ một “bước đi”, tôi đã kiếm được bảy rúp chín mươi lăm copech! “Bước đi” ấy vô nghĩa, là trò trẻ con, tôi đồng ý, nhưng nó trùng hợp với tư tưởng của tôi và không thể không làm cho tôi xúc động sâu xa. Mà thôi, không miêu tả cảm xúc nữa. Tờ mười rúp nằm trong túi áo gilet, tôi thò hai ngón tay nắn nắn, rồi cứ để thế mà đi, không rút tay ra. Đi chừng trăm bước, tôi rút tờ giấy bạc ra ngắm và rất muốn hôn nó một cái. Bỗng có tiếng xe ngựa dừng trước cổng một tòa nhà; người phu xe mở cửa, từ trong nhà có một phu nhân trẻ đẹp, giàu sang, y phục sang trọng, bước ra và lên xe. Chợt chiếc ví đầm của chị ta rơi xuống đường; chị ta đã ngồi yên https://thuviensach.vn vị, người đánh xe cúi xuống định nhặt ví, song tôi vọt tới nhanh hơn, tôi nhặt cái ví lên trao cho chủ của nó và nâng nhẹ chiếc mũ trên đầu mình (chiếc mũ hình trụ, tôi ăn mặc như một chàng trai tử tế). Chị ta mỉm cười vừa phải nhưng dịu dàng, nói “Merci, monsieur”. Chiếc xe chạy đi. Tôi hôn tờ giấy bạc mười rúp. 3. Hôm nay tôi cần gặp Efim Zverev, một bạn học cũ của tôi ở trường trung học, cậu ta đã bỏ trường trung học, vào học một trường chuyên nghiệp ở Peterburg. Bản thân cậu ta không đáng được miêu tả, tôi cũng không hề chơi thân với cậu ta; nhưng đến Peterburg tôi đã tìm cậu ta. Efim có thể (vì nhiều lí do cũng không đáng nói) lập tức cho tôi biết địa chỉ của Kraft, một người rất cần cho tôi, người này vừa trở về từ Vilno. Efim đang chờ Kraft đúng vào hôm nay hoặc ngày mai, bữa kia cậu ta đã cho tôi biết như vậy. Phải đi khá xa, song tôi không cảm thấy mệt. Efim tuổi chừng mười chín, tôi nhìn thấy cậu ta ở ngoài sân nhà bà dì mà cậu ta đang trọ. Efim vừa ăn trưa xong, đang đi cà kheo ngoài sân; cậu ta bảo tôi rằng Kraft đã về hôm qua, hiện ở chỗ cũ, cũng ngay trên đường phố này, rằng chính Kraft muốn mau chóng gặp tôi để báo một tin rất cần. - Cậu ta lại sắp đi đấy, - Efim nói thêm. Gặp Kraft trong hoàn cảnh hiện thời là vô cùng quan trọng đối với tôi nên tôi nhờ Efim đưa tôi đến nhà Kraft; hóa ra nhà Kraft rất gần đây thôi. Những Efim nói rằng cậu ta vừa gặp Kraft một giờ trước và hiện Kraft đang ở chỗ Dergachev. - Chúng ta hãy đến chỗ Dergachev, sao, cậu vẫn hèn thế à? Phải, Kraft có thể ngồi lì ở nhà Dergachev, tôi sẽ phải đợi Kraft chán chê hay sao? Đến nhà Dergachev tôi chẳng sợ, nhưng tôi không thích, mặc dù Efim đã ba lần kéo tôi đến đó. Và lần nào cậu ta cũng cười cười bảo tôi “hèn”. Ở đây không có chuyện hèn, tôi tuyên bố trước, tôi sợ là sợ cái khác https://thuviensach.vn kia. Lần này thì tôi quyết định đi, cũng gần đây thôi. Dọc đường tôi hỏi Efim, cậu ta có còn nuôi ý định chạy sang châu Mỹ hay không? - Efim khẽ cười, đáp: - Có thể, tớ chờ thêm ít lâu nữa. Tôi không thích, thậm chí hoàn toàn không có cảm tình với Efim. Cậu ta trắng quá, bộ mặt quá trắng, trắng đến mức khó chịu; cậu ta cao hơn tôi, nhưng người ta chỉ nghĩ cậu ta mười bảy tuổi là cùng. Chẳng có chuyện gì để nói với cậu ta. - Có gì ở chỗ Dergachev, không lẽ lúc nào cũng tụ tập? - tôi hỏi cho chắc ăn. - Cậu vẫn cứ hèn thế à? - Efim lại cười cười. - Bỏ cái lối nói ấy đi! - tôi tức giận. - Không phải là tụ tập, chỉ toàn là người quen, người đằng mình cả thôi, đừng lo. - Tớ cóc cần biết đằng mình hay không đằng mình! Không lẽ tớ là người đằng mình của họ? Tại sao họ có thể tin tớ kia chứ? - Tớ dẫn cậu đến, thế là đủ. Người ta đã nghe kể về cậu. Kraft cũng có thể nói về cậu. - Này, thế Vasin có ở đó không? - Không biết. - Nếu có, thì lúc bước vào, cậu hãy chạm vào người tớ và chỉ Vasin cho tớ biết nhé, ngay lúc bước vào, nhớ chưa? Về Vasin, tôi đã nghe khá nhiều và tò mò muốn biết từ lâu. Dergachev ở căn nhà ngang, cạnh ngôi nhà gỗ của một nữ thương gia. Căn nhà có ba phòng sạch sẽ, cả bốn cửa sổ đều buông rèm. Dergachev là https://thuviensach.vn nhà kỹ thuật và có việc làm ở Peterburg. Tôi nghe loáng thoáng rằng anh ta có một nơi làm ăn có lãi ở tỉnh. Chúng tôi vừa bước vào phòng ngoài nhỏ hẹp, thì nghe có nhiều giọng nói, hình như người ta đang sôi nổi tranh luận, và một người nói to: - Quae medicamenta non sanant - ferrum sanat que ferrum non sanat - ignis sanat![3]. Tôi hơi lo thật. Dĩ nhiên, tôi không quen với chỗ đông, dù ở bất cứ đâu. Ở trường trung học, tôi xưng hô mày tao với các bạn cùng học, nhưng hầu như không thân với ai, tôi tạo cho mình một góc và sống trong góc. Nhưng điều đó không làm cho tôi lúng túng. Tôi thề với mình sẽ không tham gia tranh luận, chỉ là nói những gì thật cần thiết, để không một ai có thể kết luận gì về tôi; cái chính là không tranh luận. Trong căn phòng không rộng, có đến bảy nam và ba nữ. Dergachev hai mươi lăm tuổi, đã có vợ. Vợ anh ta có em gái và một người bà con cùng sống ở đây. Đồ gỗ trong nhà tạm đủ và sạch sẽ. Trên tường treo một bức thân dung in thạch bản, nhưng rất rẻ tiền, trong góc phòng có treo ảnh thánh với ngọn đèn nhỏ thắp sáng. Dergachev bước lại đón tôi, bắt tay và mời ngồi. - Cậu ngồi đi, ở đây toàn người đằng mình cả. - Làm ơn cho tôi qua, - một phụ nữ trẻ, khá dễ thương, ăn mặc giản dị, hơi cúi người chào tôi, bước ra ngoài. Đó là vợ Dergachev, xem chừng chị ta cũng vừa tranh luận và bây giờ ra ngoài cho con bú. Trong phòng còn hai phụ nữ, một rất thấp, trạc hai mươi tuổi, mặc áo váy màu đen, trông cũng khá xinh, người thứ hai trạc ba mươi tuổi, gầy gò, mắt sắc. Họ ngồi nghe chăm chú, nhưng không nói gì. Về phần cánh nam giới thì tất cả đều đứng, trừ tôi, Kraft và Vasin. Hai người kia, Efim chỉ ngay cho tôi biết, bởi vì đây cũng là lần đầu tiên tôi gặp https://thuviensach.vn Kraft. Tôi đứng lên, đi tới chỗ họ làm quen. Khuôn mặt của Kraft tôi sẽ không bao giờ quên: không đẹp lắm, nhưng rất hiền, tinh tế, đường hoàng. Kraft hai mươi sáu tuổi, hơi gầy, dong dỏng cao, tóc vàng, vẻ mặt nghiêm trang nhưng dịu dàng; tất cả ở anh ta toát ra sự hiền hòa. Nhưng nếu bạn hỏi, tôi sẽ không đổi cái bản mặt có lẽ rất tệ của tôi lấy khuôn mặt có vẻ hấp dẫn nhường kia của Kraft. Khuôn mặt anh ta có một cái gì đó tôi không ưa, một vẻ tỉnh queo quá đỗi, một sự kiêu hãnh bí ẩn nào đó. Lúc ấy tôi không nhận xét được như vậy, ấy là bây giờ, sau sự việc, tôi mới nghĩ đó là nhận xét của tôi bấy giờ. Kraft nói: - Tôi rất vui vì cậu đã tới. Tôi có một bức thư liên quan tới cậu. Chúng ta ngồi đây một lát, sau đó sẽ về nhà tôi. Dergachev người tầm thước, vai rộng, tóc hung, râu rậm, ánh mắt tinh nhanh, và tất cả toát ra vẻ từ tốn, luôn luôn thận trọng. Tuy anh ta im lặng nhiều hơn, song rõ ràng anh ta là người điều khiển câu chuyện. Khuôn mặt của Vasin không gây ấn tượng với tôi lắm, tuy tôi nghe nói anh là người cực kỳ thông minh: tóc vàng mắt xám và to, vẻ mặt cởi mở, nhưng có một cái gì đó quá cứng rắn; ánh mắt thì kiên quyết, tinh khôn hơn Dergachev, sâu sắc hơn, khôn ngoan hơn tất cả mọi người trong phòng; nhưng có thể là do bây giờ tôi phóng đại mọi chuyện. Số người còn lại, tôi chỉ nhớ có hai vị, một chừng hai mươi bảy tuổi, dáng cao, da ngăm ngăm, tóc đen, nói nhiều, hình như là giáo viên; người thứ hai trạc tuổi tôi, mặt có nếp nhăn, im lặng nghe, sau tôi biết cậu ta là nông dân. Anh chàng giáo viên tóc đen, hăng hái hơn tất cả, tiếp tục cuộc tranh luận vừa bị ngắt quãng: - Về các chứng minh toán học, tôi sẽ không nói gì cả, nhưng ý tưởng kia tôi sẵn sàng tin mà không cần đến các chứng minh toán học… - Hượm đã, Tikhomirov, - Dergachev nói to ngắt lời, hai người vừa đến còn chưa hiểu. Cậu thấy đó, - anh ta bỗng quay sang phía tôi (tôi thú https://thuviensach.vn thực, nếu anh ta định thử tôi, bắt tôi phối hợp lên tiếng thì thủ pháp của anh ta quả là khôn khéo, tôi cảm nhận thấy ngay điều đó và đã sẵn sàng), - cậu thấy đó, ngài Kraft đây là một người khá nổi tiếng về cá tính và quan điểm. Qua các sự kiện rất bình thường, ngài Kraft đây rút ra một kết luận rất không bình thường, rằng nhân dân Nga là một dân tộc hạng hai[4]… - Hạng ba chứ, - ai đó kêu lên. - …hạng hai, chỉ đáng làm chất liệu cho một bộ lạc cao quý hơn, chứ không có vai trò độc lập trong số phận loài người. Do kết luận có thể là đúng ấy, ngài Kraft đây lại đi tới kết luận rằng mọi hoạt động tiếp sau của mọi người Nga cũng đều bị tư tưởng kia làm cho tê liệt, tất cả mọi người cần phải buông tay và… - Hượm nào, Dergachev, không nên đặt vấn đề như thế, - Tikhomirov lại nóng nảy nói (Dergachev lập tức nhường ngay). - Do ngài Kraft đã nghiên cứu đâu ra đó, đã rút ra kết luận trên cơ sở sinh lí học và đã được thừa nhận bằng các chứng minh toán học, ngài ấy có lẽ đã thủ tiêu ý tưởng của mình cách đây hai năm (một ý tưởng mà tôi sẵn sàng chấp nhận a priori - một cách tiên nghiệm); do sự lo ngại và nghiêm túc của ngài Kraft, sự việc trở thành hiện tượng. Rốt cuộc nảy ra một vấn đề mà ngài Kraft không thể hiểu, do vậy phải giải quyết vấn đề không hiểu của ngài Kraft, bởi vì đó là hiện tượng. Cần giải quyết xem hiện tượng đó có thuộc lĩnh vực bệnh viện, như một trường hợp cá biệt, hay đó là một tính chất có thể lặp lại bình thường trong các trường hợp khác; điều đó có lợi cho sự nghiệp chung. Về nước Nga, tôi tin ngài Kraft và thậm chí còn mừng nữa; giả sử ý tưởng của ngài Kraft được tất cả mọi người tiếp nhận thì nó sẽ trói tay họ và giải phóng nhiều người khỏi thành kiến ái quốc… - Tôi không có ý nói đến lòng ái quốc, - giọng của Kraft có phần căng thẳng. Hình như anh ta không thích các cuộc tranh luận này. - Ái quốc hay không, ta nên gác sang một bên, - Vasin vốn im lặng, giờ lên tiếng. https://thuviensach.vn - Nhưng hãy cho biết, kết luận của ngài Kraft làm suy yếu khát vọng lo cho sự nghiệp chung của loài người ở chỗ nào kia chứ? - Tikhomirov cao giọng (anh ta là người duy nhất lớn tiếng, những người khác đều nói nhỏ). - Nước Nga có bị lên án là thuộc hạng hai chăng nữa, thì vẫn có thể hoạt động không phải chỉ vì một mình nước Nga. Ngoài ra, làm sao ngài Kraft có thể là nhà ái quốc, nếu ngài Kraft đã hết tin vào nước Nga? - Hơn nữa, còn là một người Đức, - ai đó nói. - Tôi là người Nga, - Kraft nói. - Chuyện ấy không liên quan trực tiếp đến công việc, - Dergachev góp ý với người vừa ngắt lời. Tikhomirov như không nghe gì cả, nói: - Hãy thoát ra khỏi ý tưởng nhỏ hẹp của anh. Nếu nước Nga chỉ đáng làm chất liệu cho các bộ lạc cao quý hơn, thì tại sao nó lại không thực hiện vai trò chất liệu đó? Được thế đã khá. Loài người đang bắt đầu sự tái sinh của mình. Chỉ những kẻ mù mới phủ nhận nhiệm vụ trước mắt. Đừng nói đến nước Nga, nếu anh không tin nó, hãy làm việc cho tương lai, cho tương lai của một dân tộc còn chưa biết đến, nhưng bao gồm toàn bộ nhân loại, không phân biệt các bộ lạc. Và thiếu cái đó, nước Nga có lẽ đã chết từ lâu rồi. Những dân tộc, dù là tài giỏi nhất, cũng chỉ tồn tại một ngàn rưỡi đến hai ngàn năm là cùng. Nhưng hai ngàn năm hay hai trăm năm thì cũng thế thôi. Người La Mã không sống được một ngàn rưỡi năm và cũng đã biến thành chất liệu. Họ không còn tồn tại từ lâu, nhưng họ để lại một tư tưởng, và tư tưởng đó đã đi vào số phận của loài người tiếp sau. Tại sao có thể nói rằng chẳng có gì để làm? Tôi không thể hình dung cái tình thế chẳng có gì để làm! Hãy hành động vì loài người và đừng quan tâm đến những gì còn lại. Công việc nhiều lắm, có làm cả đời cũng không hết. - Cần sống theo quy luật của tự nhiên và sự thật[5]- vợ của Dergachev từ ngoài nói vào. Cánh cửa chỉ mở hé; có thể thấy chị ta đang đứng cho con bú. https://thuviensach.vn Kraft nghe, mỉm cười, cuối cùng nói với vẻ hơi buồn nhưng rất thành thật: - Tôi không hiểu, làm thế nào trong khi chịu ảnh hưởng của một tư tưởng đang hoàn toàn ngự trị khối óc và trái tim các bạn, mà các bạn vẫn quan tâm đến những thứ ngoài tư tưởng đó? - Nhưng nếu anh được người ta chứng minh theo logic toán học, rằng anh không hề có quyền gạt mình ra khỏi hoạt động chung hữu ích chỉ vì nước Nga đóng vai trò hạng hai; nếu thay vì chân trời nhỏ hẹp, người ta mở cho anh thấy không gian vô tận, thay vì tư tưởng ái quốc hẹp hòi… - Này, tôi đã bảo không có chuyện ái quốc gì ở đây, - Kraft khẽ phẩy tay, nói. Bỗng Vasin nói: - Ở đây rõ ràng có sự hiểu lầm, vì Kraft không chỉ có một kết luận logic, mà là kết luận đã biến thành tình cảm. Không phải tính ai cũng giống ai. Ở nhiều người, kết luận logic đôi khi biến thành một thứ tình cảm rất mạnh mẽ, xâm chiếm toàn bộ cơ thể khó có thể xua đuổi hoặc thay đổi. Muốn chữa trị cho một người như thế, phải thay đổi chính cái tình cảm ấy bằng một tình cảm khác mãnh liệt ngang nó. Việc ấy bao giờ cũng khó khăn, nhiều khi không thể làm nổi. - Sai rồi! - Đối thủ cao giọng, - Kết luận logic tự nó xóa bỏ các thành kiến. Niềm tin của lí trí đẻ ra tình cảm. Tư tưởng xuất phát từ tình cảm và đến lượt mình, nó bám rễ trong cơ thể, tạo nên cái mới! - Người ta rất khác nhau, một số dễ dàng thay đổi tình cảm, số khác thì không thể, - Vasin nói như không muốn tiếp tục tranh cãi. Tôi rất phục ý tưởng của anh. Tôi bỗng quay về phía Vasin, phá vỡ sự im lặng, bắt đầu nói: https://thuviensach.vn - Đúng như anh nói! Đúng là phải đưa cái tình cảm khác vào thay thế. Ở Mạc Tư Khoa, bốn năm trước, một viên tướng… Các anh ạ, tôi không biết ông ta, nhưng… có thể bản thân ông ta không làm cho người ta kính trọng… Và bản thân sự kiện có thể vô lí nhưng… các anh biết không, con ông ta chết, thực ra là hai đứa con gái nhỏ, lần lượt chết vì bệnh sốt phát ban… Viên tướng ấy bỗng đau khổ, buồn bã tới mức nhìn ông ta không ai nhận ra được nữa, rồi nửa năm sau thì ông ta chết. Ông ta chết vì con mình chết, đó là sự thật! Cái gì có thể làm cho ông ta sống lại? Trả lời: một tình cảm mạnh ngang như thế! Phải đào hai đứa con từ dưới mồ lên trả cho ông ta. Thế đấy, ông ta đã chết. Lẽ ra có thể nói với ông ta rằng cuộc đời rất ngắn ngủi, ai ai rồi cũng sẽ chết, đưa cho ông ta xem các số liệu thống kê có bao nhiêu trẻ em đã thiệt mạng vì bệnh sốt phát ban… Viên tướng ấy sẽ được an ủi. Tôi dừng lời, thở hổn hển và nhìn quanh. Có người nói: - Chuyện này khác hẳn. - Chuyện cậu vừa kể tuy không cùng loại với trường hợp ở đây nhưng khá giống và có làm rõ được vấn đề. - Vasin nói với tôi. 4. Ở đây tôi phải thú nhận, tại sao tôi khâm phục lý lẽ của Vasin về “ý tưởng-tình cảm”, đồng thời tôi phải thú nhận với cảm giác xấu hổ ghê gớm. Vâng, tôi sợ đến chỗ Dergachev, dẫu không phải vì nguyên nhân như Efim nghĩ. Tôi sợ vì tôi sợ họ từ hồi ở Mạc Tư Khoa kia. Tôi biết họ (và những người khác giống như họ) là những người theo phép biện chứng, họ sẽ đập tan “ý tưởng” của tôi. Tôi hết sức tự tin ý tưởng của mình, tôi sẽ không nói cho họ biết; song bọn họ có thể sẽ nói gì đó khiến tôi thất vọng về ý tưởng của mình, dù tôi không hé răng lấy một lời cho họ biết về nó. Trong “ý tưởng” của tôi có mấy câu hỏi tôi chưa lý giải được, song tôi không muốn ai đó lí giải chúng, trừ chính tôi ra. Hai năm vừa qua, tôi thậm chí thôi đọc sách, sợ gặp phải đoạn nào đó trái với “ý tưởng” của tôi, làm cho tôi lung https://thuviensach.vn lay dao động. Đột nhiên Vasin lí giải chúng và làm cho tôi hoàn toàn yên tâm. Kỳ thực, tôi sợ gì kia chứ, phép biện chứng của họ thì đâu có làm gì được tôi? Chỉ một mình tôi có thể hiểu khi Vasin nói về “ý tưởng-tình cảm”! Bác bỏ một ý tưởng tuyệt vời chưa đủ, phải thay thế nó bằng một tư tưởng có sức mạnh ngang với nó; như tôi đây không đời nào tôi chịu từ bỏ tình cảm của mình, bác bỏ lập luận trong trái tim mình, dù bọn họ có nói gì đi chăng nữa. Họ có thể đem cái gì cho tôi thay thế nào? Bởi vậy, tôi có thể dũng cảm hơn, tôi phải dũng cảm hơn. Khi khâm phục Vasin, tôi cảm thấy xấu hổ, thấy mình là một đứa bé không xứng đáng! Ở đây còn một thứ đáng xấu hổ nữa. Tôi phá vỡ sự im lặng và lên tiếng không chỉ vì cái cảm giác xấu xa muốn được người ta khen thông minh, mà còn vì tôi muốn được người ta thừa nhận mình là người tốt, rồi họ sẽ ôm lấy tôi và gì gì nữa (tóm lại là rất đê hèn). Tôi vốn nghi ngờ sự đê hèn của mình từ rất lâu rồi, nên tôi lánh vào góc giữ mình ngần ấy năm, tuy tôi không ân hận. Tôi biết rằng tôi cần im lặng “mờ nhạt” hơn trước mặt mọi người. Sau mỗi sự nhục nhã, điều duy nhất an ủi tôi là “ý tưởng” kia vẫn ở trong tôi, tôi vẫn giữ được bí mật, tôi chưa tiết lộ ra. Đôi khi tôi lo sợ hình dung, nếu tôi nói lộ ý tưởng của mình cho người ta biết, lúc ấy tôi sẽ chẳng còn gì cả, tôi sẽ giống tất cả mọi người, và có lẽ tôi sẽ từ bỏ ý tưởng; bởi vậy tôi trân trọng giữ gìn nó. Thế mà ở chỗ Dergachev, gần như ngay lần va chạm đầu tiên, tôi đã không kìm được: tôi chưa tiết lộ điều gì, nhưng tôi đã bẻm mép quá chừng, thật là nhục! Nhớ lại càng thêm nhục! Không, tôi không nên sống với mọi người; bây giờ tôi vẫn nghĩ thế, tôi nói trước cho bốn chục năm sau như thế. Ý tưởng của tôi - hãy lui vào trong góc. 5. Vasin vừa khen tôi xong, tôi lại muốn lên tiếng không thể chịu nổi. - Theo tôi, mỗi người có quyền có tình cảm của mình… nếu có niềm tin… thì không ai được trách cứ về các tình cảm đó, - tôi nói với Vasin, tuy lưu loát, nhưng hệt như không phải tôi, mà là có ai đó điều khiển cái lưỡi của tôi không bằng. https://thuviensach.vn - Sao nữa? - cái giọng ban nãy ngắt lời Dergachev và bảo Kraft là người Đức, lại thốt lên, kéo dài đầy vẻ châm biếm. Không coi y ta gì, tôi nói với Tikhomirov, làm như câu vừa rồi là của anh ta: - Tôi tin rằng tôi không có quyền xét đoán ai, - giọng tôi run run, tôi biết mình sắp bốc lên. - Gì mà bí mật thế?[6]- cái giọng khó chịu ban nãy lại cất lên. - Mỗi người có ý tưởng của mình. - Tôi nhìn chăm chăm Kraft, trong khi anh ta chỉ im lặng, mỉm cười nhìn tôi. - Ở cậu thì sao? - Cái giọng khó chịu kia hỏi. - Kể ra sẽ dài… Nhưng một phần ý tưởng của tôi chính là xin hãy để tôi yên. Khi tôi đang có hai rúp, tôi muốn sống một mình, không lệ thuộc vào bất cứ ai và không làm gì hết - dù là làm cho cái nhân loại tương lai vĩ đại mà mọi người vừa đề nghị ngài Kraft. Tự do cá nhân, nghĩa là tự do của riêng tôi, ở trên hết, ngoài ra tôi không muốn biết gì khác. Sai lầm ở chỗ tôi nổi giận. - Nghĩa là cậu tuyên truyền cho sự bình thản của một con bò no nê? - Cứ cho là thế. Người ta không hờn giận vì mấy con bò. Tôi không nợ bất cứ ai điều gì, tôi nộp các khoản thuế fiscal[7] cho xã hội để người ta không ăn cắp, không đánh đập và không giết hại tôi, ngoài ra không ai được đòi hỏi tôi gì cả. Tôi, cá nhân tôi, có thể muốn phục vụ loài người, có thể có nhiều ý tưởng gấp mười lần hơn tất cả các nhà truyền giáo; nhưng tôi chỉ muốn không ai được phép đòi hỏi tôi, bắt buộc tôi như đối với ngài Kraft, tôi được tự do hoàn toàn, ngay cả khi tôi không làm gì. Còn việc lấy lòng mọi người bằng tình yêu nhân loại và bằng những giọt nước mắt mủi lòng thì chỉ là chạy theo mốt. Tội gì tôi phải đi yêu người bên cạnh và cái loài người tương lai của các vị mà tôi không bao giờ nhìn thấy, cái loài https://thuviensach.vn người chẳng biết gì về tôi và đến lượt mình, nó sẽ biến mất tiêu, chẳng ai còn nhớ đến (ở đây thời gian không có nghĩa gì), khi mà Trái Đất biến thành một tảng băng và bay trong không gian chết như vô số các tảng băng tương tự, tức là không có gì vô nghĩa hơn! Học thuyết của các vị như thế đó! Hãy cho biết, tội gì tôi phải cao thượng, nếu tất cả chỉ tồn tại trong giây lát. - Chà! - cái giọng khó chịu kia kêu lên. Tôi giận dữ phun ra tất cả những lời lẽ ấy. Tôi biết mình đang bay xuống hố, song tôi vội vã, sợ người ta phản đối. Tôi cảm thấy quá rõ mình đang gieo rắc, như qua một cái rây bột, các ý nghĩ dồn dập, nhưng tôi vội vã thuyết phục và chiến thắng họ. Điều này rất quan trọng đối với tôi! Tôi đã chuẩn bị ba năm cho nó! Nhưng tuyệt thay, bọn họ bỗng im lặng, không nói gì cả, chỉ lắng nghe. Tôi tiếp tục hướng về phía Tikhomirov: - Chính thế! Một người cực kỳ thông minh nói rằng không có gì khó hơn việc trả lời câu hỏi “Vì sao nhất định phải cao thượng? Các vị biết không, trên đời có ba loại người đê tiện: những kẻ đê tiện ngây thơ, tức là những người tin rằng sự đê tiện của họ là cao quý nhất; những kẻ đê tiện biết ngượng, tức là biết xấu hổ về sự đê tiện của mình, song vẫn cứ muốn hoàn tất nó đến cùng; và thứ ba là những kẻ đê tiện thuần chất, tức là hoàn toàn đê tiện. Xin lỗi, tôi có một thằng bạn, tên hắn là Lambert. Bốn năm trước, hắn nói với tôi như thế này: khi nào hắn giàu, thì niềm khoái cảm lớn nhất của hắn sẽ là đem bánh mì và thịt cho lũ chó, trong khi đám con nhà nghèo sắp chết đói. Còn khi chúng sắp chết rét, thì hắn sẽ mua hàng đống củi chở ra đồng mà đốt, chứ không cho bọn nhà nghèo. Tình cảm của Lambert như thế đấy! Xin các vị nói đi, tôi sẽ trả lời câu hỏi “Vì sao hắn nhất định phải cao thượng?” ra sao đây với cái kẻ đê tiện hoàn toàn ấy? Nhất là hiện nay, khi các vị đã xáo trộn lung tung cả lên. Bởi lẽ chưa bao giờ tệ hại hơn hiện giờ. Xã hội ta hiện nay hoàn toàn mù mờ, thưa các vị. Các vị phủ nhận thượng đế, phủ nhận chiến công, sự hủ lậu mù quáng, trì https://thuviensach.vn trệ, câm điếc nào có thể buộc tôi hành động, nếu cái khác có lợi cho tôi hơn? Các vị bảo “Thái độ hợp lí đối với loài người cũng là cái lợi của tôi”; nhưng nếu tôi cho rằng cái sự hợp lí ấy là vô lí, tất cả các trại lính, các Falange[8] ấy thì sao? Tôi cóc cần họ cũng như tương lai, khi mà tôi chỉ sống trên đời có một lần! Hãy để tôi biết mối lợi của tôi như thế vui hơn. Tôi cóc cần cái loài người của các vị một ngàn năm sau này, nếu vì nó, theo luật lệ của các vị, tôi chẳng có tình yêu, cuộc sống tương lai, cũng như chiến công của tôi không được thừa nhận. Không, nếu vậy thì tôi sẽ sống theo lối bất nhã nhất, cho bản thân tôi thôi, còn tất cả ra sao cũng mặc họ! - Một ước muốn tuyệt vời! - Kể ra, tôi luôn luôn sẵn sàng cùng với mọi người. - Càng hay! - vẫn cái giọng ban nãy. Những người khác tiếp tục im lặng, tất cả chăm chú nhìn tôi, rồi từ các góc khác nhau trong phòng, bắt đầu có tiếng cười khúc khích. Vasin và Kraft không cười, Tikhomirov vừa cười vừa chăm chú nghe tôi nói. Cả người tôi run lên. - Thưa các vị tôi sẽ không đời nào nói cho các vị biết ý tưởng của tôi, nhưng ngược lại, tôi đề nghị các vị, bởi vì tôi có thể yêu nhân loại nhiều hơn tất cả các vị cộng lại một ngàn lần! Các vị hãy trả lời tôi, nhất định phải trả lời, bởi vì các vị đang cười cợt, các vị có cái gì hay để tôi phải đi theo các vị nào? Hãy nói, hãy chứng minh xem thử các vị tốt hơn ở điểm nào? Các vị sẽ nhốt sự phản đối của cá nhân tôi trong trại lính của các vị chăng? Thưa các vị, tôi muốn gặp các vị từ lâu! Ở chỗ các vị có trại lính, nhà chung. Chủ nghĩa vô thần stricte nécessaire[9] và những người vợ chung không con - đấy, kết cục của các vị như thế đấy, tôi biết quá mà. Và các vị đem cho tôi cái chút lợi là sự hợp lí, miếng bánh và manh áo để đổi lấy toàn bộ nhân cách của tôi! Này các vị, ở đấy người ta sẽ lôi vợ tôi đi mất, liệu các vị có khuyên nổi tôi đừng chặt đầu kẻ thù của tôi được chăng? Các vị bảo rằng lúc ấy tự tôi sẽ khôn ra; nhưng vợ tôi sẽ nói gì về một https://thuviensach.vn thằng chồng mất hết lòng tự trọng kia chứ? Cái đó chẳng tự nhiên chút nào, xấu hổ lắm! - Thế cậu sành sỏi về khoản đàn bà lắm hả? - cái giọng tầm thường kia tỏ vẻ đắc chí. Tôi chợt muốn lao về phía hắn mà giáng vài cú đấm, đấy là một gã người dong dỏng, tóc hung, mặt rỗ… bề ngoài rất xấu xí. - Ông đừng lo, tôi chưa bao giờ biết đàn bà là gì, - lần đầu tiên tôi quay về phía hắn. - Một thông báo quý giá, lẽ ra có thể được đưa ra nhã nhặn hơn trước mặt chị em! Nhưng tất cả mọi người đột nhiên xê dịch, họ lấy mũ và rục rịch ra về, - tất nhiên không phải, mà là vì đã đến giờ họ ra về; nhưng thái độ im lặng đối với tôi khiến tôi cảm thấy xấu hổ. Tôi cũng bật dậy. - Này, cậu hãy cho tôi biết họ tên, tôi thấy cậu cứ nhìn tôi chăm chăm vậy, - Tikhomirov bỗng nhếch mép cười hỏi tôi. - Dolgoruky. - Công tước Dolgoruky ư? - Không, Dolgoruky thường thôi, là con của cựu nông nô Makar Dolgoruky và con ngoài giá thú của ngài cựu quý tộc Versilov. Đừng lo, thưa các vị, tôi nói thế hoàn toàn không phải để các vị ôm lấy cổ tôi và tất cả chúng ta sẽ mủi lòng rên rỉ như một lũ cừu non đâu! Cả một tràng cười ha hả bung ra tự nhiên, to đến nỗi đứa bé sau cửa bú mẹ xong đang ngủ bỗng giật mình khóc. Tôi giận run người. Ai nấy bắt tay Dergachev ra về, chẳng buồn nhìn tôi. Kraft đẩy nhẹ tôi: https://thuviensach.vn - Ta đi thôi. Tôi tới bên Dergachev nắm thật chặt tay anh ta và lắc lắc mấy lần thật mạnh. Dergachev nói: - Xin lỗi về chuyện Kudriumov (tức gã tóc hung) cứ làm phật lòng cậu. Tôi đi theo Kraft. Tôi chẳng xấu hổ gì hết. 6. Đương nhiên, tôi ngày nay đã khác hẳn tôi ngày trước. Tiếp tục “chẳng xấu hổ gì hết”, tôi đuổi kịp Vasin ngoài đường, bỏ mặc Kraft đi trước, và với vẻ mặt tự nhiên nhất, tựa hồ chẳng có gì vừa xảy ra, tôi hỏi: - Hình như anh có biết cha tôi, nghĩa là ngài Versilov ấy? Vasin trả lời ngay không chút lịch sự giả dối, thứ lịch sự mà những người tế nhị dùng để nói với kẻ vừa bị mất mặt: - Tôi không quen, nhưng có biết chút ít, tôi có gặp và nghe ông ấy nói. - Nếu anh đã nghe thì tất nhiên anh biết! Anh nghĩ sao về ông ấy? Xin lỗi vì tôi hỏi thẳng, nhưng tôi rất cần biết ý kiến của anh. - Cậu hỏi tôi hơi nhiều đấy. Tôi nghĩ rằng ông ấy biết đề ra cho mình những yêu cầu rất lớn và có khả năng thực hiện chúng, nhưng không báo cho ai biết cả. - Cái đó đúng, rất đúng, đó là một người rất kiêu hãnh! Nhưng con người ấy có trong sạch hay không? Xin anh cho biết anh nghĩ gì về tín ngưỡng Thiên chúa giáo của ông ấy? À mà tôi quên có lẽ anh không biết… Giá như tôi không xúc động, tất nhiên tôi đã không dồn dập tung ra các câu hỏi đối với một người mình chưa lần nào trò chuyện, mới chỉ nghe https://thuviensach.vn