🔙 Quay lại trang tải sách pdf ebook Bí Quyết Trường Thọ Của Người Nhật - Shigeaki Hinohara Ebooks Nhóm Zalo Lời người dịch Cảm ơn bạn đã chọn tập sách nhỏ này từ kệ sách và đọc những dòng này. Bạn, cũng như tôi, hẳn đã từng nói cảm ơn rất nhiều lần trong nhiều hoàn cảnh khác nhau của cuộc sống. Chủ đề chính của tập sách này cũng nói về lòng biết ơn và dạy chúng ta nói lời cảm ơn trong hoàn cảnh hết sức đặc biệt mà mỗi người chỉ có thể nói đúng một lần – lời cảm ơn đối với cuộc sống và những người thân yêu trước lúc vĩnh biệt kiếp sống này! Vâng, bạn không đọc nhầm đâu! Tác giả của tập sách có chủ đề rất đặc biệt này cũng là một người hết sức đặc biệt: bác sĩ Hinohara (1911 – 2017), người có cống hiến rất to lớn cho y tế dự phòng và ngành chăm sóc y tế cho bệnh nhân giai đoạn cuối; là người khai sinh thuật ngữ “bệnh do thói quen sinh hoạt”; là bác sĩ cao tuổi nhất liên tục hành nghề, không nghỉ hưu cho đến ngày 18 tháng 7 năm 2017, là ngày ông qua đời tại nhà riêng. Tập sách ra đời dựa trên các bài viết trước đây của cụ Hinohara đăng nhiều kỳ trên tạp chí Iki Iki phát hành tại Nhật Bản. Tập sách được chia thành sáu chương với các chủ đề khác nhau, có thể đọc liền mạch hoặc ngẫu nhiên từ bất kỳ đoạn nào mà bạn thích. Như tác giả tự kể trong tập sách, cụ là một người rất yêu thích văn học, triết học và âm nhạc nên người đọc cũng sẽ tìm thấy những nội dung liên quan đến ba ngành này xuất hiện ở nhiều đoạn. Bằng một văn phong giản dị, dí dỏm nhưng rất sâu sắc, cụ Hinohara khéo léo truyền lại những trí tuệ cuộc sống mà cụ đã tích lũy trong đời người hơn trăm năm của mình. Tuy vậy, điều này lại khiến người dịch rất vất vả trong việc chuyển ngữ sao cho nhuần nhuyễn sang tiếng Việt mà không làm mất đi nội dung hàm súc của nguyên bản. Mặc dù người dịch đã hết sức cố gắng, nhưng bản dịch bạn đang cầm trên tay chắc chắn vẫn còn rất nhiều thiếu sót. Kính mong bạn đọc sẽ góp ý sửa chữa để bản dịch được hoàn thiện hơn trong những lần tái bản sau. – Anh Phong Lời nói đầu Tập sách nhỏ này đã được phát hành lần đầu vào năm 2001, khi tôi ở tuổi 90. Từ ngày đó, nhịp sống của tôi không ngừng tăng tốc. Hiện tại, mỗi sáng tôi đi làm, vừa với vai trò giám đốc bệnh viện quốc tế Sei Luca[1], vừa với vai trò bác sĩ đến khám tại các buồng bệnh. Một mặt, tôi đang tập trung góp sức cải thiện chế độ giáo dục quốc gia. Công việc xây dựng chương trình đào tạo bác sĩ và điều dưỡng biết cảm thông sâu sắc với nỗi đau của người bệnh, mà tôi bắt đầu ở tuổi 80 khi một lần nữa quay lại với vai trò giám đốc bệnh viện, hiện vẫn đang tiếp tục. Hội Người già Thời đại Mới mà tôi khởi xướng thành lập năm 2000 hiện đang có những bước triển khai mới. Hội này ban đầu gồm những “người già thời đại mới” có cùng ý hướng thích những thử thách mới, thích giao lưu với thế hệ trẻ, nhưng hiện nay đã cho phép những thành viên ở trong tầm từ 20 đến 60 tuổi cũng được tham gia, sử dụng facebook để mở rộng hoạt động. Hơn 12.000 “người già thời đại mới” đang nắm lấy tay nhau nhờ vào sự hỗ trợ của phương tiện thông tin hiện đại. Mặt khác, với mong muốn giúp trẻ em cũng biết trân trọng sự sống, cứ mỗi 10 ngày tôi lại đến một trường tiểu học trong nước, phụ trách “giờ học về sự sống”. Quý vị hãy thử hình dung những đứa trẻ đã học cùng tôi trong 45 phút ấy với mục tiêu ban đầu là giúp các cháu không bắt nạt nhau, biết quý trọng sự sống, rồi sẽ lớn lên thành doanh nhân khởi nghiệp, bác sĩ, giám đốc doanh nghiệp. Dưới sự dẫn dắt của những nhân tài biết quý trọng sự sống ấy, hẳn là Nhật Bản trong tương lai sẽ là một đất nước có nhiều triển vọng. Tất cả những công việc vừa kể chắc chỉ hoàn thành được nửa đường khi tôi rời thế giới này, nhưng không có gì đáng tiếc cả. Tôi thường trích dẫn câu thơ của Robert Browning rằng: “Hãy vẽ một nét cong chưa trọn trên một vòng tròn lớn hơn là bằng lòng với một vòng tròn bé xíu”[2]. Nguyện vọng của tôi là một ngày nào đó sẽ có người thực hiện trọn vẹn ước mơ của tôi, hoàn thành bức vẽ vòng tròn lớn. Trong lần xuất bản này, tôi đọc lại và nhận thấy những thông điệp đưa ra ở tuổi 90 của mình vẫn còn mang ý nghĩa bao quát ở tuổi trên 100. Ước mong tập sách này sẽ hữu ích, mang đến nhiều hy vọng hơn nữa cho cuộc sống của quý độc giả. Ước mong ở tuổi trên 100 Như tôi đã kể ở lời nói đầu, một ngày của tôi trôi qua với mật độ công việc dày đặc và tốc độ nhanh như bay. Cơ duyên bắt đầu từ loạt bài trước đây được đăng nhiều kỳ trên tạp chí Iki Iki, sau này được dùng làm cơ sở để viết nên tập sách nhỏ này. Chính những thông điệp nhắn gửi đến quý độc giả trung niên, cao niên của tạp chí ấy đã trở thành nguồn khích lệ tôi sống những ngày tràn đầy năng lượng không phút nào gián đoạn như hiện nay. Thứ Bảy, Chủ nhật trong những ngày tháng ở tuổi 90 của tôi luôn bận rộn, được ngủ lúc hai giờ sáng có thể gọi là đi ngủ sớm. Có rất nhiều ngày thời gian để ngủ chỉ là một giờ đồng hồ. Bây giờ đã qua ngưỡng 100 tuổi, tôi cũng lưu ý hơn để có thời gian ngủ nghỉ dài hơn trước. Tuy nhiên, dù có ngủ ít hay ngủ nhiều thì mỗi sáng tôi luôn vui vẻ đón một ngày mới bắt đầu. Những lúc đón sớm mai với tâm trạng tươi mới như thế, tôi luôn cảm thấy mình khỏe khoắn, tràn trề hạnh phúc. Bất kể là đang bị ung thư hay huyết áp cao, huyết áp thấp, chỉ cần có được cảm giác hạnh phúc ấy thì ta có thể nói rằng mình đang khỏe. Mỗi ngày, tôi bắt đầu với bữa sáng nhẹ gồm sữa tươi, dầu ô liu, và một quả chuối. Giờ nghỉ trưa, tôi dùng một ít bánh quy với sữa tươi, nhưng cũng có những ngày bận đến nỗi không có thời gian cho bữa trưa đơn sơ như thế. Những lúc ở bệnh viện, tôi bận liên tục với việc đi thăm khám người bệnh, họp hành, trả lời phỏng vấn; những lúc không ở bệnh viện, tôi liên tục đáp các chuyến bay đến các địa phương, các nước trên thế giới để thuyết trình, gặp gỡ. Khi con vụ đang xoay nhanh, chúng ta thấy dường như nó đang đứng yên vì trục của nó không hề nghiêng lệch. Tôi cũng rất bận rộn với các hoạt động như tiếp xúc với người bệnh, sáng tác thơ haiku, chỉ huy dàn hợp xướng, tham gia công tác cải cách giáo dục y tế, nhưng tâm hồn luôn trong trạng thái rất ổn định. Tôi đã luôn duy trì được nhịp sống như thế. Đôi lúc, bản thân tôi cũng tự hỏi không biết mình sẽ còn tiếp tục như thế này cho đến bao giờ. Một ngày nào đó, chắc chắn tôi sẽ đón ngày cuối cùng của đời mình. “Ngày cuối đời” mà tôi hình dung không phải là đường chân trời nằm trên một mặt phẳng ngang mà là không gian ba chiều như con vụ đang xoay, tiến lên phía trước với trục nghiêng một góc 45 độ. Nghĩa là mỗi giây sẽ như con vụ xoay luôn nhích về phía trước. Người ta thường hình dung kết thúc cuộc đời là một trạng thái tĩnh lặng, nhưng tôi chỉ có thể hình dung bản thân mình luôn xoay vòng tiến lên phía trước không chút bận lòng. Nói cụ thể thì đó là việc gặp gỡ với những con người và những cuốn sách mới, với ngôn ngữ, tranh ảnh, âm nhạc. Từ trẻ đến nay, tôi đã luôn sẵn lòng đón nhận và hành động, không hề ngần ngại trước những trải nghiệm mới, không cảm thấy phiền hà vì tuổi tác cao. Không lúc nào tôi không cảm thấy hứng thú với những điều mới mẻ. Điểm khác nhau giữa thời trẻ và khi đã có tuổi có chăng là ở chỗ ý thức về “những điều mới mẻ” ấy nhắm đến đối tượng nào. Trong tập sách này, tôi cũng có nhắc đến sự kiện cướp máy bay “Yodogo”[3] mà tôi là một hành khách ở tuổi 58. Kể từ sau sự kiện thập tử nhất sinh đó, tôi đã tâm niệm rằng sứ mệnh của đời mình là làm thế nào để sống có ý nghĩa với “mạng sống đã được trao ban” này. Điều tâm niệm ấy vẫn không hề thay đổi ở tuổi trên 100. Thực lòng tôi nghĩ rằng mình được sống đến giờ phút này chính là để cống hiến thời gian ấy một cách hữu ích cho nhiều người khác. Tôi là bác sĩ. Chính vì là bác sĩ nên tôi suy nghĩ đến việc làm thế nào để sống đúng nghĩa trong những giờ phút chăm sóc những người bệnh nằm liệt giường, những người bệnh đang lo lắng, đau đớn trong thời kỳ cuối. Tôi đi đến kết luận rằng: “Sinh mệnh là thời gian được trao ban cho mỗi người”. Nếu mỗi người chúng ta không chỉ sống cho riêng mình trong quỹ thời gian giới hạn đó mà còn sử dụng thời gian ấy để giúp ích cho người khác, cho dù chỉ là một giờ, thì một giờ đồng hồ ấy có ý nghĩa cực kỳ sâu sắc. Chỉ cần có thêm một người biết sống như thế thì thế giới này sẽ đẹp hơn, cuộc sống sẽ có ý nghĩa hơn. Tự đáy lòng, tôi ước mong thế giới của chúng ta sẽ đẹp hơn, ý nghĩa hơn. Chương 1 Mọi sự tùy tâm 1. HAM MUỐN KHÔNG NGỪNG KHIẾN HẠNH PHÚC TRÔI XA Quá nhạy cảm với bất hạnh, quá lãnh cảm với hạnh phúc Mỗi ngày đi thăm khám bệnh nhân, tôi lại càng nhận thấy rằng không có ai là không có vấn đề trong cuộc sống. Ngay cả những người có gia đình, địa vị và tài sản khiến người khác phải ganh tỵ, được xem là thành công trong cuộc sống, cũng có những phiền não, đau khổ không thể lường biết được. Nhiều người gặp tôi từ ngày ngã bệnh đã tâm sự hết mọi chuyện riêng tư của mình mà không hề giấu giếm. Những câu chuyện được kể với lời mào đầu: “Chuyện này không thể kể với bất kỳ người nào khác ngoài bác sĩ” khiến cho tôi có ảo giác như thể mình vừa đi vào tận phòng khách nhà họ nhưng không qua cửa chính mà từ một cửa ngách nào đó và tôi lắng nghe tất cả với lòng biết ơn về những chia sẻ ấy như một đặc quyền của bác sĩ. Nhờ trải nghiệm qua những câu chuyện như thế nên tính đến thời điểm này tôi có cảm giác như mình đã sống hơn vài trăm năm dù thực tế đang ở tuổi 90. Hầu hết những người bệnh ấy đều kết thúc bằng một câu rằng: “Trên đời này chắc chẳng có ai bất hạnh hơn tôi đâu, bác sĩ ạ”. Đến đoạn đó, tôi sẽ vận dụng hết “vài trăm năm” trải nghiệm cuộc đời của mình để nói: “Này bạn, nỗi khổ của bạn chỉ mới bằng một phần mười của cái gọi là khổ đau cùng cực mà thôi” dẫu cho câu chuyện vừa nghe thực sự đau lòng nhất trong số những câu chuyện tôi đã biết. Con người có xu hướng vị kỷ, luôn cho rằng phần của mình hơn phần của người khác, nhưng lời tôi nói sẽ là lời gợi ý để họ thay đổi cảm nhận dù vẫn đang ở trong vòng xoáy của lo buồn. Chúng ta thường có khuynh hướng quá nhạy cảm với những bất hạnh của mình. Cùng là một chiếc gai nhỏ đâm vào ngón tay nhưng nếu đó là ngón tay của mình thì ta sẽ thấy sự đau nhức gấp mười lần, gấp hai mươi lần của người khác. Cảm nhận được sự bất hạnh thì rất dễ. Vậy nếu không có bất hạnh thì liệu ta có hạnh phúc không? Chắc chắn là không thể khẳng định được. Ai ai cũng mong cầu hạnh phúc nhưng lại rất ù lì trong việc cảm nhận hạnh phúc. Hạnh phúc không phải là mục đích mà là kết quả Vậy hạnh phúc là gì? Tôi còn nhớ một câu trong cuốn Fur schlaflose Nachte của triết gia người Thụy Sĩ Carl Hilty (1833 – 1909) mà tôi đã đọc hồi cấp ba: “Hạnh phúc đời người không nằm ở chỗ ít gặp hay hoàn toàn không gặp khó khăn, mà nằm ở chỗ đạt được thắng lợi huy hoàng sau khi đã chiến đấu với mọi khó khăn”. Câu nói này đã khích lệ, hỗ trợ tôi không biết bao lần thời còn trẻ. Tôi luôn cảm thấy những lời đó là dành cho chính bản thân mình. Tuy nhiên, cùng với năm tháng, giờ đây tôi đã gặp được những lời hợp hơn với mình. Đó là lời của bác sĩ tâm thần người Áo gốc Do Thái Viktor Frankl (1905 – 1997) trong tác phẩm Man’s Search for Meaning[4] kể về quá trình bị giam trong trại tập trung Auschwitz. Ông nhẹ nhàng hơn Carl Hilty khi viết: “Hạnh phúc không phải là mục tiêu, không được đặt hạnh phúc là mục tiêu và cũng không thể để hạnh phúc là mục tiêu. Hạnh phúc chẳng qua chỉ là kết quả”. Viktor Frankl cho rằng hạnh phúc không phải là thứ có thể cầu mà có được, chẳng qua đó là kết quả được trao cho. Lối sống và thói quen có thể hình thành nhờ ý chí, nhưng hạnh phúc thì không như thế. Hạnh phúc là một trạng thái của tâm hồn. Tôi có cảm giác là trạng thái ấy cũng không phải là những khoảnh khắc khoái lạc hay cảm giác sung sướng trong quan hệ yêu đương nam nữ mà bản chất của nó chính là sự bình an lâu bền hơn trong tâm hồn con người. Thời học lớp 5, tôi được giao diễn vai Tyltyl trong vở Con chim xanh[5] và đến bây giờ vẫn còn nhớ được chút ít lời thoại. Thời đó, tôi đã cố để hiểu chủ đề của vở kịch qua câu thoại “Hạnh phúc không nằm ở bên ngoài mà nằm trong tâm hồn”, và giờ đây tôi càng thêm thấm thía sâu sắc. Con người vốn có thể chịu đựng được mọi bất hạnh Bình an trong tâm hồn thường bị uy hiếp bởi những tai họa không lường trước được mà người ta gọi đó là xui xẻo, là bất hạnh; nhưng thật sự bất hạnh không phải là những tai họa vừa ập đến đó, mà bất hạnh chỉ bắt đầu khi tai họa xảy ra và người ta mất hết mọi hy vọng. Bác sĩ Viktor Frankl, người mất cả vợ con trong trại tập trung của phát xít Đức, sau khi sống sót qua thời gian đau khổ cực độ “tưởng chừng chết luôn có lẽ sẽ tốt hơn” ấy, đã nói: “Việc bị đưa vào trại tập trung là điều bất hạnh, nhưng dù vậy tôi vẫn còn may mắn (sống sót)”. Tôi nghĩ rằng con người có khả năng chịu đựng được bất kỳ bất hạnh nào, trong nghịch cảnh vẫn có thể cảm nhận được hạnh phúc. Tất cả đều nhờ vào hy vọng. Hy vọng là tin vào tương lai tươi sáng hơn sẽ đến. Chuyện cũng giống như sự tĩnh lặng trong lòng một người luôn tin rằng dù bây giờ cơn dông tố đang hoành hành, nhưng khi nó qua đi thì sau lớp mây đen dày che phủ kia là bầu trời xanh. Không phải là bỏ cuộc mà là ẩn nhẫn đợi chờ. Hy vọng như thế dù nhỏ đến đâu cũng hoàn toàn đủ sức soi sáng tâm hồn con người. Chính những người cận kề cái chết là những người cần có hy vọng sống Vì thế, tôi luôn tận tâm tận lực với việc săn sóc những người bệnh cuối đời, những người cận kề cái chết, những người đang ở vực thẳm tuyệt vọng với mong muốn có thể đem hy vọng đến với họ. Tám năm trước, thi thoảng tôi thường viếng thăm nhà chăm sóc cuối đời được xây dựng ở thành phố Hirazuka, tỉnh Kanagawa. Ở đó, bốn mùa thay đổi nhanh hơn tất cả những nơi khác trên đất Nhật Bản. Lý do là những bức tranh phong cảnh đẹp của Kyoto được trang trí ở đó luôn thay đổi sớm hơn mùa thực tế. Bên ngoài vừa sang xuân thì trong nhà đã có tranh phong cảnh thực vật xanh um, mùa hè vừa chớm thì phong cảnh lá đỏ bao phủ núi đồi đã được mang ra bày, mùa thu vừa đến thì trong nhà có tranh cây phủ tuyết trắng, và khi đông về thì tranh hoa anh đào nở rộ đã treo kín các bức vách. Tùy theo tiến triển của bệnh tình, có thể có người bệnh không mong là có thể nhìn thấy được lá đỏ mùa thu lần cuối cùng. Tuy nhiên, trong lòng người bệnh ấy hẳn có rất nhiều cảnh thu đã trải nghiệm. Nếu người bệnh nhìn thấy bức tranh lá đỏ mùa thu và nảy ra suy nghĩ: “Mình muốn ngắm lại cảnh thu ấy một lần nữa” thì suy nghĩ ấy có thể sẽ gắn với hy vọng giúp họ sống thêm một ngày. Con người cần phải được hỗ trợ bằng hy vọng sống cho đến khoảnh khắc cuối cùng. Nói thêm là cũng có nhiều người rất khéo gieo hy vọng. Có một cô gái vào thăm bà mẹ ung thư nặng nằm ở bệnh viện quốc tế Sei Luca mang theo một cái túi rất to khác hẳn ngày thường. Điều dưỡng trưởng nhìn thấy bộ dạng thì đã đoán được sự tình nhưng không truy hỏi, giả vờ không để ý đến. Trong chiếc túi ấy là một chú chó. Chắc hẳn cô con gái muốn mẹ mình ít ra là có được một đêm ở cùng với chú chó cưng mà bà đã không được gặp kể từ ngày vào viện nên đã nảy ra ý tưởng ấy. Tất nhiên, nếu chú chó đột nhiên cất tiếng sủa thì mọi sự chấm dứt ở thời điểm đó, nhưng hẳn là cô con gái đã đánh liều để thực hiện. Chắc chắn cô gái đã mang lại niềm hy vọng cho người mẹ đang tuyệt vọng trước cái chết. Hẳn mẹ cô cũng sẽ vui mừng khôn xiết khi thấy con mình hết lòng như vậy. Biết mình là con đường ngắn nhất dẫn đến hạnh phúc Hy vọng nghĩa là không có nhiều trông mong[6]. Vì vậy, biết mình ở đâu trong sự trông mong mới gọi là hy vọng, và hy vọng là biết bằng lòng ở mức độ vừa phải. Cần phải khiêm tốn để thấy biết ơn với những gì đang có trên tinh thần “chỉ cần phân nửa như thế cũng đã mãn nguyện lắm rồi”. Khi ở trạng thái đó thì hy vọng dù nhỏ đến đâu đi nữa cũng đủ để mang lại hạnh phúc. Cùng mang hàm ý “trông mong” nhưng hy vọng khác biệt rất lớn với “khát vọng” – hàm ý mong muốn có được những điều vượt ngoài tầm. “Khát vọng” là ham muốn sâu đậm. Khát vọng có thể phình to không giới hạn – từ chuyện muốn cho con cái mình đậu vào trường đại học danh tiếng, vào làm ở doanh nghiệp lớn, cho đến việc trở nên giàu có. Tuy nhiên, nếu không tính đến năng lực thực tế của bản thân, con cái của mình mà cứ cố mong muốn có được những điều cao xa như thế thì rốt cuộc cũng vô ích. Đến lúc đó, thay vì nhận khuyết điểm, người ta thường đổ lỗi, oán hận người khác, nguyền rủa xã hội. Tâm hồn cứ thế rối bời, bấn loạn. Lâm bệnh, gặp sự cố, tai nạn hoặc năng lực, tài sản không bằng người khác nhưng nếu ta biết đón nhận hiện thực đó thì xem như đã có được phân nửa hy vọng. Biết mình là bước đầu để nắm trọn hy vọng. Chúng ta không sống bằng khát vọng mà sống trong hy vọng, bởi vì ở đâu có hy vọng, ở đó có hạnh phúc. 2. SỨC KHỎE KHÔNG PHẢI LÀ AN TÂM VỚI NHỮNG CHỈ SỐ “ĐẸP”, MÀ BẢN THÂN TA PHẢI CẢM THẤY MÌNH “KHỎE” Chỉ số chuẩn, chỉ số bình quân chỉ cần đại khái Ai cũng cần phải chăm sóc sức khỏe bản thân. Khám sức khỏe định kỳ cũng tốt, vì việc đó giúp chúng ta nắm được tình trạng cơ thể một cách khách quan và có thể giúp phát hiện sớm những bệnh không có biểu hiện lâm sàng. Tuy nhiên, không cần phải vui buồn thái quá với những chỉ số của kết quả xét nghiệm. Nói nôm na là chỉ cần đại khái. Chúng ta thường bị vướng mắc vào những chỉ số tiêu chuẩn, chỉ số bình quân, nhưng chỉ số tiêu chuẩn chẳng qua cũng chỉ là con số “cột mốc” chứ không phải là “tối ưu” đối với từng người. Thêm vào đó, những chỉ số được gọi là “chuẩn” này cũng thay đổi theo thời gian. Trước đây rất lâu, người có chỉ số đường huyết 100 mg/dl bị xem là có nguy cơ đái tháo đường nhưng đến thời điểm cách nay 20 năm thì chỉ số này là 110 mg/dl, và gần đây đã được nâng lên thành 126 mg/dl. Điều này có nghĩa là cho đến khi có chỉ số tiêu chuẩn mới, rất nhiều người vốn dĩ không mấy liên quan đến căn bệnh đái tháo đường cũng phải nghiêm túc xem xét đến tình trạng sức khỏe chỉ vì chỉ số tiêu chuẩn. Định nghĩa “người cao tuổi” cũng tương tự. Cách đây 40 năm thì người 55 tuổi đã được gọi là “cao tuổi”, nhưng đến khi thấy có những bác sĩ 55 tuổi vẫn đang làm việc rất hiệu quả thì người ta cho rằng: “Không, cao tuổi phải là 60 tuổi mới phù hợp”. Đến khi thấy các bác sĩ đang công tác ở tuổi 60 thì người ta lại bảo: “Cao tuổi là trên 65 tuổi chứ”. Tôi cho rằng lấy ranh giới tuổi 70 để định nghĩa về người cao tuổi như hiện nay sẽ trở thành 75 tuổi vào thời điểm 20 năm sau. Tiêu chuẩn không mang tính tuyệt đối. Chúng ta không nên chép miệng nhận mình đã già bằng câu nói kiểu: “Tôi đã hơn 65 tuổi, đã già rồi”. Việc trói mình vào những chỉ số tiêu chuẩn về mặt sức khỏe để rồi “phải kiểm soát cholesterol ở mức này”, “phải như thế này mới đúng” đều là những việc ngớ ngẩn. Không để mình bị lung lạc bởi những chỉ số cũng là một bí quyết sống. Nghịch lý là y học càng tiến bộ, càng có lắm người bệnh Ai cũng mong mình không mắc phải bệnh tật gì, giữ mãi được thể lực như thời còn trẻ, nhưng điều mong muốn này sẽ trở nên vô vọng cùng với thời gian. Dù có quan tâm chăm sóc sức khỏe bao nhiêu đi nữa thì cơ thể cũng sẽ dần dần già đi, dễ mắc bệnh hơn trước. Già nua cũng là định mệnh của cơ thể chúng ta. Nếu nói khỏe mạnh là không có trục trặc gì trong cơ thể lẫn tâm hồn thì e rằng chỉ có những em bé sơ sinh mới đủ điều kiện để được chứng nhận là khỏe mạnh. Phải chăng nếu không khỏe mạnh thì không thể sống sôi nổi? Nếu đúng là như thế thì kể từ sau khoảnh khắc chào đời, cuộc đời chúng ta là bóng tối mịt mùng. Thêm vào đó, y học sẽ ngày càng tiến bộ, máy móc xét nghiệm sẽ ngày càng chính xác hơn, càng ngày càng có thể phát hiện khiếm khuyết hoặc bất thường nhỏ hơn trước. Như thế, tình trạng mạnh khỏe như của trẻ sơ sinh nói trên cũng khó đứng vững. Thật đáng buồn khi y học càng tiến bộ thì số người bệnh càng tăng lên. Tuy nhiên, dù máy móc xét nghiệm có chẩn đoán chúng ta là người bệnh đi chăng nữa thì chúng ta vẫn hoàn toàn có thể sống sôi nổi. Khỏe khoắn và cảm giác khỏe mạnh bên trong là hai điều hoàn toàn khác biệt. Đây là điều mà chúng ta, kể cả bác sĩ, cần phải phân định rõ khi đề cập đến. Người ở tuổi 90 như tôi đi khám tim mạch chắc chắn sẽ phát hiện xơ cứng động mạch. Tuy nhiên, sáng nào tôi cũng thức dậy một cách sảng khoái. Sáng nào cũng ra khỏi giường với cảm giác khỏe mạnh, tươi mới. Chỉ cần như vậy là đủ và chính điều này mới là quan trọng. Trời nóng thì tập thích nghi với nóng. Thời gian ngủ không đủ nhưng nếu thấy cần phải cố gắng, tôi vẫn sẽ vượt qua bằng khí lực của mình. Nếu cảm thấy áp lực, tôi tìm cách để giải tỏa. Tuổi tác gây cản trở cho cử động cơ thể thì tôi chú ý cử động sao cho phù hợp. Môi trường và tình trạng của ta đôi khi thay đổi. Việc tự mình thích ứng tốt với những thay đổi đó là một trong những bằng chứng cho thấy ta đang khỏe. Khỏe mạnh không phải là tình trạng không thay đổi mà là thay đổi sao cho phù hợp với từng người. Cũng như bạn vào ngày hôm qua khác với bạn vào ngày hôm nay, sức khỏe của bạn cũng sẽ thay đổi tương ứng. Đừng quên rằng việc cầm lái con tàu sức khỏe một cách thành thục ứng với sự thay đổi môi trường không phải là việc của bác sĩ mà là việc của chính bạn, bởi bạn là người biết rõ mình nhất. Khí lực giúp ông Ogura Yuki lại cầm cọ vẽ Từ “khỏe” trong tiếng Nhật là “genki” (nguyên khí), tức từ “ki” (khí) mà ra chứ không phải từ calorie. Bữa sáng của tôi chỉ gồm cà phê và nước ép rau quả, bữa trưa hầu hết chỉ là một hộp sữa và ít bánh quy, như thể tôi chủ yếu sống nhờ nước. Việc cho rằng không ăn thì không có sức khỏe chẳng qua do người ta tưởng như vậy, nhưng chỉ cần có độ căng nhất định thì vẫn rất khỏe. Ta có thể gom lại ăn một lần cũng được, không cần phải có khuôn thước cho mình bằng việc đề ra những quy tắc. Tiếc thay, bác sĩ thường nói này nói nọ về cái vỏ ngoài là cơ thể mà khó lòng đại khái. Bác sĩ trẻ lại có khuynh hướng bám theo sách vở, nghiêm khắc với người bệnh. Tuy nhiên, việc hạn chế người già “không được làm thế này”, “việc kia phải bỏ bớt” một cách nghiêm khắc chẳng bao lâu sau sẽ làm cho họ trở nên ỉu xìu, giảm hẳn cả chất lượng sống. Tôi từng là bác sĩ chính chăm sóc cụ Ogura Yuki, họa sĩ lão thành qua đời ở tuổi 105, mỗi tháng ghé một lần. Vốn cụ có chỉ số đường huyết rất cao, bác sĩ thường xuyên nhắc nhở: “Phải hạ chỉ số đường huyết” nên dần dà trông cụ không còn khỏe như trước, không buồn cầm cọ vẽ. Tôi được mời đến thay và đầu tiên tôi thưa với cụ rằng: “Không cần phải tiết chế quá đâu ạ. Thỉnh thoảng mời cụ dùng ít đồ ngọt”. Sau đó, cứ mỗi lần tôi đến thăm, cụ lại mời ít bánh kẹo. Chắc chắn cụ cũng dùng nên tôi cũng xin một chiếc và cụ nhấm nháp một chiếc. Và chỉ như thế là cụ hài lòng. Chỉ số đường huyết vẫn cao nhưng cụ bắt đầu cầm cọ vẽ trở lại sau một thời gian tưởng chừng đã gác bút. Đó chính là sống với cảm giác khỏe mạnh. Tôi không nhắc nhở quá nhiều về chỉ số đường huyết của cụ. Người ta quen với câu ngạn ngữ: “Một tinh thần minh mẫn trong một cơ thể tráng kiện”, nhưng tôi tìm hiểu và thấy rằng đó là lời cầu nguyện của thi sĩ Juvenal (50 – 130) “Xin cho tinh thần khỏe mạnh đến trú ngụ nơi thân thể tráng kiện của con”. Có thể có được cơ thể tráng kiện nhưng tinh thần khỏe mạnh thì không dễ có. Tinh thần khỏe mạnh rất khó có được. Điều cần ghi nhớ là ý nghĩa căn bản nằm ở “tinh thần kiện khang”, hay linh hồn, hơn là cơ thể. Quá trình lão hóa làm cơ thể suy yếu, nỗi bất hạnh đến với căn bệnh vô phương chữa trị; nhưng dù như vậy chúng ta phải hướng đến lối sống “khỏe mạnh dẫu có khiếm khuyết”. Chương 2 Sống trường thọ 1. GIÀ KHÔNG PHẢI LÀ SUY NHƯỢC MÀ LÀ CHÍN MUỒI Hãnh diện trở thành “người già thời đại mới” ở tuổi 75 Mùa thu năm 2000, tôi khởi xướng phong trào “Người già Thời đại Mới”. Ở thời điểm đó, người ta ước tính đến năm 2020, cứ bốn người Nhật sẽ có một người trên 65 tuổi. Tỷ lệ già hóa bùng phát này chưa từng có tiền lệ trên thế giới. Ở đây cần nêu rõ là phong trào “Người già Thời đại Mới” không phải là cuộc vận động nhằm mục đích kêu gọi bảo vệ quyền lợi của người cao tuổi, cũng không đòi hỏi phải chăm sóc họ chu đáo hơn trước kia. Phong trào này nhằm mục đích vận động để thực hiện những việc không phải là người già thì không phù hợp, những việc chỉ có người già mới có thể làm được, hoàn thành sứ mệnh của người già bằng chính đôi tay của họ. Nhật Bản là một quốc gia giàu có. Người dân Nhật có tuổi thọ cao nhất thế giới. Nếu mọi người an phận với những điều đó rồi chây ì không làm gì cả thì tương lai Nhật Bản sẽ đi về đâu? Chỉ nghĩ đến điều đó thôi cũng đủ khiến tôi phải rùng mình. Chỉ có những người già mới có thể thay đổi quỹ đạo của con đường tương lai ấy. Chính vì vậy mà tôi muốn lôi kéo nhiều người già cũng thực hiện một cuộc vận động lớn. Điều kiện phù hợp để được gọi là “người già thời đại mới” là phải từ 75 tuổi trở lên, có sức khỏe thể chất, tinh thần tốt. Thêm vào đó, đây phải là những con người có mong muốn thông qua công việc, hoạt động tình nguyện để đóng góp năng lực bản thân cho xã hội hoặc đang tìm kiếm cơ hội để đóng góp, hoặc là người muốn tiếp tục làm việc sau tuổi hưu. Những người còn rất khỏe nhưng chỉ muốn ở nhà để con cháu, gia đình chăm sóc sẽ không là đối tượng của “người già thời đại mới”. Xã hội hiện nay đang xem những người trên 65 tuổi là “người cao tuổi” nhưng trong mắt tôi thì những người này vẫn còn “trẻ” và đương nhiên là “khỏe”. Phải tập hợp trí tuệ cuộc sống, sức mạnh của những người đã trên 75 tuổi nhưng vẫn khỏe khoắn. Quý vị nào muốn đứng vào hàng ngũ này nhưng chưa đến độ tuổi xin mời tiếp tục giữ gìn sức khỏe đợi đến tuổi 75! Chấp nhận vai phản diện để rạch ròi yêu ghét Những người trên tuổi 75 hiện nay ắt hẳn ở thời 20 tuổi thì nam giới tòng quân ra trận, nữ giới ở lại hậu phương quán xuyến gia đình, cùng sống qua thời Chiến tranh Thế giới thứ hai. Trước khi những trải nghiệm đó thực sự “trở thành lịch sử”, chúng ta cần phải thuật lại sự thật về cuộc chiến cho thế hệ sau. Đó chính là sứ mệnh, là nghĩa vụ mà chúng ta phải gánh vác. Từ trước đến nay, chúng ta cũng đã nhiều lần kể lại, nhưng nếu chỉ nói về những điều đó như là những “trải nghiệm quá khứ” thì không đạt yêu cầu. Điều thực sự muốn nói sẽ không được chuyển tải đến người nghe. Câu chuyện chỉ thực sự có ý nghĩa nếu nó được kể liền mạch từ chiến tranh, thời hậu chiến khó khăn cực độ đến sự sinh tồn để có ngày hôm nay. Không được để xảy ra chiến tranh lần nữa. Tuy nhiên, ngay trong lỗi lầm tham chiến đó, những người già chúng ta cũng nhận được nhiều bài học. Cũng chính chúng ta mới là những người thực tế cảm nhận và so sánh được khoảng cách một trời một vực giữa thời hậu chiến thiếu thốn và sự phồn thịnh ngày nay. Đó chính là trí tuệ sống. Chỉ những người già mới có thể gióng lên hồi chuông cảnh tỉnh cho xã hội hôm nay về việc chỉ lo chạy theo sự giàu có vật chất mà đánh mất luôn cả năng lực phân biệt cái gì hay cái gì dở. Nếu chúng ta làm ngay thì vẫn còn kịp. Dù có bị người khác nhăn mặt chau mày, chúng ta cũng phải khôi phục những nét văn hóa đẹp của Nhật Bản, những tập quán tốt của làng quê, hoặc kiên quyết bảo vệ những điều cần phải bảo vệ. Tôi ước mong mọi người có khí thế sẵn sàng nhân rộng nét đẹp văn hóa của chúng ta ra khắp thế giới. Ví dụ như nét văn hóa trong việc con cái chăm sóc cha mẹ là điều tôi cho rằng người Nhật Bản có thể tự hào với người nước khác. Đó cũng là nét đẹp trong mối quan hệ cha mẹ – con cái so với ý hướng muốn giải quyết tất cả bằng tiền bạc của chính phủ như hiện nay. Tất nhiên những việc đó tạo ra gánh nặng không nhỏ. Khi sự gánh vác dồn hết lên một ai đó thì điều đó là một vấn đề, nhưng nếu việc con cái chăm sóc cha mẹ già là niềm vui từ cả hai phía thì tại sao gia đình lại không thể chăm sóc cha mẹ già nhỉ? Nhiều người già nhận ra điều này nhưng im lặng. Sự né tránh này không nên có. Ít nhất cũng phải biết kiềm chế, không phát tán văn hóa lệch lạc ra bên ngoài Nhật Bản có những nét văn hóa đáng tự hào nhưng cũng có những vấn đề như quan hệ gia đình đang gần như đổ vỡ hoàn toàn, quan hệ giữa các thành viên trong gia đình rất mờ nhạt. Sự vắng bóng người cha, đôi khi là cả cha lẫn mẹ, trong bữa cơm gia đình được bào chữa bằng lý do bất khả kháng là “vì công việc” nhưng liệu như thế mãi có ổn không? Vai trò không ai ưa vì bị ghét do nói thẳng sẽ được giao cho “người già thời đại mới”. Chúng ta hãy đóng góp những bí quyết để thay đổi. Nếu không thể sửa được ngay thì ít ra chúng ta cũng ngăn không cho mang những thứ xấu, dở ra khỏi Nhật Bản. Đó là đạo đức tối thiểu cần phải có. Có những quốc gia rầm rộ phong trào cấm thuốc lá nhưng lại xuất khẩu thuốc lá ồ ạt. Đầu này thì bảo vệ sức khỏe người trẻ ở xứ họ, đầu kia thì bóp chết tương lai của giới trẻ nước khác. Liệu Nhật Bản có thể nói rằng chúng ta không làm điều gì ích kỷ tương tự như thế không? Chúng ta không để những văn hóa lệch lạc của Nhật Bản lọt ra bên ngoài, và ngược lại cật lực ngăn chặn không để bị áp đặt những kiểu văn hóa xấu, dở. Tôi ước mong Nhật Bản có được khả năng tự tiết chế như vậy. Tôi tin rằng nếu sức mạnh vừa đề cập lan tỏa rộng khắp trên thế giới thì chiến tranh sẽ không còn có thể xảy ra. Sức khỏe con người thời hậu chiến nghèo đói, thiếu ăn vẫn không tệ Thời hậu chiến đói nghèo, thiếu ăn vẫn không làm sức khỏe người ta xấu đi. Thời bấy giờ đường cũng không có, muối cũng không đủ, không thuốc lá, không rượu bia nhưng chính sinh hoạt thiếu thốn đó lại là sự may mắn đối với sức khỏe. Những người trên 75 tuổi hiện nay vẫn còn khỏe mạnh bởi từng bị buộc phải ăn uống kham khổ lúc trẻ và khi xã hội giàu có hơn vẫn không chạy theo việc ăn uống quá đà. Kết quả là họ tránh được nguy cơ mắc phải những “bệnh do thói quen sinh hoạt” như cao huyết áp, đột quỵ, bệnh tim, đái tháo đường, bệnh gan, ung thư phổi,… Sống thọ và khỏe là kết quả của sự tích lũy từ thời trẻ. Những người trẻ ăn uống thỏa thích như ngày nay khó lòng sống thọ mà vẫn khỏe như lớp người chúng tôi. Ngay cả với sự trợ giúp của y học hiện đại thì vẫn có khối người sống thọ nhưng nằm liệt giường. Ăn ít là điều kiện cơ bản của sức khỏe. Người già thời đại mới là bằng chứng sống của điều đó và lối sống của những người già kiểu mới này có thể trở thành kiểu mẫu cho thế hệ trẻ. Hãm đà tiện nghi và giàu có của xã hội Người già chúng tôi biết cả những sinh hoạt thời khó khăn, khác với thế hệ trẻ ngày nay chỉ biết đến lối sống xa xỉ. Điểm mạnh của chúng tôi là biết được sự giàu có vật chất, tiện nghi, trình độ cao không luôn luôn là điều hay. Có cần phải di chuyển với tốc độ âm thanh để rút ngắn khoảng 2 đến 3 giờ bay cho mỗi chuyến từ Nhật đến New York vốn mất khoảng 12 giờ đồng hồ bằng máy bay thường hay không? Tôi e rằng có hại nhiều hơn là có lợi. Văn minh vật chất rất dễ phá hỏng tâm hồn con người. Hãm đà tiện nghi và giàu có vật chất quá mức của xã hội cũng là một việc nữa của người già thời đại mới. Đây là lúc thực hành lối sống như nhà thơ Williams Wordsworth (1770 – 1850) đã nói: “Sống giản dị, chí cao quý”. Chúng ta hãy cho những người trẻ nhìn thấy sức mạnh của người già. Với khí thế đó, chúng ta hoàn toàn có thể bắt đầu những việc mới cùng với tuổi già. Có giả thuyết cho rằng con người suốt một đời chỉ dùng đến một phần ba bộ não nên ta lại càng phải vận dụng bộ não nhiều hơn nữa. Tôi nay ở tuổi 90 nhưng vẫn còn đang tiếp tục làm việc, hoàn toàn không có ý chịu kém người trẻ về năng lực sáng tạo lẫn năng lực hành động. Quý vị ở tuổi 75 vẫn còn tới 15 năm để đến được tuổi 90 như tôi. Gần đây, người ta có vẻ e ngại, cho rằng từ “người già” nghe không hay nên thay bằng từ “người cao tuổi”, nhưng cá nhân tôi lại muốn được gọi là “người già”. Hơn thế nữa, tôi muốn được gọi là “người già thời đại mới”. “Cụ già”, “bô lão” vốn là từ dùng để chỉ đối tượng được kính trọng. Chúng ta hãy trở thành những người già được giới trẻ ao ước noi gương. Đã đến lúc bản thân người già phải hành động để lấy lại sự kính trọng xã hội dành cho mình. 2. TUỔI TÁC KHÔNG PHẢI ĐỂ PHÂN HƠN KÉM MÀ ĐỂ KHIÊM TỐN, TẬN HƯỞNG Ý VỊ Lời khuyên (không giống lời khuyên của bác sĩ) cho người đang sợ bệnh ung thư Hơn 20 năm về trước, lần ấy tôi đứng bên bờ sông Ishikari trong bão tuyết, cố tìm lời động viên một người quen: “Anh hãy thử làm điều gì đó, vẽ tranh chẳng hạn”. “Tranh với ảnh cái gì?”, anh ấy cao giọng khi nghe lời khuyên đường đột của tôi. Tôi cố thuyết phục: “Chắc anh có ấn tượng xấu vì không hợp với người thầy dạy vẽ thôi ấy mà…”. Nghe vậy, anh ra vẻ trầm ngâm như cố nhớ chuyện gì đó: “Ừ thì…”. Thành thực mà nói thì trong mắt tôi lúc ấy, cả cái dáng đứng cạnh tôi của anh cũng toát ra vẻ gì đó vụng về. Từ hồi trẻ anh đã phát huy được tài năng kinh doanh, thời điểm diễn ra câu chuyện ấy anh ở tầm 65 tuổi, kém tôi vài tuổi. Hồi ấy, anh đang có vài dự án lớn muốn thực hiện thì bị phát hiện ung thư, điều trị đến ba lần nên không còn tâm trí bắt tay vào việc gì. Tâm lý sợ ung thư tái phát quá mạnh mẽ nên dù tôi không khuyến khích, anh cũng tự sắp xếp thời gian để đến tầm soát ung thư tại bệnh viện quốc tế Sei Luca rất nhiều lần dẫu công việc rất bận rộn. Tôi lo mọi việc sẽ xấu hơn nữa nếu cứ để yên như thế nên đã đến thăm anh vào mùa đông ở Hokkaido vì chợt nhớ anh ấy có lần nói: “Phong cảnh sông Ishikari mùa đông rất đẹp”. Với tư cách là bác sĩ điều trị chính, tôi có thể hứa hẹn về việc chăm sóc sức khỏe để làm nhẹ nỗi lo tái phát ung thư cho anh nhưng lại thấy thương anh nếu cứ để anh phải sống với nỗi sợ căn bệnh tái phát. Tôi muốn giúp anh lấy lại sức sống vì lúc ấy anh không những muốn từ bỏ công việc kinh doanh mà còn mất cả niềm vui trong cuộc sống thường ngày. Bản thân tôi vốn là một người rất nghiêm túc nhưng giá như lúc ấy có người khác ở cạnh nghe được chắc cũng sẽ ngạc nhiên với lời đề nghị rất lạc đề như đã kể ở trên. Vậy mà mười năm sau, anh ấy có tranh đoạt giải, mở hẳn một cuộc triển lãm cá nhân ở Ginza. Chắc có lẽ anh ấy cũng không có tâm trí để nghe lời tôi mà đi học vẽ tranh ngay sau khi nghe lời khuyên. Có thể anh cũng đã bao lần dừng tay cọ để nghiêng đầu hoài nghi: “Sao mình lại làm việc này nhỉ?”. Tuy vậy, bằng việc tự dấn thân vào một lĩnh vực hoàn toàn mới mẻ, anh đã mạnh mẽ hơn, đã tìm thấy cuộc sống mới của mình. Ta có thể tưởng tượng rằng cùng với mỗi bức tranh anh vẽ, nỗi lo về căn bệnh lại lùi xa thêm một ít. Hiện nay, ở tuổi ngoài 80, hàng ngày anh vẫn vừa tiếp tục công việc kinh doanh, vừa siêng năng vẽ tranh. Tài năng luôn chờ ngày khai mở Anh bạn kể trên được chính tài năng của bản thân mang lại cơ hội sống. Có lẽ chính anh cũng không dự đoán được mình sẽ phát hiện thấy một bản thân mới, xuất hiện vào lúc mình đã đi qua quá nửa đời người. Tôi luôn nghĩ rằng tài năng của một người là vô hạn, chỉ là đang ngủ yên trong con người đó, chờ thời gian thích hợp để khai mở. Tuy vậy, chúng ta luôn đánh giá thấp khả năng của mình, không đụng đến quá nửa sức mạnh của bản thân, không cho sức mạnh ấy được phát huy. Người ta thường ví von rằng tài năng giống như những hạt giống không gặp được mảnh đất phù hợp nên không thể nảy mầm, không thể đơm hoa kết trái. Chất lượng của hạt giống cũng quan trọng nhưng có thứ còn cần hơn cả giống tốt – môi trường để nó phát triển. Điều kiện kinh tế khá giả, môi trường giáo dục tốt, thân thể đau yếu hay tuổi già là những yếu tố môi trường bên ngoài chúng ta khó thay đổi; nhưng môi trường bên trong, tức là trạng thái tâm hồn thì chúng ta có thể nỗ lực để cải thiện. Nếu ta có tâm thế sẵn sàng để nắm bắt cơ hội thì ta hoàn toàn có đủ khả năng làm cho tài năng của mình phát triển nở rộ. Cuộc sống tiếp diễn cho tới khoảnh khắc trước khi chết Luôn có “ý thức đương nhiệm”, ý thức mình đang công tác, là điều quan trọng. Người đi làm hay người ở nhà chăm con bận bịu đến mấy rồi cũng sẽ có lúc không còn làm những việc ấy nữa, nhưng con người từ lúc sinh ra cho đến trước khi trút hơi thở cuối cùng thì vẫn luôn “đang sống”. Ý thức về việc đang sống ấy là điều tối thiểu phải có. “Đang sống” nghĩa là sống ở ngay “thời khắc hiện tại”, là đặt cược toàn bộ sự sinh tồn của bản thân. Điều này không liên quan đến sự khác biệt giới tính hay chênh lệch tuổi tác. Trong xã hội Mỹ, tương tự như việc không phân biệt nam nữ, người ta cũng không phân biệt tuổi tác. Tất cả hồ sơ xin việc không có mục điền ngày tháng năm sinh. Giáo sư Đại học Harvard không có tuổi nghỉ hưu. Nhìn vào đó, ta phải thừa nhận rằng họ đã trưởng thành về mặt tinh thần hơn người Nhật rất nhiều. Triết gia Martin Buber (1878 – 1965) kể lại rằng ông đã rất kinh ngạc, sửng sốt pha lẫn cảm giác sảng khoái khi đang tâm sự với một giáo sư cao tuổi thì được vị này cho biết là: “Kể từ nay tôi sẽ thay đổi toàn bộ tư duy của mình, nhìn nhận tất cả với cái nhìn mới”. Tại thời khắc đó, Martin Buber đã tiếp xúc với chân lý rằng: “Nếu già đi mà người ta vẫn không quên đi ý nghĩa thực sự của khởi đầu thì đó là sự tỏa sáng”. Tôi nghĩ rằng chừng nào chúng ta còn sống, chúng ta càng phải có ham muốn có được những niềm vui mới. Đó chính là quá trình già đi nhưng vẫn phơi phới thanh xuân. Bao nhiêu tuổi vẫn không quên khởi đầu Tôi không hề muốn hạ thấp mục tiêu chỉ vì lý do tuổi tác. Tài năng vô hạn tiềm ẩn trong mỗi người chúng ta hàng ngày vẫn ở đó, chờ đợi cơ hội được khơi gợi. Tôi không muốn chấm dứt đời mình sau những lần lạc lối, không nhận thấy cơ hội phát triển tài năng của chính mình. Những cơ hội ấy không chỉ toàn những điều mang lại niềm vui mà còn có cả những thử thách. Quan trọng là ta có dám quả cảm đương đầu với chúng không. Khi chấp nhận thử thách trong một lĩnh vực chưa biết, chúng ta cần cả sự dũng cảm và sự quyết đoán – như khi thực hiện cú nhảy từ trên cao xuống. Có thể khi nghĩ đến thể lực và khí lực ở thời điểm nhảy so với thời trẻ hơn, cùng một độ cao, ta có thể cảm thấy dường như nó cao hơn khiến cho ta chùn bước. Vào những lúc như thế, ta chỉ còn biết tin vào bản thân mình. Dù ta có già, có bệnh tật, có bị người khác chỉ trích thì “tôi” phải mạnh mẽ để động viên “tôi” bước về hướng tốt đã chọn. Đấy không phải là ngoan cố mà là linh hoạt trong cuộc sống. Cũng có những việc chúng ta tin vào bản thân, chấp nhận thử thách và thất bại. Ngay cả trong trường hợp đó thì hành động dũng cảm để đặt cược vào cơ hội cũng mang ý nghĩa to lớn. Điều đó hoàn toàn không vô ích và cũng không phải là sự thụt lùi. Vết tích của việc tích cực sống sẽ trở thành quá khứ có ý nghĩa sâu sắc. Hãy nhớ “quá khứ” nhắc đến ở đây không phải là những gì đã trôi qua và biến mất mà là quá khứ còn đọng lại mãi. Mỗi ngày đều sống hết mình, sống mạnh mẽ Sự kết nối từng khoảnh khắc hình thành một ngày, một năm, một đời. Giả sử hôm nay ta sống y hệt như ngày hôm qua ta đã sống thì ngày hôm qua ấy cũng chỉ đến một lần, và ngày hôm nay cũng chỉ có một. Nếu mỗi một ngày đều chỉ có một như thế mà ta sợ thất bại, co cụm không làm gì cả thì đáng tiếc lắm thay. Như chiếc tên lửa đẩy phi thuyền bay vào không gian, cứ mỗi lần tách một phần ra khỏi thân chính lại thay đổi quỹ đạo, sao chúng ta lại không thay đổi tư duy ở mỗi cột mốc cuộc đời để khởi đầu cái mới? Cuộc đời tôi đến nay cũng đã có nhiều cột mốc. Mười năm trước, trong lần đưa ra kế hoạch tái phát triển bệnh viện quốc tế Sei Luca với số tiền nằm ngoài mọi dự đoán là 120 tỷ yên, xét cho cùng đấy cũng là một bước ngoặt. Có người cho rằng đó là một kế hoạch liều lĩnh, nhưng tôi thấy thành quả thu được rất xứng đáng. Cũng không nhất thiết phải giới hạn lĩnh vực công việc. Thời điểm gần tuổi nghỉ hưu hoặc khi việc nuôi dưỡng con nhỏ đã ổn định là những thời điểm tốt để bước vào những thế giới chưa từng biết đến. Kể từ lúc đó, chúng ta có dư thời gian để thử sức. Có thể sau 5 năm hoặc 10 năm, tài năng của chúng ta sẽ bắt đầu nở hoa. Chúng ta hãy sống hết mình mỗi ngày với sự chờ mong rộn ràng trong tim. 3. CÓ ĐƯỢC SỰ GẶP GỠ THÚ VỊ CHÍNH LÀ TÀI NĂNG CỦA BẠN Người trẻ cho rằng sống lâu là phiền phức “Các trò muốn sống đến năm bao nhiêu tuổi?” Đây là câu hỏi mười năm nay tôi đặt ra cho các bạn sinh viên mới trong buổi tựu trường ở Đại học Điều dưỡng Sei Luca. Mười năm trước, tuổi thọ trung bình của nữ giới Nhật Bản được ghi nhận ở mức trên 80 tuổi, nhưng đáng kinh ngạc là phần lớn câu trả lời lại là: “Khoảng 50 tuổi ạ”. Vẫn câu hỏi này, hàng năm chỉ có một, hai trường hợp trả lời: “Hơn 80 tuổi”, và thường thì xung quanh có tiếng cười ra vẻ châm biếm: “Ôi, thích sống đến già thế cơ à?”. Các bạn sinh viên hẳn còn chưa đến 20 tuổi nên việc họ không hình dung được mình ra sao ở tuổi già và về cái chết là chuyện không có gì khó hiểu. Tuy nhiên, chúng ta có thể đoán được lý do họ không muốn sống thọ nằm ở chỗ những người già mà họ từng chứng kiến chẳng có tí gì hấp dẫn, thú vị. Nếu được thấy những cụ bà sống hoạt bát vui vẻ, sinh động chẳng kém gì các thiếu nữ đôi mươi thì chắc hẳn câu trả lời sẽ khác. Ước mong sao chúng ta trở thành những điển hình để các bạn trẻ phải ao ước trở thành cụ già như thế. Người già chúng ta phải sống sao để có thể truyền đạt thông điệp đến với những người trẻ rằng đời người không chỉ có giá trị lúc còn trẻ mà còn có giá trị lúc đã già và chín muồi. Tìm kiếm và học hỏi từ mẫu hình sống lý tưởng Đức Phật đã dạy về con đường thoát khỏi bốn cái khổ lớn nhất đời người – sinh, lão, bệnh, tử – nhưng nếu cả cuộc đời này ta phải dò dẫm đường đi với bốn sự khổ ấy vây quanh thì thật là khó khăn. Rất may là chúng ta có thể tìm thấy vô số hình mẫu sống lý tưởng đã có trong quá khứ. Những tấm gương đó đã từng sống, già và chết đi, để lại rất nhiều gợi ý cho chúng ta tham khảo. Hình mẫu lý tưởng cũng tựa như tia sáng chiếu soi trong màn đêm mịt mù, chỉ cần lóe lên cũng đủ soi rọi cho chúng ta dễ dàng tiến bước. Tôi luôn khuyên người trẻ từ chính kinh nghiệm của mình rằng: “Hãy tìm kiếm những hình mẫu cụ thể mà bạn muốn trở thành khi bạn ở tuổi 30, tuổi 40 và luôn trăn trở, cố gắng để bắt kịp, vượt qua được những hình mẫu đó”. Trong hành trình dài của cuộc đời, có những lúc chúng ta đứng trước ngã rẽ, băn khoăn không biết đi hướng nào hoặc có những lúc chúng ta chậm bước vì phải mang đầy ưu tư, lo lắng. Những lúc ấy, nếu chúng ta biết rõ mục tiêu bản thân muốn đạt được thì chúng ta sẽ cảm thấy mình được khích lệ, được an ủi, được giúp sức hoặc tìm thấy được những gợi ý để giải quyết vấn đề. Thật là đáng buồn nếu ở tuổi 50 mà ta không tìm thấy hình mẫu lý tưởng nào để phấn đấu noi theo. Hình mẫu lý tưởng của tôi là bác sĩ William Osler (1849 – 1919). Tôi “gặp” được vị thầy của đời mình ở nửa sau của tuổi 30, không lâu sau khi Chiến tranh Thế giới thứ hai kết thúc. Lúc này, vị thầy của tôi đã qua đời từ lâu nên “gặp” ở đây là cảm giác rung động khi đọc được một cuốn sách tập hợp các bài giảng của ông. Từ đó đến nay, vị thầy này luôn ở trong tim tôi và tôi vẫn thường tự hỏi: “Nếu là bác sĩ Osler, không biết ông còn cố gắng gấp bao nhiêu lần mình nữa nhỉ?”. Bác sĩ William Osler là một người đọc nhiều sách và cuốn sách ông chọn gối đầu giường là cuốn Religio Medici của nhà thần học người Anh Sir Thomas Browne (1605 – 1682). Do ảnh hưởng từ bác sĩ William Osler, tôi cũng đã tìm đọc cuốn vừa kể và từ đó tiếp xúc sâu hơn với tác phẩm của Platon (427 – 347 TCN) và Aristotle (384 – 322 TCN), là những triết gia có tầm ảnh hưởng lớn đến tư tưởng của Sir Thomas Browne. Bác sĩ Osler đã “dẫn” tôi đến với Sir Thomas Browne và ông này lại “chỉ” cho tôi tìm được Platon và Aristotle. Từ hình mẫu này đến hình mẫu khác, tôi như được đưa đi để gặp gỡ các vị. Ở bất kỳ thời nào thì con người cũng có thể học hỏi được từ nhau. Chính vì thế, tôi luôn tự nhắc nhở mình không được thỏa mãn với việc lặp lại đúng những bước đi của tiền nhân. Tôi luôn muốn vươn tầm nhìn đến những góc mới mẻ hơn những gì hình mẫu của tôi đã nhìn thấy, muốn mình phải diễn tả được những gì chỉ có tài năng và năng lực của riêng bản thân mới có thể, tìm kiếm những hình mẫu, tiến xa hơn một vài bước vào thế giới mới, đạt nhiều hơn gấp một vài lần những gì hình mẫu quá khứ đã làm được. Không sợ hãi, thích thú chờ những cuộc gặp gỡ tình cờ Mẫu hình lý tưởng sẽ không tự hiện ra nếu chúng ta ở yên một chỗ chờ đợi. Tự thân chúng ta phải tìm kiếm. Nếu có thể, chúng ta không nhất thiết phải giới hạn sự tìm kiếm trong khuôn khổ những người đồng cảnh ngộ, nghề nghiệp mà nên vạch lối tiến vào những thế giới khác. Ví dụ, nhà toán học tìm đến nói chuyện với nhà triết học, giao lưu với nhà văn, nghệ sĩ và trong câu chuyện trao đổi giữa đôi bên, nhà toán học có thể đột nhiên tìm thấy những gợi ý để có thể ứng dụng vào nghiên cứu của mình. Nếu chúng ta rời khỏi vị trí thường ngày của mình, có thể chúng ta sẽ thấy cảnh trí trước mắt thay đổi, những bế tắc được khai thông, tiến nhanh hơn về phía trước. Nếu chúng ta sẵn sàng, vui vẻ đón nhận sự tình cờ thì có thể những sáng kiến sẽ đến như vận may. Điều này quả thực là trải nghiệm của chính tôi trong nhiều năm. Cái tài trong sự phát hiện tình cờ như thế trong tiếng Anh gọi là “serendipity”, bắt nguồn từ một câu chuyện kể về ba chàng hoàng tử xứ Serendip (nay thuộc Sri Lanka) luôn tìm kiếm một cái gì đó và tình cờ phát hiện một thứ thú vị khác với thứ mình đang tìm. Từ “serendipity” này khá phổ biến ở châu Âu. Qua đó, chúng ta cũng có thể thấy được rằng người châu Âu đã hiểu rất rõ về bản chất của phát hiện mới nằm ở chỗ chân lý thường được tìm thấy một cách tình cờ. Nghĩa là thay vì ôm đầu vắt óc suy nghĩ ở bàn làm việc, tốt hơn chúng ta nên thư giãn, thoải mái. Chiêm nghiệm một chút chúng ta cũng sẽ thấy cuộc sống hàng ngày đầy ắp những bất ngờ. Để có thể bắt lấy một thoáng tình cờ và biến nó thành cuộc gặp gỡ thay đổi cuộc đời thì chúng ta phải làm cho cảm biến của con tim trở nên nhạy bén, luôn thư thả đón nhận những cuộc gặp gỡ mới. Nếu chúng ta chuyên tâm tìm kiếm mẫu hình lý tưởng cho cuộc sống của mình bất kể ở độ tuổi nào thì mỗi ngày trong cuộc sống chúng ta đều có độ căng. Với tâm thế ấy, bạn sẽ làm rung động một người nào đó và họ sẽ xem bạn là mẫu hình lý tưởng của đời họ. Tôi không muốn bị nghe những người trẻ nói rằng họ chỉ cần sống đến 50 tuổi là đủ. Chương 3 Nương nhau cùng sống 1. CON NGƯỜI VỐN YẾU ĐUỐI NÊN HÃY NƯƠNG NHAU MÀ SỐNG Bất hạnh của người bệnh không phải bởi mắc bệnh ung thư mà bởi không tỏ bày được nỗi lo Trước khi viết những dòng này, tôi vừa thăm một phòng bệnh trong khu chăm sóc cuối đời. Chỉ trong vòng 30 phút nhưng nét mặt căng thẳng của người bệnh đã dần dần giãn ra. Các bác sĩ và y sinh thực tập có mặt ở đó có lẽ cũng thoáng giật mình khi nhận ra thay đổi ấy. Với bệnh nhân 75 tuổi này, tôi cũng chỉ làm như mọi lần là ngồi xuống bên cạnh giường cho vừa với tầm nhìn của bà, nắm tay và lắng nghe bà tâm sự. Chỉ có thế nhưng trong chốc lát bà từ chỗ hít thở khó khăn vì ung thư phổi nặng đã có thể trao đổi thoải mái với tôi và trong suốt thời gian đó hơi thở không hề có vẻ khó nhọc, thậm chí còn hơi mỉm cười, vì cuối cùng thì bà cũng đã có người nghe mình trải lòng. Khi tôi hỏi: “Bà thấy điều gì khó chịu nhất?”, thì bà đáp: “Đó chính là khi trong lòng có nhiều lo lắng, bất an, muốn có người chia sẻ mà tôi lại không thể nói được với ai, không có người nào lắng nghe tôi nên tôi đành phải chịu đựng một mình”. Bà vừa được chuyển đến khu chăm sóc cuối đời của bệnh viện quốc tế Sei Luca hôm trước, nhưng thực ra nửa năm trước đã được một bệnh viện khác chẩn đoán mắc ung thư phổi, mà bà không hề biết ung thư là căn bệnh như thế nào. Bà e ngại cả việc yêu cầu bác sĩ giải thích, chỉ biết rằng có lẽ mình không còn sống được bao lâu nữa. Có lẽ chỉ bác sĩ của bà hiểu thông báo bệnh tình ở mức nghiêm trọng, nhưng rõ ràng là giữa hai bên không có sự giao tiếp chi tiết. Căn bệnh của bà đã ở mức không còn phương pháp nào có thể cứu chữa. Căn cứ vào bệnh trạng thì có lẽ cũng chỉ sống thêm chừng một tháng nữa. Tuy vậy, tôi cho rằng vai trò của bác sĩ và điều dưỡng không chấm dứt ở đây, mà chính từ thời điểm này trở đi mới thực sự là lúc cần đến tố chất của người làm công tác y tế, bởi vì đối tượng của y tế không phải là “bệnh” mà là “con người”. Xuất phát điểm của điều trị là xoa dịu bằng đôi tay ấm áp Điều trị xuất phát từ việc thăm hỏi người bệnh, nhưng không phải hễ thấy người bệnh có vẻ đau đớn thì lại hỏi: “Đau ở xương bả vai hay đau ở xương đòn?”, thay vào đó nên hỏi: “Có phải đang đau ở chỗ này không? Hay là chỗ này? À, chỗ này, đúng không?”. Vừa hỏi vừa dùng tay chạm nhẹ nhàng lên người bệnh. Từ lòng bàn tay, bác sĩ có thể “nghe” được cơ thể người bệnh “cất tiếng”, tư thế khi tiếp xúc và ánh mắt có thể chuyển tải ý nghĩ. Không chỉ dựa vào ngôn từ mà phải sử dụng hết tất cả các giác quan. Tôi nghĩ đây là sự giao tiếp cần có trong điều trị chứ không chỉ đơn thuần là trao đổi thông tin. Bác sĩ phải làm sao có được đôi tay như đôi tay kỳ diệu của người mẹ. Chúng ta chắc còn nhớ những kỷ niệm thời thơ ấu khi bị sốt, chỉ cần mẹ đặt tay lên trán là cảm thấy cơn sốt như giảm đi, chỉ cần đôi tay mẹ chạm vào xoa nhẹ là cơn đau quặn bụng như dịu đi mấy phần. Xuất phát của điều trị chính là “xoa dịu bằng đôi tay”. Năng lực giao tiếp cũng phải cảm thụ từ điểm này. Bác sĩ William Osler mà tôi luôn ngưỡng mộ đã nói: “Y học là một nghệ thuật đặt trên nền tảng khoa học”[7]. “Science” được dịch là “khoa học”; “art” là “tài khéo”, nghĩa là ta phải tiếp xúc, phải tiếp cận với từng người bệnh như thế nào cho khéo léo. Khoa học đánh giá bệnh tật bằng cái nhìn tỉnh táo, khách quan; nhưng nghệ thuật, hay tài khéo, ở đây là chạm vào tâm hồn người bệnh bằng sự cảm nhận vi tế. Y khoa có thể đã hết cách khả thi nhưng nghệ thuật vẫn còn có thể thi triển cho đến phút cuối của người bệnh. Điều trị vốn dĩ phải gồm đủ cả hai mặt vừa nêu, nhưng ngày nay không thể phủ nhận việc điều trị đang rơi vào tình trạng dựa hết vào kỹ thuật. Làm thế nào để tiếp xúc với từng người bệnh, làm sao có thể nghe được tâm tư hiện tại của người ấy từ quan điểm sống, trải nghiệm của họ trong quá khứ và trân trọng điều đó? Nhiều năm qua, tôi luôn nhấn mạnh rằng các bác sĩ và điều dưỡng lâm sàng không thể thiếu được khả năng giao tiếp có thể chạm đến tâm hồn người bệnh. Những trải nghiệm buồn làm người ta trở nên dịu dàng Giao tiếp chạm đến tâm hồn không phải hễ nói là làm được ngay. Đó không phải là những kỹ thuật khớp nhịp bằng hình thức. Đầu thế kỷ XX, Florence Nightingale (1820 – 1910) đã nói với các học viên điều dưỡng về tầm quan trọng của sự cảm nhận tinh tế bởi bà biết sự có mặt hoặc thiếu vắng tinh tế ảnh hưởng rất lớn đến khả năng giao tiếp. Bà nói: “Kể cả khi bạn chưa có con nhỏ thì bạn vẫn phải làm thế nào để đồng cảm được với nỗi đau mất con như thể mình vừa mất chính đứa con của mình. Nếu bạn không có được sự cảm nhận tinh tế như thế, bạn nên bỏ nghề điều dưỡng”. Quả là lời nhắc nhở hết sức nghiêm khắc. Dường như bà cho rằng cảm nhận tinh tế là tố chất di truyền, không thể rèn tập mà có, nhưng tôi tin rằng tố chất con người có thể nuôi dưỡng được trong môi trường thích hợp. Có người kém tinh tế so với người khác nhưng không ai là không có sự tinh tế ở một mức độ nào đó, nên nếu biết chăm chút sẽ trở nên nhạy bén. Đáng buồn ở chỗ không có thời đại nào lại khó nuôi dưỡng sự tinh tế như thời nay. Khi con người quen với sự xa xỉ và tiện lợi thì sự tinh tế ngày càng mờ nhạt. Nỗi đau của người khác cứ mãi là nỗi đau của người khác. Nếu có cảm thương một chút nào đó thì rồi người ta cũng quên ngay sau đó. Không hiểu người ta đã để quên sự biết ơn đối với cuộc sống ở nơi nào. Nói cho cùng thì cách hữu hiệu nhất để giáo dục sự tinh tế chính là bản thân hãy nếm trải những trải nghiệm rơi nước mắt. Sẽ không có được sự tinh tế nếu chỉ dựa vào thực tại ảo. Sự tinh tế sẽ tỷ lệ thuận với kinh nghiệm sống. Nếu ta không có những trải nghiệm như bệnh nặng hay chứng kiến cái chết của những người thân gần gũi nhất thì ít ra cũng phải nỗ lực tiếp xúc với nhiều người khác; nghe, nhìn, học hỏi từ những kinh nghiệm của người khác ở cự ly gần với sự hình dung mạnh mẽ nhất để có thể thâm nhập vào sâu trong tâm tưởng của người đó. Chúng ta nên đưa trẻ nhỏ đi thăm viếng người bệnh hoặc dự lễ truy điệu, lễ tang. Những trải nghiệm này sẽ giúp trẻ hình thành sự tinh tế trong tâm hồn. Qua những trải nghiệm ấy, trẻ sẽ dần dần học biết được nên làm gì nói gì, nhìn bằng ánh mắt ra sao và vào thời điểm nào thì chạm được đến tâm hồn người khác. Kỹ năng giao tiếp là món quà được trao ban cho con người Năm lên 10, tôi bị viêm thận nên không được phép ra ngoài chơi và nhờ đó có cơ hội tiếp xúc với đàn dương cầm. Kể từ đó, âm nhạc mang đến cho tôi niềm an ủi và năng lượng sống. Với ước mong chia sẻ năng lượng tích cực của âm nhạc đến với người bệnh, trong suốt 15 năm qua, tôi đã tiến hành trị liệu bằng âm nhạc, tránh bớt việc dùng thuốc. Tôi đã từng kinh ngạc khi thấy hiệu quả to lớn và êm ái của phương pháp trị liệu này đối với trẻ tự kỷ, các bệnh nhân rối loạn thần kinh nặng và những người cận kề cái chết. Như những giai điệu tuyệt vời trong thoáng chốc làm tươi mới những tâm hồn khô cằn, chúng ta cũng sẽ học tập được rất nhiều từ sự chuyển hóa rất tự nhiên đó trong lúc giao lưu tình cảm với người khác. Nếu ta ở một mình mà vẫn không thấy cô độc, dù nghèo nhưng vẫn không thấy buồn lo, dù phải đối mặt với cái chết nhưng tâm hồn vẫn an lạc thì chính khi ấy trong lòng ta, ở một góc nào đó, có sự xác tín về sự tâm giao với con người, hoặc ta biết những khoảnh khắc tim ta vui vì dao động cùng nhịp thở với vạn vật trên thế giới này. Đây chính là kỹ năng giao tiếp chỉ loài người mới có, và điều này quả thật là gạch nối với trái tim đang sống của người bệnh. 2. CON NGƯỜI VÀ XÃ HỘI SẼ KHÔNG THỂ TRƯỞNG THÀNH NẾU CHỈ TỤ HỌP BẦY ĐÀN Sự khác biệt trong cách giáo dục trẻ em ở Nhật và Mỹ Mùa thu năm trước, tôi đến diễn thuyết ở Boston và trọ lại ở nhà hai gia đình người Mỹ, vì thế tôi được dịp chứng kiến cách họ giáo dục con cái. Ở gia đình đầu tiên, trong suốt thời gian dùng bữa tối, hai đứa trẻ trong nhà ấy luôn ngồi ở phía sau, đóng vai trò phục vụ. Không đợi tôi lên tiếng nhờ, hũ muối tôi cần sẽ được đưa ngay đến rất đúng lúc, nhanh và khớp vị trí. Quả thật là sự phục vụ tận tình, chu đáo. Nhờ có hai đứa trẻ phục vụ, hai vợ chồng chủ nhà không cần phải rời khỏi bàn để làm bất cứ việc gì, thoải mái ngồi ở vị trí chủ nhà, dùng bữa và nói chuyện rất vui vẻ. Hai đứa trẻ trong nhà mỗi lần có khách đến lại đóng vai trò phục vụ. Thông qua đó, các cháu học được phong cách tiếp khách, phép lịch sự, trực tiếp tai nghe mắt thấy cách nói chuyện sao cho duyên dáng, không thất lễ với khách. Gia đình thứ hai, có một cậu con trai vừa học xong bốn năm đại cương, chuẩn bị vào khoa Y. Tôi đã rất thán phục khi nghe nói cậu sẽ vay tiền để trang trải học phí. Ở Mỹ, thông thường các sinh viên vào trường Y, trường Luật và trường Thần học, tương đương với chương trình cao học ở Nhật, sẽ tự trang trải học phí. Nghe vậy, tôi đã rất ngạc nhiên. Tôi có người bạn ở Nhật mua xe ô tô thưởng cho hai cậu con trai khi chúng đỗ vào Y khoa! Riêng với cậu con trai đỗ vào trường công lập, học phí rẻ hơn trường tư thì cha mẹ còn bảo: “Học phí trường con rẻ hơn nên nếu con muốn thì có thể mua xe nhập từ nước ngoài cũng được!”. Triết gia Pháp Jean – Jacques Rousseau (1712 – 1778) từng nói: “Muốn trẻ mau hư hỏng thì cứ việc cho chúng tất cả những thứ chúng muốn!”. Và theo đó thì ta có thể đoán được tương lai của trẻ em Nhật Bản. Hàng ngày, trẻ đi học thêm lớp tối, về đến nhà chỉ kịp nói một vài câu vô thưởng vô phạt. Người lớn trong nhà cứ nơm nớp lo làm sao để trẻ không phật ý! Chính thái độ thiếu tự tin đó của người lớn làm cho thái độ không coi ai ra gì của trẻ con trở nên tệ hơn. Để giáo dục trẻ trở thành những người thực sự trưởng thành thì đôi khi chúng ta cần dấn thân, không để trẻ vùng vằng nói không nói có, nhưng tôi không hiểu cha mẹ Nhật Bản ngày nay suy nghĩ gì khi dạy con nữa. “Có người này, người kia” chính là sức mạnh của xã hội Người lớn túm tụm với người lớn. Trẻ con xúm xít với trẻ con. Người già tập hợp với người già. Có người thấy ngay cả nhóm họp với người cùng trang lứa cũng mệt mỏi nên phần lớn thời gian chỉ ở một mình. Đây là tình trạng phổ biến hiện nay ở Nhật Bản. Người ta chia ra thành nhiều nhóm theo tuổi tác, giới tính, vai trò xã hội một cách rõ rệt và không có sự giao lưu với nhau, không có sự tiếp xúc khác tầng lớp, không quan tâm. Ai nấy chỉ lo giữ lấy sự thoải mái cho riêng mình. Thái độ thấy rõ rệt là “không muốn phiền toái”, “mong đừng có sóng gió”. Tuy nhiên, năng lượng giúp cho xã hội trưởng thành lại chính là ở chỗ trong xã hội có người già người trẻ, có nam có nữ đan xen với nhau. Chính là ở chỗ có nhiều tính chất khác nhau cùng tồn tại mà văn hóa loài người mới chín muồi và được kế thừa. Nếu con người chỉ tụ tập mang tính bầy đàn thì không bao giờ xã hội có thể phát triển được và không bao giờ có đủ năng lượng để khai mở tương lai. Nhảy vào lĩnh vực người trẻ quan tâm Tôi không muốn nghe trẻ con nói: “Ôi, có nói cho lắm thì mấy ông bà già cũng chẳng hiểu. Nói lắm chỉ phí thời gian thôi”. Tôi muốn làm gì đó để xóa mờ khoảng cách thế hệ. Vậy nếu chúng ta thử nhảy vào tìm hiểu lĩnh vực mà trẻ nhỏ và thanh thiếu niên đang yêu thích thì sao nhỉ? Người lớn có thể phá bỏ vách ngăn, thẳng thắn hơn không? Việc nhìn người trẻ bằng ánh mắt lạnh lùng, ra vẻ giữ thể diện người lớn thật là nông cạn. 2.500 năm trước, Platon đã từng nói với người già rằng: “Hãy đi đến những nơi người trẻ hoạt động, nhảy múa và vui chơi; hãy tìm niềm vui bằng việc ngắm nhìn những người trẻ với cơ thể đẹp đẽ và dẻo dai của họ, thứ mà các người không còn nữa; hãy nhớ lại mình đã đẹp và đáng yêu nhường nào lúc còn thanh xuân!”. Và ông tiếp lời: “Hãy tán thưởng những người trẻ nào mang lại nhiều niềm vui đến với nhiều người già nhất qua những hoạt động ấy”. Việc người già so sánh về nét đẹp hình thể đã mất đi hoặc buồn vì không còn nhiệt huyết như người trẻ thì không mang lại lợi ích gì. Việc cố tình ngoảnh mặt làm ngơ cũng chẳng tự nhiên. Với việc khen ngợi người trẻ một cách chân thành, người già có thể làm hồi sinh tâm hồn mình như những ngày còn trẻ. Đó chính là bí quyết để trẻ mãi. Ngay lúc viết những dòng này, tôi vẫn đang phân tâm vì trận bóng đá truyền hình trực tiếp, nhập tâm đến mức chân cũng đá gió, làm theo động tác đánh đầu cùng những cầu thủ đang nỗ lực ghi bàn. Thế rồi ngày mai tôi cũng sẽ rất vui khi bàn về kết quả trận bóng hôm nay với các bạn trẻ. Trí tuệ nếu không truyền lại sẽ mục nát Điều cần làm là tận dụng mọi cơ hội để gặp gỡ người trẻ; và quan trọng là trong những lần gặp gỡ ấy, người già nên khéo léo truyền lại, chia sẻ trí tuệ (mà nếu không có bề dày cuộc sống sẽ không tích lũy được) cho người trẻ. Thế giới ngày nay tràn ngập thông tin, có thể thu thập được từ nhiều phía, nhưng trí tuệ thì không thể có được nếu chúng ta không trực tiếp đúc kết. Trí tuệ nằm sâu bên trong mỗi người qua kinh nghiệm sống của người đó. Tri thức có phong phú đến đâu chăng nữa thì xã hội cũng không thể phát triển chỉ với tri thức, vì nhất thiết phải có trí tuệ để sử dụng tri thức đúng đắn cho mục đích tốt. Thiền sư Suzuki Daisetsu (1870 – 1966) sống nhiều năm ở Mỹ và tôi là bác sĩ chăm sóc chính cho ông trong sáu năm cuối đời từ thời điểm ông 90 tuổi đến lúc lâm chung. Thiền sư trở về Nhật Bản từ những năm giữa độ tuổi 80, cùng về có cô thư ký tên là Okamura Mieko ở độ tuổi ngoài 20, người Nhật thế hệ thứ hai sinh trưởng ở Mỹ. Một ngày nọ, thiền sư nói với cô rằng: “Này cháu, cháu phải sống thọ đấy nhé. Có những việc nếu không sống đến tuổi 90 thì không hiểu được đâu”. Thật chí lý! Cứ mỗi năm thêm tuổi tôi lại càng thêm thấm thía, đồng ý với lời nói ấy, nhưng cô Okamura với độ tuổi trẻ trung thế kia mà cũng đã cảm nhận sâu sắc câu nói, vì cô hàng ngày nghe lời thiền sư dạy, là chứng nhân của không gian có sự hiện hữu của thiền sư, trực nhận triết lý qua cuộc sống của thiền sư. Ở chiều ngược lại, tôi nghĩ có lẽ thiền sư cũng nhận được năng lượng từ người trẻ bên cạnh. Thật tuyệt vời làm sao khi có thể nói với người trẻ về tinh thần đã được bồi đắp trong suốt cuộc đời mình! Ai rồi cũng sẽ có lúc phải rời xa công việc nhưng không được đánh mất mối liên kết với thế hệ trẻ. Mong tất cả sẽ nói nhiều hơn nữa với những người trẻ, tích cực cùng sống, cùng vui với người trẻ. Chắc chắn chúng ta sẽ thụ hưởng được năng lượng tràn trề từ người trẻ. Tôi có thể khẳng định điều này, vì bản thân tôi luôn được khen là “trẻ trung” bởi tôi luôn tiếp xúc với nhiều người trẻ. Tất nhiên, hẳn là có quý độc giả cũng đã nhận thấy, để có thể giao kết được với người trẻ, chúng ta cũng cần phải có sự nỗ lực thầm lặng. Ở sân bay hoặc nhà ga, tôi có mang theo hành lý nặng cũng không những không sử dụng thang cuốn, thang trượt mà còn cố bước đi nhanh hơn. Đôi khi lên bậc thang, tôi bước hai bậc một. Tất nhiên, không được cử động quá sức và đột ngột. Đôi khi tôi được các sinh viên Đại học Điều dưỡng mời đi câu lạc bộ disco ở khu phố Roppongi. Thú thật, tôi có thoáng lo âu khi nghĩ rằng trong trường hợp có sự cố, liệu mình có kịp thoát thân từ một nơi chật hẹp và tối như thế này không, nhưng vẫn giấu thoáng lo ấy dưới khuôn mặt tươi cười. 3. GIA ĐÌNH KHÔNG PHẢI ĐỂ NÓI CÓ HAY KHÔNG MÀ LÀ ĐỂ CHĂM SÓC ÂN CẦN Xã hội không thoải mái vì đánh mất hơi ấm tình người và quan hệ tiếp xúc gần gũi Tôi không có ý nói ngày xưa tốt hơn bây giờ nhưng rõ ràng là sự thoải mái trong không gian sống và tinh thần của xã hội thiếu thốn một thời rất khác so với xã hội vật chất phong phú như ngày nay. Trong thế giới hiện tại, nếu xét từ góc độ nhanh chóng, giàu có và hiệu quả thì quả là chúng ta đã có được kết quả không thể chê được, sau những năm tháng miệt mài theo đuổi. Tuy nhiên, nếu nói đến sự thoải mái thì tôi e rằng thế giới ngày nay quá khô cứng. Chúng ta không còn cảm nhận được hơi ấm, nhịp thở của con người, không còn cảm nhận được sự cọ xát, thiếu vắng sự xúc chạm. Trước đây, khi leo núi, ta vẫn thường thấy cảnh người khỏe hơn hỏi han, chìa tay kéo hoặc đẩy phía sau lưng, giúp đỡ những người đi chậm hơn, nhưng ngày nay người ta đã có cáp treo chuyên chở. Máy móc dần dần thay thế bàn tay con người trong nhiều việc. Đúng là mọi thứ trở nên tiện lợi hơn rất nhiều nhưng đổi lại, người ta dần dần xa rời việc tiếp xúc với nhau. Tuy nhiên, đến nay, người ta bắt đầu nhận ra rằng vật chất tuy ngày càng giàu có nhưng tâm hồn không cảm thấy mãn nguyện. Người ta thấy những chuyện đáng tiếc xảy ra ngay cạnh mình khi những đứa trẻ mới mười mấy tuổi vốn rất trầm tính đột nhiên trở nên hung hãn. Đáng buồn thay khi chúng ta phải trả những giá quá đắt để hiểu được thứ chúng ta đánh mất quan trọng đến dường nào. Tuy vậy, đây cũng là cơ hội để thức tỉnh. Đây chính là lúc chúng ta đứng trước ngã rẽ để biết rằng liệu ta có học được bài học từ quá khứ hay không. Không thể xóa lỗi lầm đã phạm trong quá khứ nhưng luôn có thể làm lại từ đầu Tiếp xúc, giao tiếp (communication) là những từ nghe rất nhẹ nhàng, ấm áp. “Communication” vốn có nghĩa là “có những điểm chung”, “chia sẻ” trong tiếng Latin. Từ gốc ấy, người ta hình dung trong mối quan hệ có “dòng máu nóng chạy qua” – như giao tiếp tâm hồn, cảm thông, gắn kết hơn là cụm từ phái sinh khô khan vẫn thường thấy như kiểu “truyền đạt thông tin”. Hoàn toàn có thể hiểu được tại sao người ta lại bám víu vào sự mềm mại và ấm áp do từ ngữ ấy mang lại, nhưng việc tìm lại thứ mình đã từng vứt bỏ không dễ dàng như vậy. Nếu có tìm lại được đi nữa thì câu hỏi vẫn còn phải trả lời là liệu có thể dùng lại được hay không. Tại sao chúng ta vứt bỏ sự tiếp xúc? Một trong những lý do là tránh phiền phức. Cái gọi là phiền phức ấy có lẽ bây giờ cũng không khác. Có lẽ là ở thời đại giàu vật chất như hiện nay thì sự rối rắm trong quan hệ con người càng tăng thêm. Chúng ta cần phải chuẩn bị tinh thần cho điều đó. Tôi cho rằng ảo tưởng cháy bỏng và sự hấp tấp trong việc mong đợi hiệu quả tức thời sẽ chỉ kéo theo những hậu quả không thể khắc phục được. Chúng ta cần phải khôn ngoan hơn sau khi lãnh thương tích. Nếu không làm được điều đó thì có nghĩa là chúng ta chưa trưởng thành. Ở thời đại nào thì cuộc sống cũng có những khó khăn nhất định Có lẽ khoảng 20 đến 30 năm qua chúng ta đã có những nhầm lẫn rất tai hại. Kinh tế phát triển hơn, việc áp dụng thông tin và kỹ thuật rất nhuần nhuyễn đã làm cho con người cảm thấy mình đã mạnh lên rất nhiều. Chúng ta có được những thứ mình muốn và không cần phải vắt óc suy nghĩ, chỉ cần theo đúng các sách hướng dẫn có đầy rẫy là chúng ta hoàn toàn có thể vượt qua khó khăn trong cuộc sống. Do đó, con người bắt đầu có sự ảo tưởng rất lớn rằng mình đã từng sống một mình cho tới giờ phút này và sẽ có thể tiếp tục sống một mình mà không gặp khó khăn gì. Tuy nhiên, dù ở thời đại nào đi nữa, chúng ta không thể sống mà không có mối liên hệ giữa con người với con người. Con người vốn dĩ là một động vật yếu ớt. Khó khăn trong cuộc sống là mệnh đề không thay đổi mặc cho vật chất giàu có đến đâu. Chính vì vậy mà con người chúng ta phải kề vai sát cánh hỗ trợ nhau để cùng sinh tồn cho đến ngày nay. Quan hệ con người rất phức tạp và chúng ta đã chung sống đến nay cùng với những va chạm, thỏa hiệp. Con người đã học cách để giao hảo với nhau qua vô số những xung đột, cọ xát và cả những kinh nghiệm được xoa dịu tâm hồn. Không có người nào bẩm sinh đã có kỹ năng giao tiếp. Nơi chúng ta thường xuyên học hỏi nhất và học hỏi sớm nhất về những quy tắc đối nhân xử thế, thỏa ước sinh hoạt trong xã hội, đạo đức chính là “gia đình”. Vậy mà hiện nay ta thấy có rất nhiều trẻ em bơ vơ, không nơi nương tựa. Nếu không quan tâm, gia đình sẽ nguội lạnh So với thời ba thế hệ trong gia đình cùng chung sống dưới một mái nhà thì quan hệ con người trong “gia đình hạt nhân”[8] rất đơn giản. Số trẻ em trong mỗi gia đình cũng giảm dần theo năm tháng. Thêm vào đó, người cha thường xuyên vắng nhà do bận bịu công tác. Không hiếm những trường hợp cả cha lẫn mẹ đều vắng nhà. Mỗi thành viên hoạt động phân tán tùy theo lịch riêng của mình. Trong những trường hợp như vậy thì khi nào, ở đâu và bằng cách nào trẻ em có thể học được về quy tắc giao tiếp với con người và kỹ năng sống? Người lớn biết về những khoảng cách hữu hình ấy nhưng vờ như không thấy, tránh né va chạm và tránh né cả việc tiếp xúc nghiêm túc với trẻ. Trong gia đình hiện nay, chỉ có thể thấy nổi lên hai đối tượng là “bản thân” và “vật lạ” – những gì không phải là “bản thân”. Giữa cha mẹ và con cái, anh chị em, vợ chồng không có những suy nghĩ chung. Người ta biện hộ cho điều đó bằng lập luận rằng chỉ cần hình thức gọi là gia đình là đã đủ, cần gì phải miễn cưỡng có những suy nghĩ chung với những người vốn khác bản thân mình về tuổi tác, quan niệm về giá trị. “Vật lạ” không có liên quan gì đến mình, đôi khi lại là trở ngại. Rất khó chịu. Rất chướng mắt. Vì vậy, cần phải dẹp cho khuất mắt. Chính những suy nghĩ như thế đã bị đẩy đến cao trào là hành vi giết người. Người ta giết người một cách rất hờ hững như thể lấy tay đập một con muỗi bay vo ve làm họ bực mình. Những người ích kỷ xem mình là trung tâm tăng lên rất nhiều, chỉ ưu tiên cho cảm giác thoải mái của riêng mình. Gia đình theo dạng tập hợp những “vật lạ” như vừa nêu không có gì hay ho. Cần phải tôn trọng điểm khác biệt của nhau, tìm lại những suy nghĩ chung. Tôi cho rằng nếu không thể phục hồi được sự giao tiếp trong gia đình, chúng ta không thể nào khôi phục được hơi ấm xã hội. Không có giải pháp nhanh nào cho vấn đề vừa nêu. Chúng ta cần theo lộ trình cần mẫn mỗi ngày tích góp một ít. Với thói quen đó, chúng ta sẽ nuôi dưỡng sự tinh tế để có thể lôi cuốn được tâm hồn của “người khác” về với bản thân. Cần phải mở rộng cõi lòng để cùng vui, cùng đau, nói khác hơn là biết độ lượng với vui buồn của người khác. Chừng nào chúng ta còn tránh né vì ngại sự phiền toái trong quan hệ với con người, chúng ta vẫn chưa thể trưởng thành. Tất nhiên, nếu tránh né, chúng ta cũng không thể trải nghiệm được sự rung động của trái tim từ sự tiếp xúc với con người. Tôi nghĩ đây là tổn thất lớn nhất với đời người vốn chỉ có một lần. Trước hết là phải yêu bản thân Không có hướng dẫn từng bước nào về cách giao tiếp cảm động lòng người, nhưng nếu được phép đưa ra một lời khuyên thì tôi xin được nói rằng: “Hãy yêu mến bản thân mình”. Không phải là chúng ta nuông chiều bản thân mà là phải nhìn rõ bản thân. Chúng ta phải yêu bản thân mình. Người không yêu bản thân chắc chắn không thể yêu người khác. Hẳn mọi người đều đã chọn được cho mình tấm gương nào đó trong cuộc đời, trong xã hội và soi mình vào đấy. Với “bản thân ở bên ngoài”, khi thể hiện mình ra ngoài xã hội, người ta thường hay khoe mẽ, ưỡn ngực, vươn vai. Đến lúc con cái trưởng thành rồi, người ta mới dần dần thoát khỏi sự giả vờ nhập vai ấy. Đó chính là cơ hội tốt để hướng tia nhìn đến “bản thân bên trong”. Chúng ta không nhìn mình trong gương nữa mà quan sát bản thân bằng chính đôi mắt của mình. Chúng ta đón nhận tất cả, kể cả những điều mình ghét nơi bản thân. Chúng ta sẽ tìm hạt giống tốt bên trong bấy lâu nay chưa nảy mầm để chăm sóc nó với sự hiền từ, yêu thương. Chương 4 Sống sôi nổi 1. Ở ĐỘ TUỔI NÀO TA CŨNG CÓ THỂ THAY ĐỔI LỐI SỐNG Cuộc đời là thói quen Nếu nói vắn tắt thì cuộc đời là thói quen. Triết gia Hy Lạp cổ đại Aristotle (384 – 322 TCN) nói rằng: “Thói quen là những hoạt động lặp đi lặp lại”, và thói quen sẽ hình thành nhân cách, cá tính của con người. Những người sớm ý thức được thói quen của bản thân sẽ thành công lớn trong đời, những kẻ coi thường thói quen của bản thân sẽ kết thúc cuộc đời mình một cách vô vị. Thói quen được hình thành qua sự tích lũy theo năm tháng nên nếu ta biến nó thành hoạt động học hỏi thì sẽ không còn cảm thấy chán nản hay mệt mỏi. Việc còn lại phải làm là để cho cơ thể mình ngấm dần những thói quen tốt. Loài chim không thể thay đổi cách bay cố hữu của chúng. Động vật khác không thể thay đổi cách thức bẩm sinh của chúng trong việc trườn, bò, chạy, nhảy. Chỉ có con người là có thể thay đổi lối sống của mình. Con người làm được điều đó bởi ngay từ ban đầu ta đã biết đời sống của mình một ngày nào đó sẽ chấm dứt. Chỉ con người mới có năng lực đặc biệt để tư duy xem mình nên sống như thế nào với cuộc đời hữu hạn của mình. Nhà phân tâm học Erik Erikson (1902 – 1994) đã từng phát biểu rằng: “Tiến trình phát triển của con người song hành với con đường tiến đến cái chết”. Thật đáng quý biết bao khi cùng với năm tháng, cơ thể ngày càng suy yếu đi nhưng tâm hồn ta vẫn có thể tiếp tục tìm tòi ý nghĩa cuộc sống và tiến lên phía trước. Ngay từ hôm nay, hãy xem lại cách ăn uống, hoạt động, làm việc và ngủ nghỉ Nghĩa vụ của chúng ta là phải bảo vệ cơ thể – lớp vỏ chứa sinh mệnh của mình, tức phải sống khỏe mạnh. Từ sau khi xã hội phát triển phồn thịnh hơn, những bệnh tật mà người Nhật mắc phải cũng thay đổi. Những căn bệnh có nguyên nhân từ môi trường sinh hoạt kém vệ sinh và cuộc sống quá vất vả như lao phổi dần biến mất. Thay vào đó, quá nửa những căn bệnh phổ biến người ta thường mắc phải là huyết áp cao, xơ cứng động mạch, đột quỵ, bệnh tim, ung thư. Cho tới cách đây ít năm thì người ta vẫn gọi những bệnh này là nhóm “bệnh của người lớn tuổi” do tỷ lệ phát bệnh nhiều ở độ tuổi chớm già, nhưng từ hơn 20 năm trước tôi đã đề nghị gọi đây là những “bệnh do thói quen sinh hoạt”. Lý do là những căn bệnh này thực chất bén rễ từ thói quen sinh hoạt của người bệnh từ thời trẻ. Y học phát hiện hiện tượng xơ cứng động mạch bắt đầu từ lứa tuổi đôi mươi trở đi. Chính bản thân chúng ta, chứ không ai khác, làm cho mình mắc bệnh. Ta tạo bệnh cho chính bản thân ta. Nếu ta xem lại và thay đổi cách ăn uống, món ưa thích, vận động, làm việc, nghỉ ngơi và cách chúng ta sinh hoạt thường ngày thì chúng ta có thể suốt đời không mắc phải những căn bệnh vừa kể. Việc phải tốn phí cho những căn bệnh lẽ ra không mắc phải là tổn thất rất lớn. Cơ bản vẫn là chính ta phải giữ gìn sức khỏe của mình. Đừng giao phó cho bác sĩ hoặc bất kỳ ai khác. Cảnh giác với sự quá đà Hàng ngày chúng ta dùng bữa, tốn thời gian và tiền bạc cho bữa ăn. Chúng ta cần ăn để duy trì cuộc sống. Thói quen ăn uống ảnh hưởng rất lớn đến cơ thể. Nếu ta sử dụng hết, không lãng phí năng lượng nạp vào qua ăn uống thì đó là điều không gì tốt bằng. Cơ thể con người thực ra có cơ chế rất tuyệt vời. Máy móc cũ đi sẽ tiêu hao nhiên liệu nhiều hơn nhưng cơ thể người thì ngược lại, người lớn tuổi chỉ cần ít năng lượng là đủ. Việc cung cấp cho cơ thể quá nhiều năng lượng ở thời trẻ có thể không gây ra vấn đề gì nhưng đến khi có tuổi thì năng lượng thừa sẽ trở thành gánh nặng cho cơ thể. Mỗi ngày tôi nạp khoảng 1.300 kcal, chỉ bằng phân nửa một người trẻ. Đây là lượng vừa đủ. Nhịp độ làm việc và thời gian ngủ 5 tiếng đồng hồ mỗi ngày, hoàn toàn không khác so với thời 30 tuổi nhưng lượng thức ăn thì giảm đi. Khi tập trung làm việc, tôi không cảm thấy khát, cũng không cảm thấy đói. Có khi tôi quên cả ăn, nhưng kể cả có quên thì cũng không gặp vấn đề gì. Khi đã có tuổi, không cần phải bám vào con số ngày ba bữa ăn. Khi đã nắm được lượng vừa đủ cho cơ thể của mình, chúng ta có thể tự do dùng bữa khi mình muốn cho phù hợp với nhịp sinh hoạt. Tốt nhất là không thừa. Tôi ăn ít nhưng sử dụng hết năng lượng đã nạp, không để thừa. Người thời nay rất kém trong việc điều tiết cho đúng mực. Người ta thường ăn quá no, uống quá nhiều, nạp quá nhiều muối, quá nhiều đường, quá nhiều mỡ, hút thuốc quá nhiều,… Chính thói quen ăn uống quá đà này gây ra bệnh. Trong cuốn sách về thuật dưỡng sinh Youseikun, Kaibara Ekiken 300 năm trước đã từng viết là: “Ăn lưng lửng bụng”[9]. Bí quyết để chúng ta sống khỏe mạnh đã được người xưa thể hiện qua câu chữ và phong cách sống như thế. Chúng ta cần khiêm tốn đón nhận những bí quyết ấy. Sử dụng cơ thể liên tục không ngưng nghỉ, không gián đoạn Cùng với tuổi tác, cơ thể và đầu óc sẽ lão hóa, nhưng dù không tránh được sự lão hóa đó, chúng ta vẫn có thể không làm cho cơ thể và đầu óc của mình bị hỏng đi, bằng cách sử dụng cơ thể hàng ngày, liên tục không ngưng nghỉ, không gián đoạn. Cơ thể chúng ta có khả năng vừa hoạt động, vừa điều chỉnh để phục hồi. Để có được sức khỏe, không thể thiếu thói quen tốt. Không được lần lữa với suy nghĩ kiểu một ngày nào đó ta sẽ tập thói quen tốt, mà phải hành động ngay hôm nay. Sức khỏe là kết quả của hành động. Sức khỏe chỉ có được qua những hoạt động thực tiễn. Chúng ta mắc phải sai lầm là ngay cả sức khỏe của bản thân cũng gởi gắm cho y học, là ngành vốn đặt tiêu điểm ở công tác khám, chữa bệnh. Rõ ràng là sức khỏe chỉ có được từ hoạt động thực tiễn trong sinh hoạt thường ngày. Vâng, cần phải làm ngay! 2. HÃY ĐỂ NIỀM VUI SINH RA TỪ SỰ CHO ĐI HƠN LÀ NGỒI SỢ MẤT MÁT Người Nhật không biết “cho và nhận” Có một giám đốc doanh nghiệp Mỹ không hề quen biết đến xin gặp tôi. Tôi đồng ý tiếp, trong đầu đang băn khoăn không biết cuộc gặp này nhằm mục đích gì thì vị giám đốc mở lời: “Tôi định bắt đầu làm ăn ở Tokyo. Công việc chưa biết có thuận lợi hay không nhưng nếu có lợi nhuận thì tôi xin trích 1% lợi nhuận đó để đóng góp cho bệnh viện của bác sĩ”. Không đợi đến lúc đã có dư tiền rồi mới thực hiện, vị giám đốc công ty này ngay khi vừa quyết định đến đầu tư khởi nghiệp ở nước khác đã hứa rằng tương lai mình sẽ đóng góp. Ở Mỹ có nhiều doanh nhân như vậy. Đây chính là điểm mà người ta gọi là sự rộng rãi của người Mỹ. Nguyên Tổng Giám đốc Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) Halfdan Mahler[10] cách đây vài năm có trao đổi với tôi rằng: “Cho đến nay, cách Nhật Bản làm trên thế giới không phải là ‘cho và nhận’ mà là ‘lấy và cho’”. Quả thực, đóng góp cho quốc tế của Nhật Bản trước hết là chiếm lĩnh thị trường ở nước ngoài, sau đó trích một phần tiền từ lợi nhuận thu được để góp phần. Trước hết là phải “nhận” rồi sau đó mới “cho”. Thái độ ẩn sau cách hành xử này hàm ý rằng nếu không nhận được gì thì đừng bàn đến chuyện cho. Ở một quốc gia bình thản đối với việc cho đi như vậy thì không thể gặp được những nhân vật như vị giám đốc người Mỹ kể trên, nhưng gần đây cũng có những tin vui khiến tôi nghĩ rằng Nhật Bản cũng chưa đến nỗi vứt đi. Cách đây ít lâu, tôi thành lập cơ sở hỗ trợ chăm sóc tại nhà mang tên “The Fall of Freddie the Leaf”, dựa theo tác phẩm cùng tên bán chạy đến 900.000 bản của triết học gia người Mỹ Leo Buscaglia (1924 – 1998). Tác phẩm là một tập truyện tranh tôi rất yêu thích, nội dung kể cho người đọc hiểu thế nào là sự sống. Sau đó không bao lâu, công ty Toshiba EMI cho phát hành CD có nhạc phẩm piano được sáng tác theo mô típ của truyện tranh kể trên. Họ thông báo cho tôi biết cứ mỗi đĩa bán được họ sẽ trích một phần để đóng góp cho cơ sở cùng tên của tôi. Ngày nhận tin, tôi tràn đầy hy vọng khi thấy Nhật Bản đã thay đổi và cảm nhận có sự hy vọng ở tương lai với những điều tốt đẹp như vậy. Con người vốn yếu đuối và đó cũng là một dạng tài năng Hành vi cho đi mà không chờ được đáp trả trước đây rất phổ biến. Vào thời mà người Nhật Bản khiêm tốn hơn bây giờ, tức là thời mà người ta ý thức tốt hơn về sự yếu đuối của bản thân, họ đã sát cánh bên nhau, hỗ trợ nhau một cách rất tự nhiên. Cùng với việc đất nước ngày càng giàu có hơn về vật chất, người ta bắt đầu tự tin thái quá vào bản thân và xã hội thay đổi theo chiều hướng kỳ quặc hơn khi người ta bắt đầu nghĩ đến việc mua dịch vụ chỉ bằng cách trả tiền. Sinh hoạt đầy đủ hơn không có nghĩa là con người mạnh mẽ hơn. Y học có tiến bộ đến đâu chăng nữa cũng không thể chiến thắng được cái chết và sự yếu đuối của con người hoàn toàn không có gì thay đổi. Việc cho đi không cần phải có tài năng hay kỹ năng gì đặc biệt. Tôi cho rằng chỉ với sự yếu đuối bẩm sinh của con người, người ta có sẵn trong mình khả năng và năng lượng để nương tựa vào nhau, giúp đỡ lẫn nhau. Cho đi không phải là mất đi. Nó làm cho tâm hồn cảm thấy sung mãn hơn trước đó. Cũng như món ngon khi ăn quá nhiều khiến cho bụng ấm ách, khối tài sản phình quá to sẽ làm phát sinh mối lo; nhưng tâm hồn con người khi sung mãn sẽ khiến người ta luôn cảm thấy thoải mái, sảng khoái, giúp họ trực nhận được niềm vui sống. Tôi nghĩ đã đến lúc con người phải nhận thức lại về sự yếu đuối của mình để chọn lối sống nương tựa vào nhau. Ý thức thở ra hơn là hít vào, hít thở đúng cách mới sống tốt Tôi rất quan tâm đến việc hít thở. Stress bắt nguồn ở chỗ hơi thở của con người rất nông, nên tôi khuyến khích mọi người thở hít sâu vào. Chúng ta không cần phải theo hình thức và khẩu lệnh thở ra hít vào như kiểu đã biết trong các chương trình tập thể dục trên truyền hình. Hiệu quả nhất là cách thở bụng êm ái đặt trọng tâm ở hơi thở ra. Mấu chốt ở việc thở ra là tống hết khí thải trong phổi ra ngoài. Nếu chúng ta thở ra triệt để thì lồng ngực lúc này gần giống trạng thái của một buồng chân không nên khi chúng ta chấm dứt thở ra thì không khí bên ngoài sẽ tràn vào buồng phổi. Nếu chúng ta thở ra chưa hết, chưa đủ sâu thì chúng ta có cố gắng đến đâu cũng không thể đưa được khí sạch vào đầy buồng phổi. “Phép thở hai thì” mà Đức Phật Thích Ca dạy các đệ tử gồm có thở ra, ngưng một chút và lại tiếp tục thở ra. Như thế, chúng ta thấy thở ra đúng cách, chính là phép thở mang lại sức khỏe cho cơ thể. Tôi nghĩ rằng chúng ta có thể lấy phép thở đúng làm nguyên mẫu để áp dụng cho lối sống tốt. Nếu chúng ta chỉ chăm chăm vào việc nhận về cho mình, tiếc không cho người khác thì tâm hồn chúng ta không những không sung mãn mà ngược lại sẽ khô héo đi. Ham muốn sẽ kéo theo ham muốn và nguyện vọng vô hạn khiến con người luôn bị sự bất mãn đeo bám. Quy luật ở đời là cứ mãi ham muốn sẽ không bao giờ cảm thấy được đáp ứng đủ. Lớn tuổi như tôi lại càng hiểu điều đó hơn ai hết. Tiếng thở dài thật mạnh để tống hết thán khí ra ngoài thì rất tốt cho cơ thể. Tương tự như thế, để có được sức khỏe tâm hồn, cách tốt nhất là ta sử dụng năng lực của bản thân để giúp người khác. 3. CHỈ VỚI THIỆN CHÍ THÔI VẪN CHƯA ĐỦ ĐỂ THAM GIA HOẠT ĐỘNG TÌNH NGUYỆN Bệnh viện tự hào có 300 tình nguyện viên Ngay cạnh lối vào ở bệnh viện quốc tế Sei Luca thường có một tình nguyện viên của bệnh viện đứng đón. Khi đến khám, thăm bệnh hoặc tái khám thì người đầu tiên mà người đến bệnh viện gặp không phải là bác sĩ, điều dưỡng hay nhân viên lễ tân mà là tình nguyện viên bệnh viện. Đây là niềm tự hào của bệnh viện chúng tôi. Nếu có người đi lạc trong khuôn viên rộng của bệnh viện, chắc chắn họ sẽ được tình nguyện viên chỉ đường; có cả những tình nguyện viên tóm tắt tiểu sử bệnh lý, những mối lo lắng về sức khỏe và đau đớn để trình bày cho bác sĩ thay cho những người bệnh cao tuổi không thể nói năng mạch lạc do tình trạng bệnh, căng thẳng, lo lắng hoặc đang chịu đựng cơn đau. Những tình nguyện viên này hỗ trợ cho nhân viên y tế chúng tôi rất hiệu quả, chính xác và dung dị ở những chỗ chúng tôi có thể bỏ sót hoặc không kịp làm cho người bệnh vì quá bận rộn. Bệnh viện, tiếng Anh là “hospital”, cùng gốc với “hospitality” của ngành khách sạn, nhà hàng, vốn có nghĩa là “phục vụ chỗ ăn, nghỉ”. Do đó, không thể để bệnh viện trở thành một nơi lạnh lẽo, khó gần và đáng sợ. Những ai đã từng đến bệnh viện quốc tế Sei Luca mà cảm nhận được bầu không khí ấm áp nơi đây thì chắc chắn đó là nhờ công đóng góp của 300 tình nguyện viên luôn chăm chút cho từng hoạt động. Hoạt động tình nguyện ở bệnh viện chúng tôi được bắt đầu sau lời kêu gọi của tôi 30 năm trước, khi tôi điều hành với tư cách quyền giám đốc. Hiện nay, bệnh viện đã trở thành nơi có hoạt động tình nguyện sôi nổi nhất trong số các bệnh viện thuộc khu vực Kanto phía Đông Nhật Bản. Tuy nhiên, tôi mơ ước rằng ngày nào đó số tình nguyện viên tại bệnh viện quốc tế Sei Luca sẽ đạt ít nhất là 520 người, đuổi kịp với phong trào tình nguyện viên ở các bệnh viện Hoa Kỳ nơi số tình nguyện viên bằng với số giường bệnh. Tình nguyện viên phải mang lại được giá trị chuyên nghiệp Tình nguyện viên ở bệnh viện quốc tế Sei Luca không nhận thù lao nên hoạt động đó trực tiếp, gián tiếp giúp đỡ rất nhiều cho việc giảm bớt gánh nặng tài chính của bệnh viện, nhưng đó không phải là mục đích của việc kêu gọi tham gia công tác tình nguyện. Mục đích của chúng tôi là đào tạo những tình nguyện viên có năng lực, cho họ hoạt động để một ngày nào đó họ “rời tổ bay đi”. Xuất phát điểm của chúng tôi là mong muốn tạo ra một “sân chơi” để tình nguyện viên có thể phát huy bản lĩnh của mình. Nếu hoạt động của tình nguyện viên chỉ là làm những việc vặt vãnh để khắc phục tình trạng thiếu người thì như vậy không thể mang lại cho họ niềm vui. Nếu tổ chức hoạt động tình nguyện như thế, thì việc hoạt động không thể lan tỏa rộng là điều dễ hiểu. Phía kêu gọi hoạt động tình nguyện cần phải hiểu rõ tinh thần và tôn chỉ của hoạt động tình nguyện, không sử dụng tình nguyện viên đơn thuần là nguồn lực lao động mà phải có ý thức đào tạo họ cho xứng tầm. Ví dụ, tình nguyện viên ở bệnh viện chúng tôi xét từ góc nhìn của người bệnh thì họ cũng là những người bình thường như người bệnh nên việc trao đổi với họ dễ dàng, thoải mái hơn rất nhiều so với việc nói chuyện với các bác sĩ. Ấn tượng tạo ra nơi người bệnh như vậy là tốt, nhưng về mặt kỹ năng thì tôi cho rằng tình nguyện viên bệnh viện phải là những người mang lại những giá trị chuyên nghiệp chứ không được giống như những người nghiệp dư. Chính vì thế, yêu cầu đặt ra là tình nguyện viên phải học hỏi để trau dồi kỹ năng. Rất tiếc phải nói ngay là chỉ với lòng nhiệt huyết và thiện chí thì chưa đủ để làm công tác tình nguyện viên. Cần phải có sự tinh tế để cảm nhận được tâm hồn của người khác, năng lực quan sát để nắm bắt tình hình và có năng lực hành động quả cảm. Để hỗ trợ cho ý thức và nỗ lực thực hiện những điều vừa kể, cho đến nay tôi đã luôn cố gắng hết mức để tạo cơ hội giúp các tình nguyện viên học tập kỹ năng. Các bà, các cô tình nguyện viên làm công tác đo huyết áp ở bệnh viện do tôi đào tạo có kỹ năng không hề thua kém nhân viên y tế chuyên nghiệp. Hàng năm, tình nguyện viên đo huyết áp giảng giải cho các sinh viên điều dưỡng các yêu cầu cần nắm trong việc đo huyết áp một cách rất tinh gọn, dễ hiểu, đến cả các giáo sư y khoa đứng cạnh cũng phải ngạc nhiên. Họ cũng là những người đi khắp nơi trong nước để hướng dẫn thao tác đo huyết áp cho mọi người. Tác phong tự tin, cách hướng dẫn, truyền đạt được mài giũa qua các đợt tập huấn đó rất đĩnh đạc, tạo ra sự yên tâm. Nếu chúng ta khéo dùng tình nguyện viên với sự tôn trọng đúng mực thì họ trưởng thành cả về kỹ năng lẫn nhân cách. “Tối nay mẹ tham gia công tác tình nguyện, mẹ về muộn nhé!” Chỉ cần một ngày trong tuần cũng sẽ rất tốt nếu người mẹ có thể nói với con mình rằng: “Tối nay mẹ về muộn vì tham gia công tác tình nguyện, các con ăn cơm trước đi nhé”. Không chỉ là người mẹ mà có thể là người cha, người ông, người bà trong gia đình. Tất nhiên, việc lồng ghép hoạt động tình nguyện vào chương trình giáo dục ở nhà trường cũng rất tốt, nhưng tôi vẫn nghĩ đúng ra hoạt động tình nguyện nên là những gì gần gũi hơn mà mọi người vẫn thường thấy từ nếp sinh hoạt thường ngày của gia đình. Trẻ em lớn lên, noi theo tấm gương của cha mẹ, ông bà. Trẻ em chắc chắn sẽ quan sát và thấy mẹ mình mệt như thế nào sau một ngày dài làm việc, rồi lại tiếp tục với hoạt động tình nguyện, sau đó nhận ra khuôn mặt mẹ mình bừng sáng lạ lùng dù có mệt mỏi. Nếu chúng ta có thể cho trẻ thấy được những điều đó thì có lẽ chúng ta không còn cần phải nói thêm dông dài về hoạt động tình nguyện là như thế nào để thuyết phục trẻ cũng tham gia. Tôi nghĩ rằng thay vì dạy bằng cách nhồi nhét, chúng ta chỉ cần cho trẻ cơ hội để tự bản thân chúng tiếp thu một cách khéo léo, rồi trẻ sẽ tự đúc kết lấy mà không cảm thấy bị gượng ép. Sống có ý nghĩa là gắn ý nghĩa lên sự tồn tại của bản thân “Sống sôi nổi” gồm ba âm tiết. Mọi người đều muốn sống như cụm từ này. Trải nghiệm hoạt động tình nguyện là cơ hội tuyệt vời để phát hiện sự sôi nổi của bản thân. Sau tuổi hưu, tôi đã làm đủ mọi hoạt động tình nguyện trong suốt 25 năm qua. Ngoài chức vụ ở bệnh viện quốc tế Sei Luca, tôi còn kiêm nhiệm thêm chức vụ chủ tịch và hội trưởng của sáu đoàn thể khác, làm thêm công việc tình nguyện đi khám bệnh và đi giảng bài ở các nơi. Tôi yêu thích và vui vẻ với những công tác này nên không hề cảm thấy mệt nhọc cho dù lịch có dày đặc đến đâu. Hoạt động tình nguyện đã trở thành lối sống của tôi. Sống sao cho có ích với người khác, tức là sự tồn tại của bản thân mình được phát huy – không có khoảnh khắc nào cảm nhận được mình đang sống mạnh mẽ hơn thế. Nửa sau của cuộc đời là giai đoạn ta trả lại cho xã hội những kiến thức, cảm nhận, thể lực mà ta đã được nhận trước đó. Chính ta phải tìm kiếm nơi phát huy bản thân mình. Tôi luôn hình dung quang cảnh Diêm Vương cầm một cái cân đứng ở cửa vào địa ngục cất tiếng hỏi người vừa chết rằng: “Nhà ngươi đã sử dụng thọ mệnh của mình cho bản thân hay cho người khác?”. Nếu cán cân lệch về phía “sử dụng cho bản thân” thì Diêm Vương sẽ cất tiếng: “Nhà ngươi không thể lên thiên đường”. Tôi muốn là người tư duy, cảm nhận và làm việc cho đến sát phút cuối của cuộc đời. Để làm được điều đó, tôi không tiếc nỗ lực, chịu đựng, mong muốn truyền thụ trí tuệ đã tích lũy cho người trẻ. Đó chính là ý nghĩa cuộc sống của tôi, là ý nghĩa được gắn lên sự tồn tại diễn đạt bằng đại từ “tôi”. 4. CƠ THỂ DÙ SUY YẾU, NHƯNG KHÍ LỰC VẪN TRÀN TRỀ “Khí” là nguồn năng lượng sôi nổi Dạo gần đây khi đi diễn thuyết, tôi thường được xin bắt tay. Đây là một trải nghiệm trước kia không có nhưng gần đây thì cả ở đô thị lẫn ở nông thôn, đi đâu người xin bắt tay cũng nói: “Bác sĩ cho cháu xin một ít ‘khí’ ạ”. Mới hôm qua, các cháu tiểu học đến thăm tôi xin bắt tay rồi vui vẻ vung cao bàn tay phải vừa bắt, hò reo: “Hôm nay cháu sẽ không rửa bàn tay này đâu”. Cứ như thể tôi là một thần tượng nổi tiếng. Thông qua cái bắt tay, người ta xin một ít “khí”, có lẽ bởi họ hình dung nó được truyền sang cho mình. Họ muốn xin ít “khí” từ ông lão 90 tuổi như tôi có lẽ bởi ý nghĩ rằng: “Cơ thể ông cụ này tuy đã già nua nhưng cái ‘khí’ bên trong thì chưa hề suy suyển”. Bên cạnh Olympics, người ta còn có Paralympics dành cho những vận động viên khuyết tật. Mỗi khi xem họ thi đấu, quả thực tôi cảm nhận được có “khí” tồn tại ở đó dù không thể thấy được bằng mắt. Hình ảnh thi đấu của các vận động viên ấy là minh chứng hùng hồn của câu chuyện rằng con người có thể mang những khuyết tật cơ thể và trí óc nhưng giá trị con người họ không hề thua kém người lành lặn. Bản thân lá cờ Paralympics gồm ba màu đỏ, xanh lá và xanh dương tượng trưng cho “thân (body)”, “trí (mind)” và “khí (spirit)”. Sự tồn tại của con người chính là sự bổ túc các khiếm khuyết, nâng cao lẫn nhau giữa ba yếu tố “thân – trí – khí”. Động viên mình bằng câu nói “Người ta làm được, mình làm được” Nếu người xin bắt tay tôi nghĩ thầm trong đầu rằng: “Ông cụ này đã già rồi mà còn năng nổ như thế này. Tại sao mình còn trẻ mà lại co cụm không dám cố gắng”, và rồi có mong muốn vươn lên chấp nhận thử thách, khám phá những điều chưa biết thì đó quả là niềm vinh dự đối với tôi. Tôi khuyến khích việc tìm kiếm quanh ta những mẫu người có thể mang lại cho mình ý nghĩ: “Người này mà làm được thì mình cũng làm được”. Phong trào “người già thời đại mới” mà tôi phát động vào mùa thu năm 2000 chính là để phát huy tâm lý này. Cơ duyên bắt nguồn từ suy nghĩ rằng thay vì ngồi chờ một cấp trên nào đó thì hãy làm cho mẫu hình “người già thời đại mới” xuất hiện ở nhiều nơi. Điều đó sẽ mang lại hiệu quả nhanh chóng và xác thực hơn. “Người già như thế mà còn làm được thì sao mình lại có thể ngồi yên”, tâm lý này sẽ kích hoạt hành động tự thân. Hành động này sẽ được duy trì lâu dài mà không có bất kỳ sự làu bàu, bực bội nào như thường thấy khi bị ép buộc. Nếu có thêm, hãy thêm nét cười Những lớp học phổ cập kỹ năng máy vi tính cho người trung, cao tuổi trong 20 năm qua do tổ chức Life Planning Center mà tôi là chủ tịch thực hiện luôn tràn đầy năng lượng sôi nổi. Giảng viên đứng lớp là những tình nguyện viên trung, cao tuổi, có cả những người rất lớn tuổi. Giảng viên càng nhiều tuổi thì học viên lại càng ra sức học tập. Có vẻ khi thấy những giảng viên cao tuổi sử dụng máy vi tính rất thành thạo thì học viên nào cũng tự tin rằng mình cũng sẽ làm được như vậy. Ở chiều ngược lại, các giảng viên tình nguyện cũng rất nỗ lực tìm hiểu, nâng cao trình độ để có thể giảng giải dễ hiểu hơn, trả lời các câu hỏi khó của học viên một cách đầy đủ hơn. Sức nóng của lớp học đến từ suy nghĩ tích cực ấy của cả hai phía. Tổ chức này cũng đảm nhiệm đào tạo tình nguyện viên y tế. Công tác đào tạo ấy thật tuyệt vời. Các tình nguyện viên trung, cao tuổi từ chỗ hoàn toàn không biết gì đã đạt đến trình độ có thể thực hành chuyên nghiệp và giảng giải lý thuyết rất tốt. Tôi có thể mường tượng ra cảnh ông chồng vẻ bán tín bán nghi khi thấy vợ mình về khoe hôm nay vừa giảng giải về huyết học cho sinh viên Đại học Điều dưỡng, rồi hôm sau tự hào về vợ mình và khoe với đồng nghiệp, lòng thầm thán phục người vợ của mình. Khi có tuổi, trên mặt ta sẽ có thêm nhiều nếp hằn sâu nhưng ta vẫn muốn được sống đẹp. Nếu lúc nào ta cũng mỉm cười thì chắc chắn sẽ có ngày ta có những nếp nhăn in theo dấu nụ cười. Mỗi một độ già thêm, nội tâm sẽ thể hiện rõ hơn trên khuôn mặt. Hãy để những nét nhăn nụ cười tăng lên và làm tràn trề “khí”. Chính thứ “khí” này làm cho con người khỏe mạnh, là nguồn mạch của sự sôi nổi. Chương 5 Chuyển từ chữa trị sang chữa lành 1. PHẠM LỖI VÀ HỌC HỎI TỪ LỖI LẦM ĐỂ TRƯỞNG THÀNH Sự cố y khoa không nhiều hơn, chỉ là trước đây đã bị giấu nhẹm Ngày nay, sự cố y khoa không tăng lên mà số vụ phát hiện nhiều hơn xưa, vì ngày xưa người ta ém nhẹm thông tin. Nghĩa là số lượng thông tin lọt ra bên ngoài quá ít ỏi. Cách đây không lâu, một tạp chí y khoa chuyên ngành có uy tín bậc nhất ở Mỹ đã tiến hành khảo sát vấn đề này ở 150 bệnh viện trên toàn nước Mỹ. Tôi đã phải hốt hoảng khi nhìn thấy kết quả được công bố, vì số lượng sự cố y khoa nhiều gấp bội so với dự báo. Cá nhân tôi cho rằng số lượng sự cố y khoa thực tế ở Nhật Bản phải nhiều gần gấp đôi con số này ở Mỹ. Có thể xem Mỹ là quốc gia tiên tiến trong việc quản lý rủi ro xảy ra sự cố y khoa, đi trước Nhật Bản từ 20 đến 30 năm. Ở Mỹ, người ta công bố tất cả cho người bệnh, kể cả những vụ việc đã ngăn ngừa được, không để xảy ra sự cố. Thật là một điều trái khoáy nhưng khi có quá ít thông tin về sự cố y khoa được công bố thì chúng ta nên hoài nghi về mức độ đáng tin cậy của ngành y tế. Trước hết, phải biết khiêm tốn nhìn nhận sự không hoàn hảo Khi đi tìm lời đáp cho câu hỏi tại sao sự cố bị giấu nhẹm, không giảm bớt thì ta có thể đi đến kết luận là nguyên nhân nằm ở chỗ dường như cả bác sĩ lẫn người bệnh và những người khác trong xã hội quên mất việc “con người vốn không hoàn hảo”. Chúng ta hãy thử suy nghĩ. Dù có sử dụng máy móc, thiết bị y tế tối tân đến mấy thì trị liệu vẫn là hành vi con người tiến hành trên con người. Ở điểm này, chúng ta cần phải đứng từ góc độ cảm thông với đối phương; và ở mặt khác, ý thức được rằng khái niệm “tuyệt đối”, “hoàn hảo” không bao giờ tồn tại. Như thế có nghĩa là có khả năng căn bệnh không thể chữa khỏi và có cả khả năng xảy ra sự cố y khoa. Chúng ta có nỗ lực đến đâu, có chú ý cẩn thận đến đâu cũng không thể đạt đến sự toàn vẹn tuyệt đối. Có đòi hỏi cũng không thể đạt được điều đó. Thay vào đó, chúng ta nên khiêm tốn, dẹp bỏ sự kiêu mạn để bắt đầu từ việc luôn ý thức về sự khiếm khuyết, yếu đuối, không hoàn hảo của con người, trong đó có cả bản thân mình. Khoa học càng tiến bộ thì ý thức tự giác này càng được đòi hỏi cao hơn. Nếu mù quáng tin vào công nghệ cao thì con người sẽ khó tránh khỏi bất cẩn và tự mãn. Chỉ một chút sơ suất cũng có thể dẫn đến những sự cố thảm khốc. Sự cố thương tâm xảy ra ngày 9 tháng 2 năm 2001, khi một chiếc tàu ngầm hạt nhân của Mỹ đâm chìm tàu thực tập của học viên Nhật Bản thuộc trường nghề thủy sản Ehimemaru ở vịnh Hawaii, có lẽ vẫn làm chúng ta run lên vì sợ mỗi khi nhớ đến. Những vấn đề trong lĩnh vực y tế thật ra không chỉ giới hạn trong phạm vi ngành y tế mà còn là vấn đề chung của xã hội hiện đại, vốn đang tắm mình trong ân huệ của khoa học. Đương nhiên biện pháp khắc phục cũng sẽ phủ rộng cho mọi điểm chung. Như vậy, nếu chúng ta xử phạt nghiêm khắc quá mức cần thiết đối với những người có trách nhiệm trực tiếp thì cũng không làm được gì khá hơn mà ngược lại còn làm cho người ta gia tăng xu hướng ém nhẹm lỗi lầm của mình. Chính những thất bại này là những kinh nghiệm quý để nhờ đó chúng ta có thể đạt được sự an toàn trong tương lai. Bởi vì, chúng ta không thể dự đoán được tất cả những sự cố bộc phát, chúng ta chỉ có thể khiêm tốn rút ra bài học từ các lỗi sai trong quá khứ. Thật ra, đây là con đường ngắn nhất và tốt nhất. Chúng ta không thể xóa sổ nhưng có thể làm giảm sự cố y khoa. Lời khuyên gởi đến các bác sĩ – “Nếu người bệnh nằm đây là người nhà của mình thì bác sĩ có mổ không?” Thật mỉa mai là y học càng tiến bộ thì khả năng người bệnh có thể gặp phải rủi ro càng tăng lên. Đây chính là mặt trái của công nghệ cao. Bác sĩ, nhất là các bác sĩ ngoại khoa, mài giũa được kỹ năng của mình nhờ có người bệnh. Không hiếm trường hợp bác sĩ phẫu thuật biết rõ tỷ lệ thành công của ca mổ rất thấp hoặc đòi hỏi phải có trình độ cao hơn bản thân mình, nhưng vẫn bị hấp dẫn bởi ý muốn chấp nhận thử thách. Điều này dễ thấy hơn nữa ở các bác sĩ trẻ. Tôi luôn khuyên các bác sĩ hãy luôn đặt cho mình câu hỏi: “Nếu người bệnh nằm đây là con, là cha mẹ, là người yêu của mình thì mình có mổ không?”. 2.000 năm trước, bác sĩ Hippocrates (460 – 375 TCN) nói rằng điều tâm niệm của bác sĩ phải luôn là “không gây tổn hại đến người bệnh”. Điều này có nghĩa là bác sĩ không được lấy lý do điều trị để bắt người bệnh phải chịu đau đớn, lạnh lùng đẩy họ vào nguy cơ đối mặt với cái chết. Sứ mệnh cao cả nhất của bác sĩ không phải là chữa trị. Bác sĩ không được quên rằng trước mặt mình không phải là những “bộ phận nhiễm bệnh” mà là người mắc bệnh. Phải luôn ghi nhớ rằng người bệnh trước mặt mình là người quan trọng không thể thiếu trong đời. Với nhận thức đó, chắc hẳn bác sĩ sẽ lắng nghe người bệnh nói về sự đau đớn, thống khổ của họ. Qua việc đối thoại chi tiết với người bệnh, bác sĩ có thể nắm được thông tin người bệnh dị ứng với loại thuốc nào, tránh được sự cố sốc phản vệ trong điều trị. Lời khuyên gởi đến bạn – “Hãy luôn ý thức tự bảo vệ chính mình” Ở đây, tôi xin phép được phê bình một cách nghiêm khắc rằng người bệnh thường nghe theo lời bác sĩ, làm theo lời bác sĩ một cách rất nhu thuận, nhưng đây là thái độ bàng quan đối với y tế. Phó mặc tất cả những gì liên quan đến y tế cho bác sĩ, các bạn hoàn toàn không hiểu gì về y tế và không hề cảm thấy nghi ngờ. Chúng ta không nên như thế mà phải tham gia nhiều hơn vào y tế. Khi bạn không hiểu rõ, hãy yêu cầu bác sĩ giải thích cặn kẽ cho mình. Internet cũng là một phương tiện giúp ích rất nhiều để tìm hiểu. Tuy